نویسنده: دکتر غلامحسین یوسفی
سوینبرن، (R.Ch. Swinburne) شاعر معروف انگلیسی (1837-1909)، شعری دارد با عنوان «باغ پروسرپاین) (1) که اثری معروف است و درباره آن بحثها شده است، از آن جمله است نقدت. س. الیوت (T.S.Eliot) و الیور التن (Oliver Elton). پروسرپاین (2) در اساطیر رومی نام دختر زئوس (ژوپیتر) و دمتر (سیریز) ربه النوع کشاورزی است که هادس (پلوتو) رب النوع حاکم بر دنیای زیرزمین، او را می رباید و با خود به زیرزمینی می برد و همسر خود می گرداند؛ اما دمتر دختر را باز می گرداند و سرانجام توافق می کنند که فصل بهار و تابستان دختر بر روی زمین و پاییز و زمستان را در زیرزمین به سر برد که کنایه ای است از هنگام شکوفایی و باروری زمین و دوره بی حاصلی آن. در این شعر اشاراتی به این اسطوره وجود دارد که نموداری از اوضاع عصر شاعر و ناخرسندی او از پژمردن شور و شادیها بر اثر نیرو گرفتن پیرایشگران (پیوریتن ها) تواند بود. در بند دوم آن چنین می خوانیم:
من از اشکها و خنده ها خسته شده ام،
و از مردمی که می خندند و می گریند؛
و از آنچه ممکن است از این پس پیش آید
از برای مردمی که می کارند و می دروند.
من از روزها و ساعتها ملولم،
از غنچه های پرپر شده گلهای نازا،
از آرزوها و احلام و قدرتمندیها
و از هر چیز به جز خواب.
الیور التن در این شعر رنگی از «مردم و خاموش شدن» می بیند و صفاتی که سوینبرن به کار برده نیز نموداری از این حالت تواند بود: «بادهای ساکن»، «امواج بی رمق»، «غنچه های پرپر شده»، «گلهای نازا»، «مزارع بی حاصل»، «سالهای سپری شده»، «چیزهای مصیبت بار»، «بالهای خسته» و «خوابی جاودانه در شبی جاودانی». مرگ نیز به صورت «زنی رنگ پریده... با تاجی از برگهای بی حرکت، ایستاده است/ او همه چیزهای فناپذیر را گرد می آورد / با دستهای سرد و فنا ناپذیر /... او در انتظار هر کس و همه کس است.»
شعر سوینبرن نمونه ای است که چگونه شاعر توانا احوال خود و عصر خویش را از خلال اسطوره ای کهن و تصاویری گویا نقش کرده است. به نظر بنده شعر «زمستان» مهدی اخوان ثالث (م. امید) نیز از لحاظی دیگر چنین کیفیتی دارد و اثری است شایان توجه و تحسین.
در زبان فارسی بسیاری از پیشینیان و معاصران از زمستان و جلوه های آن بصورت گوناگون به اقتضای مقام سخن گفته اند. (3) برخی از این آثار وصفی است بسیار کوتاه از منظره زمستان و برف و گاه به شرح سخن می رود از سرما و افسردگی و سرسپیدی باغ و بوستان و پرواز زاغان، تغزلی زمستانه و مناسب و احیاناً گریز به مدح. بدیهی است در این میان توصیف برف به عنوان مظهر بارز زمستان جایی خاص دارد. (4)
یونانیان قدیم که چهار فصل را به شکل چهار زن نمایش می دادند، زمستان را زنی تصویر می کردند سر برهنه، در کنار درختانی بی برگ؛ و آنگاه چهار جانور را برای نشان دادن فصلها بر می گزیدند، زمستان به صورت یک سمندر نقش می شد.
در هر حال در برابر این همه اشعار فارسی - که بسیاری از آنها خوب و زیباست - آنچه «م. امید» سروده، با همه آنها تفاوت بارز دارد، چه از نظر مایه و مضمون و چه از نظر صورت و طرز بیان. به عبارت دیگر وی از این موضوع معروف و مانوس تابلویی تازه نقش کرده و اثری بدیع و بی سابقه پرداخته است که اینک به تماشای آن می پردازیم.
