پرورش حس مذهبی کودکان و نوجوانان

تربيت اساسي ترين مسأله انسان است که بدون آن به سعادت دنيا وآخرت نايل نمي گردد.
پرورش ايمان و اخلاق پسنديده، در روان کودک، يکي از حقوق فرزندان، در آئين اسلام است و دراين باره روايات بسياري رسيده است حضرت امام سجاد (ع)در ضمن حقوق فرزند فرموده است: وَ اِنَّکَ مَسئُولُ عَمّا وَليّتَهُ بِهِ مِن حُسنِ الاَدَب و الدِّلالَةِ عَلي رَبِّه؛ پدر، در حکومتي که به فرزند دارد مسئول است که طفل را مؤدب و با اخلاق پسنديده پرورش دهد و او را به خداوند بزرگ راهنمائي کند. (الحديث –روايات تريبتي، ج3، ص:85)
براي پرورش حس مذهبي فرزندان بايد چند مرحله را طي کرد:

1-آنها را با استدلال ساده با خدا آشنا نمائيم.
 

مرحوم آيت الله حاج شيخ جعفرکاشف الغطاء، در تربيت فرزندش روشي آموزنده و مؤثر داشت. در حالات وي نوشته اند که: او مي خواست پسر نوجوانش را به سحرخيزي و شب زنده داري عادت بدهد، به طوري که تا پايان عمر، از روي علاقه و ميل قلبي به اين کار ادامه بدهد. شبي، پيش ازاذان صبح، کنار بستر پسرش آمد و به آرامي او را بيدار کرد و گفت: عزيزم! برخيز تا به حرم مطهر مولاي متّقيان علي (ع) مشرّف گرديم پسر نوجوان چشمان خواب آلودش را ماليد و گفت: بابا جان! شما برويد، من خودم مي آيم. پدر گفت: نه، من ايستاده ام تا با هم برويم. پسرک برخاست، وضو گرفت و به اتّفاق پدر، به سوي حرم مطهر روانه شد جلو حرم اميرمؤمنان علي (ع)، مرد مستمندي نشسته و دستش را پيش مردم دراز کرده بود.
پدر از پسرش پرسيد: فرزندم! اين مرد، براي چه در اين جا نشسته است؟
پسر جواب داد: براي گدايي و دريافت کمک از مردم.
‏پدر گفت: تو فکر مي کني چقدر پول از اين طريق به دست مي آورد؟
جواب داد: شايد چند درهمي عايدش گردد.
‏پدر پرسيد: آيا مطمئنّاً اين مبلغ را به دست خواهد آورد؟
‏پسر جواب داد: البته مطمئناً نمي توان آن را پيش بيني کرد، شايد مبلغي عايدش شود، شايد هم دست خالي برگردد.
‏در اين جا، پدر دانا و نکته سنج که زمينه را براي بيان مطلب خود آماده ديد، گفت: پسرم! ببين اين مرد فقير، براي به دست آوردن مبلغي از ثروت دنيا - که يقين به آن هم ندارد - در اين موقع شب، آمده اين جا و دستش را پيش مردم دراز کرده است.
تو که واقعاً به پاداش هايي که خداوند براي سحرخيزي و خواندن نماز شب تعيين فرموده، يقين داري و سخنان امامان معصوم (عليهم السلام) را باور کرده اي، پس چرا در انجام آن سستي به خود راه مي دهي؟ مطمئن باش که خداي مهربان به تمام وعده هايش عمل مي کند و پاداش عمل ما را به طور کامل مي پردازد و هيح کس را محروم نمي سازد! اين تمثيل زيبا، در ژرفاي روح پاک پسرک جاي گرفت و نتيجه اش آن شد که وي، تا آخر عمر، سحرخيزي و تهجّد و نماز شب را ترک نکرد. زيرا مربي لايق او، يعني پدرش، صحنه اي به وجود آورد که تصوير آن در ذهن فرزندش براي هميشه باقي ماند و اثري زيبا بر جاي گذاشت. (تعاليم آسماني اسلام ص 242 )

2-خدا را با صفات نيکويش مانند رحمان و رحيم و آمرزنده بودن معرفي کنيم.
 

خداوند، موجودات را با رحمت و محبّت خود تربيت مي کند، زيرا قبل از «رَبِّ العالَمين»، و بعد از آن، خود را «اَلرَّحمنِ الرَّحيم » ‏معرفي کرده است. يعني تربيت، با رحمت و بخشايش آغاز و به انجام مي رسد. پس معلّمان و مربّيانِ جامعه، اگر بخواهند موفق باشند، بايد براساس محبت و دلسوزي عمل کنند.

3-‏از دوستي خدا با آن ها حرف بزنيم.
 

«اي پيامبر بگو: اگر خدا را دوست داريد از من پيروي کنيد تا خدا هم شما را دوست داشته و گناهان تان را بيامرزد و خدا آمرزنده و مهربان است». ( آل عمران 31)
‏براي کودکان بازگو کنيم که خداوند آنها را خيلي دوست دارد. از امام صادق (ع) روايت شده که فرمودند: حضرت موسي به خداوند عرضه داشت: پروردگارا برترين کارها نزد شما کدام است؟ خداوند فرمود: دوستي با کودکان، زيرا من آنها را بر توحيد آفريده ام و اگر آن ها را از دنيا ببرم، به رحمتم آنها را وارد بهشت مي کنم. (بحار الانوار101 ص97و98 )
‏روزي حضرت زينب (سلام الله عليها) با قمر بني هاشم ابوالفضل العباس (ع) در کنار اميرالمؤمنين (ع) نشسته بودند و قمر بني هاشم درآنوقت کودک بود، حضرت به فرزند دلبند خود قمر بني هاشم فرمود بگو: واحد، گفت: واحد فرمود: بگو اثنين عرض کرد: اي پدر به زباني که واحد گفته ام اثنين نگويم، مرا شرم مي آيد. حضرت اميرالمؤمنين (ع) فرزند خود را با خوشحالي در آغوش فشرد و بوسيد. ( رياحين الشريعه محلاتي ص54، زينب کبري ص81، مجالس المتقين، مصابيح القلوب)

4- نوجوانان را به عبادات واجب و مستحب عادت داده و نماز را از هفت سالگي به آنها آموزش دهيم.
 

امام باقر(ع) فرموده است: در سه سالگي کلمه توحيد (لا اله الّا الله) را به طفل بياموزند، در چهار سالگي (محمد رسول الله ) را به او ياد بدهند، در پنج سالگي رويش را به قبله متوجه کنند و به او بگويند که سر به سجده بگذارد. فَاِذا تَمَّ لهُ سِتَّ سِنينِ عَلَّمَ الرِّکُوِعَ وَ السُّجُوِدَ حَتّي يَتِمُّ لَهُ سَبِعَ سِنيِنِ. فَاِذا تَمَّ لَهُ سَبعَ سِنيِنِ قيلَ لَهُ اغسِل وَجهَک وَ کَفَّيک، فَاِذا غَسَلَهُما قيل لَهُ صَلِّ. در شش سالگي کامل رکوع و سجده صحيح را باو بياموزند، در هفت سالگي به طفل مي گويند: دست و رويت را بشوي و نماز بگذار. (الحديث-روايات تربيتي، ج3، ص: 81. مکارم الاخلاق ص115 )
‏عن النِّبيّ(ص)قال: مَرُّوا صِبيانَکُم بِالصَّلاةِ اِذا بَلَغُوا سَبعاً. رسول اکرم (ص)فرمود: به کودکان خود در هفت سالگي امر کنيد نماز بگذارند. (الحديث روايات تربيتي، ج3، ص:81، مستدرک الوسائل ج1 ص171)
عن معاوية بن وهب قال: سألتُ ابا عَبِد الله عَلَيهِ السَّلام فِي کَم يُؤخَذُ الصَّبِيَّ بِالصَّلاةِ؟ فَقال بَينَ سَبعَ سِنيِنِ وَ سِتَّ سِنينّ. معاويه بن وهب از امام صادق (ع)پرسش کرد: در چه سني کودک به نماز وادار مي شود؟ حضرت فرمود بين شش و هفت سالگي. ( الحديث روايات تربيتي، ج3، ص82، تقسيربرهان ص495، وسائل الشيعه ج2 ص3 )
‏امام علي (ع) : علَّمُوا صِبيانَکُمُ الصَّلوةَ وَ خُذُوهُم بِها اِذا بَلَغُوا الحُلُم: کودکان تان را نماز ياد دهيد و همين که آنها بحدّ بلوغ و احتلَام رسيدند، به نمازشان واداريد. (شرح آقا جمال الدين خوانساري برغرر الحکم ج4 ص 353 )