این شعر - که تاریخ سرودن آن دی ماه 1334 است - ظاهراً نمودار برخورد شاعر است با فضای کشور پس از 28 مرداد 1332 و آنچه او را می آزرده است: محیط تنگ و بسته و خاموش، نبودن آزادی قلم و بیان، نابودی آرمانها، تجربه های تلخ، پراکندگی یاران و همفکران، بی وفاییها و پیمان شکنیها و سرانجام کوشش هر کس برای گلیم خویش از موج به در بردن و دیگران را به دست حوادث سپردن. در این سردی و پژمردگی و تاریکی است که شاعر زمستان اندیشه و پویندگی را احساس می کند، در این میان غم تنهایی و بیگانگی شاید بیش از هر چیز در جان او چنگ انداخته است که وصف زمستان را چنین آغاز می نماید:
سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت،
سرها در گریبان است
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را.
نه جز پیش پا را دید نتواند،
که ره تاریک و لغزان است.
و گر دست محبت سوی کس یازی،
به اکراه آورد دست از بغل بیرون؛
که سرما سخت سوزان است.
گذرندگان «نمی خواهند» سلامش را پاسخ دهند؛ هر کس در خود فرو رفته و به راه خویش می رود و «یارای» آن ندارد که سر بر کند و اظهار آشنایی نماید. در این راه تاریک و لغزان، بیشتر از پیش پای خویش را نیز نمی توان دید: دیدی محدود و راهی بسته و آینده ای مجهول. سردی کشنده تهدید و مرگ، چنان همه را بیم زده کرده که پاسخ به محبت آشنایان را نیز با اکراه برگزار می کنند.
می بینید با وصف این شهر سرد و مردم سرمازده، شاعر احوال خود را چگونه بیان کرده است. اینک تصویری دیگر، زیبا و گویا، از حبس نفس در سینه ها، پروای سخن خویش داشتن، برخورد با دیوارها و نومیدی از همگان:
نفس کز گرمگاه سینه می آید برون، ابری شود تاریک.
چو دیوار ایستد در پیش چشمانت.
نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم
ز چشم دوستان دور یا نزدیک؟
در این بی کسی و تنهایی و گریز همه از تو و تو از آنان، در این زمستان، به کجا توان پناه برد؟ آیا با تاثر از سنت شعر فارسی است و یا در جستجوی بی خبری و فرو خواباندن اعصاب بی قرار و اندیشه های پریشان است که شاعر داروی غم را در باده می جوید و در هوایی که «بس ناجوانمردانه سردست» به جوانمردی پیر باده فروش پناه می برد:
مسیحای جوانمرد من! ای ترسای پیر پیرهن چرکین!
هوا بس ناجوانمردانه سردست... آی...
دمت گرم و سرت خوش باد!
سلامم را تو پاسخ گوی، در بگشای!
وقتی که کوبنده در از خویشتن یاد می کند، حاکی از افسردگی، رمیدگی و تلخکامی گوینده است از آنچه بر سر او و دیگران آمده است، با لحنی بیزار از هستی:
منم من، میهمان هر شبت، لولی وش مغموم.
منم من، سنگ تیپا خورده رنجور.
منم، دشنام پست آفرینش، نغمه ناجور.
زمزمه او با جملاتی کوتاه و آهنگی مناسب ادامه دارد. بیان دلتنگی است از نیرنگها، اظهار بی رنگی و کناره گیری از همه رنگها، از سرمای شباهنگی لرزیدن، در سکوت، صدای دندان به هم خوردن خویشتن را شنیدن:
نه از رومم نه از زنگم، همان بی رنگ بی رنگم،
بیا بگشای در، بگشای، دلتنگم
حریفا! میزبانا! میهمان سال و ماهت پشت در چون موج می لرزد.
تگرگی نیست، مرگی نیست.
صدایی گر شنیدی، صحبت سرما و دندان است.
من امشب آمدستم وام بگزارم.
حسابت را کنار جام بگذارم.
در پاسخ باده فروش که می گوید: شب بی گاه سپری شد، سحر شد و بامداد آمد، گویی گفتار کسانی درج شده که در آن روزهای تاریک، نوید فرا رسیدن روشنایی بامداد را می دادند؛ اما مرد تنهای شب، فروغ این صبح کاذب را باور نمی کند و آن را فریبی بیش نمی داند. سیلی سرد زمستان را بر بناگوش خویش احساس می کند. آسمان را تنگ می بیند و چراغ او را در تابوت ظلمات پنهان و شب و روز را یکسان. اگر نوری در این دل ظلمت بتوان جست. «چراغ باده» است، همان گونه که حافظ نیز از «جام سعادت فروغ»، «خورشید قدح»، «چراغ می» و «شعاع جام» سخن می گفت و می سرود: «ساقی، به نور باده بر افروز جام ما». اما امید چراغ باده را در شبی غم زده و تاریک و نومید بزم افروز خویش می خواهد، اینک از او بشنوید:
چه می گویی که بیگه شد، سحر شد، بامداد آمد؟
فریبت می دهد، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه نیست.
حریفا! گوش سرما برده است این، یادگار سیلی سرد زمستان است.
و قندیل سپهر تنگ میدان، مرده یا زنده،
به تابوت ستبر ظلمت نُه توی مرگ اندود پنهان است.
حریفا! رو چراغ باده را بفروز شب با روز یکسان است.
بند آخر تصویری عالی از این زمستان و در عین حال نوعی ردّ العجز الی اصدر آهنگین و تصویری، با ابتکاری خاص و برخوردار از حسن مقطع. آنچه از هوا، ظاهر خانه ها، حالت عابران، درختها، زمین، آسمان، ماه و خورشید با ایجاز تمام گفته شده، نمایشی است محسوس و گویا از این فصل سرد؛ اما در عین حال در پس هر جزء از آن گوشه ای از اجتماع ترسیم شده که چون همه در کنار یکدیگر قرار گیرد، تابلویی تمام به دست می دهد از زمستانی - به تعبیر جیمز تامسن(5) «عبوس و غمگین» - که شاعر در جان خویش و در دل جامعه احساس می کند:
سلامت را نمی خواهند پاسخ گفت.
هوا دلگیر، در ها بسته، سرها در گریبان، دستها پنهان،
نفسها ابر، دلها خسته و غمگین،
درختان اسکلتهای بلور آجین،
زمین دل مرده، سقف آسمان کوتاه،
غبار آلوده، مهر و ماه،
زمستان است.
*
زمستانی که «م. امید» در این تابلو زنده و پایدار نقش کرده، زمستان امیدست، تصویری است شاعرانه از پدیده و تجربه ای اجتماعی. ساختمان اثر، در عین تازگی، یکپارچه، هم آهنگ و به هم پیوسته است. در این اثر هنری از یک سو لطف قریحه و قوه ابداع شاعر بارز است و از دیگر سود چیرگی وی بر زبان فارسی که حاصل تتبع و تامل اوست در آثار بزرگان ادب.
این شعر هم از وزن برخوردار است و هم از قافیه، منتها ترکیب این عناصر در مصراعهای کوتاه و بلند- که به اقتضای جریان طبیعی سخن، از طبع شاعر تراویده - به صورتی تازه و دلکش است. به این معنی که شاعر توانسته است در این سمفونی حاصل از نغمه حروف و حسن ترکیب کلمات، مصراع بندی، وقفها، سکوتها، تکیه بر برخی اجزای کلام و به جا نشانده قافیه ها، در هر مورد، به تناسب مقام، آهنگی مناسب به سخن ببخشد.
ذوق او از آریشهای لفظی و معنوی کلمان نیز بهره برده است؛ از این قبیل است : «پیر پیرهن چرکین»، «سرما سخت سوزان است»، «بیا بگشای در، بگشای، دلتنگم» و امثال آن.
هوراس - شاعر و سخن سرای نامور رومی - می گفت: «زبان مانند درختان بیشه ای است که مجموعه ای از برگهای کهنه و تازه دارد.» زبان شعری امید مصداق این سخن است. به علاوه وی توانسته است در کنار واژه هایی فصیح ودیرینه، از قبیل: «یارستن، یازیدن، حریف (هم پیاله)، وام گزاردن، بیگه، چراغ افروختن»، کلماتی از زبان گفتار امروز را بیاورد، مانند: «دمت گرم، تیپا خورده، ناجور، حساب را کنار جام نهادن» و این دو نوع کلمات و ترکیبات را با مهارت تمام با یکدیگر سازوار کرده است. ببینید در به کار بردن کلمه «آی» - که یکی از اصوات است و در زبان روزمره عامه مردم هم رایج است - و قافیه کردن آن به تناسب مقام، چه ذوقی به خرج داده است.