5- تربيت قبل از شکل گيري شخصيت
 

‏إنَّمَا قَلبُ الِحَدَثِ کَالاَرض الخالِيَه، مَا ألقي فِيها مِن شَي ءِ قَبِلَتهُ. فَبادَرتُکَ بِالاَدَب قَبلَ أن يَقسُو قَلبِکَ، وَ يَشتَغِل لُبِّک. همانا دل نوجوان مانند زمين خالي است که هرچه در آن افکنده شود، آن را مي پذيرد. از اين رو، من پيش از آن که دلت سخت گردد و خِرَدت مشغول شود، به تأديب و تربيت تو شتافتم. (نهج ا لبلاغه نامه31 )
اگر پرورش مذهبي کودک از هفت سالگي بدرستي انجام پذيرد، او در16 ‏سالگي يک فرد معتقد و با ايمان خواهد بود و با اين احساس مي تواند در مقابل تمايلات نفساني و شهوات، مقاومت کند و از تندروي و طغيان برکنار بماند. امّا برعکس، نوجواني که احساسات مذهبيش مورد حمايت و پرورش قرار نگرفته و احياناً سرکوب شده باشد، نوجواني که خواهش معنويش تکميل نگشته و نور ايمان، ضميرش را روشن ننموده باشد، در16 ‏سالگي محکوم تمايلات غريزي و شهوي خواهد بود و عواطف مذهبي پرورش نيافته اش قادر نيست او را در مقابل انحرافات ايمني بخشد.
عن ابي عبدالله (ع) قال: بادَرُوا اُحداثَکُم بِالحَديثِ قَبلَ أن يَسبقَکُم اِليهِمُ المُرجِئَة. امام صادق (ع) فرموده است: احاديت اسلامي را به نوجوانان خود بياموزيد و درانجام اين وظيفه تربيتي، تسريع نمائيد پيش از آنکه مخالفين گمراه، بر شما پيشي گيرند و سخنان نادرست خويش را در ضمير پاک آنان جاي دهند و گمراهشان سازند.
‏زمان به سرعت مي گذشت و موقع نماز ظهر فرا رسيد براي خواندن نماز، بچه ها خودشان را آماده مي کردند که ناگهان من متوجّه يک نوجوان شانزده
ساله بسيجي شدم که به شدّت مي لرزيد. ابتدا فکر کردم که بر اثر اصابت گلوله توپ موجي شده است، امّا کمي جلوتر که رفتم ديدم تمام پهناي صورتش خيس است و در حال خواندن نماز است. مدّتي به چهره اش خيره شدم به نظرم خيلي بزرگ تر از سن و سال خود نشان مي داد تا به حال کسي را در اين حالت نديده بودم. او پس از خواندن نماز با حالتي مصمّم به سمت خاکريز سنگر خود رفت، در چشمانش چيزي بود که من را مجذوب خود ساخته بود در حال دور شدن از او بودم که ناگهان صداي سوت خمپاره اي را از پشت سر شنيدم، خمپاره درست کنار رزمنده نوجوان بسيجي به زمين خورد و زماني که به بالاي سرش رسيدم داشت ذکر يا حسين يا حسين (ع) مي گفت.
‏(داستان معنوي به نقل از روزنامه جمهوري اسلامي، 79/7/24 ص12 )

5- تربيت معنوي فرزندان:
 

تربيت ابعاد مختلفي چون جسماني، عقلاني، عاطفي، اجتماعي و اخلاقي دارد. از مهمترين ابعاد تربيت، تربيت معنوي است که به عقيده ما در تربيت اسلامي، پرورش اين بُعد غايت همه ابعاد ديگر است. اين نوع تربيت که شامل پرورش بُعد معنوي انسان و فراهم نمودن زمينه ارتباط انسان با خداوند و در نهايت پرورش انسان براي رسيدن به قرب الهي است، بسيار مورد تأکيد ائمه (عليهم السلام) بوده است و آن بزرگواران در تمام صحنه هاي زندگي بيشترين اهميت را به پرورش اين بعد فرزندان مي دادند و براي تحقق آن از تيره هاي خاص بهره مي گر فتند که به نظر مي رسد از مهمترين شيوه ها، دو شيوه «ذکر و دعا» است و هر چند دعا نيز يک نوع ذکر تلقي مي شود، اما از آنجا که در تربيت معنوي عنصري کليدي و مهم است از آن بعنوان يک شيوه جداگانه ياد مي کنيم. امام باقر(ع) در سيره تربيتي خود از اين دو شيوه به شکل خاصي بهره جستند.

‏6-ستايش از فرزند صالح:
 

ستايش بجا از فرزند و کارهاي نيک او باعث احساس موفقيت و توانايي و نيز موجب انگيزه قوي براي تکرار کارهاي خوب و رشد بيشتر او مي گردد. بخصوص اگر اين تمجيد به موقع و در حضور کساني باشد که آگاهي آنها از رفتار شايسته فرزند براي او مهم باشد. علي بن حکم به نقل از طاهر يکي از اصحاب امام باقر (ع) نقل مي کند: من در خدمت امام باقر (ع) نشسته بودم که فرزندش جعفر(ع) وارد شد. امام باقر(ع) درباره اش فرمود: «او بهترين مخلوقات خداوند است» ‏در اين حديث ملاحظه مي شود که امام باقر (ع) در نزد صحابي خود فرزندش را که صلاحيت و شايستگي لازم را داشته به بهترين وجه ممکن ستوده است.
منبع: نشريه نسيم وحي، شماره 25.