به علاوه در ساختمان جمله و نحو سخن نیز تاثر او از زبان فصحای قدیم مشهود است، نه به صورت تقلید خام بلکه با حسن انتخاب: مثلاً در فارسی قدیم، گاه جزیی از جمله بعد از فعل می آید و به این طریق برجستگی بیشتری پیدا می کند، نظیر «افشین برخاست شکسته و به دست و پای مرده» (تاریخ بیهقی، ص 220). در شعر امید نیز این کیفیت مکرر دیده می شود: «کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را» حتی تتابع اضافات که در بلاغت غالباً ناپسندیده است و در القای معنی کندی ایجاد می کند، با کاربرد به جای او، سبب قوت تصویر و تاکیدی مناسب می شود: «به تابوت ستبر ظلمت نُه توی مرگ اندود پنهان است».
اما امید به شعر به برخورداری از گنجینه زبان پیشینیان اکتفا نمی کند، بلکه خود نیز به آفرینش ترکیبات تازه می پردازد، نظیر: «گرمگاه سینه، لولی وش، تابوت ستبر ظلمت نه توی، مرگ اندود، اسکلتهای بلور آجین...» حتی در تعبیر رایج «مثل بید می لرزد»، تغیری اندک پدید می آورد و می گوید: «... میهمان سال و ماهت پشت در چون موج می لرزد» و با همین دگرگونی، به جمله رنگی از لطف شعری می بخشد و تصویری نو به دست می دهد.
اثر هنری هر قدر دلپذیرتر است، دوستار هنر تمامیت و کمال بیشتری در آن می جوید، نظیر بلوری درخشان و خوش تراش که در آن وجود یک مویه نازک و پوشیده از انظار نیز دور از انتظارست. «زمستان» از جوهر شعری و لطف مضمون و جمال اسلوب برخوردار است و شعری است گیرا و دلکش. امید با روح شاعرانه و حسن ذوق و بصیرتی که در زبان فارسی دارد، به خلق این اثر و نظایر آن توفیق یافته است.
در هر حال، شعر «زمستان» از آثار نغز و ماندگار ادبیات معاصر است؛ بی سبب نیست که شاعر نیز مجموعه ای از اشعار خویش را - که سی و نه قطعه است - به نام این قطعه، «زمستان» نامیده است که خود نوعی گزینش است.
اگر بخواهیم نمونه هایی برجسته از شعر امروز فارسی را برگزینیم، برای قطعه «زمستان» باید در آن میان، جایی خاص در نظر گرفت؛ گوینده آن نیز بی گمان از شاعران و نمایندگان ارجمند شعر امروز است، هم به واسطه طبع و قریحه توانا و پرورده خویش و هم بر اثر مایه وری از فرهنگ ایران و ادب فارسی.
پی نوشت ها :
1- The Garden of Proserpine
2- پرسفونه، لاتینی: پروسرپینا
3- از آن جمله اند: رودکی، قیقی، ابوالحسن علی آغاجی، کسایی مروزی، بهرامی سرخسی، فردوسی، منوچهری، اسدی طوسی، فخرالدین اسعد گرگانی، مسعود سعد سلمان، امیر معزی، ناصرخسرو، قطران تبریزی، ادیب صابر، انوری، عبدالواسع جبلی، ازرقی هروی، رشید الدین وطواط، اثیرالدین اخسیکتی، نظامی گنجه ای، خاقانی، حمید الدین بلخی، کمال الدین اسماعیل اصفهانی، محمد بن عمر فرقدی، قبولی ترشیزی، حسن وثوق (وثوق الدوله)، موید ثابتی، هری معیری، علی صدارت (نسیم)، ابراهیم صهبا و دیگران.
4- کسانی چون منوچهری و کمال الدین اسماعیل اصفهانی و قبولی ترشیزی در آن بشرح سخن گفته اند. کمال الدین اسماعیل قصیده ای مشهور با ردیف «برف» سروده است که قبولی ترشیزی و رهی معیری و ابراهیم صهبا نیز همان وزن و ردیف را اختیار کرده اند. تا می رسد به نمایش برف و اسکی سوارها از وثوق الدوله و مطایبه رهی و صهبا در باب اسکی سواری مدیر روزنامه باباشمل.
5- (1700-1748) James Thomson شاعر اسکاتلندی.
