روش شناسی جامعه شناسی انحرافات

به طور کلی، در بررسی های جامعه شناسی انحرافات، به چند نکته باید توجه کرد. اول اینکه رفتارهای انحرافی چگونه بر زندگی افراد اثر می گذارند؟، چگونه با سایر جنبه ها در تضاد قرار می گیرند و چگونه کیفیت زندگی مطلوب انسان ها را تحت تأثیر قرار می دهند؟. نکته دوم اینکه به چه دلیل رفتارهای انحرافی به وجود می آیند و در طول زمان تغییر می کنند یا باقی می مانند؟. نکته سوم اینکه به طور دائم باید اطلاعات موجود را مورد ارزشیابی قرار داد. چهارمین نکته عبارت است از اینکه از میان روش های متداول در علوم اجتماعی و فنون جمع آوری اطلاعات در هر روش، کدام یک با ماهیت خاص هر یک از پدیده های انحرافی هماهنگی بیشتری دارد؟. نکته پنجم اینکه در ارتباط با انحرافات اجتماعی «تابوهای ویژه ای» در برخی از اجتماعات وجود دارند که کسب اطلاعات دقیق را حتی با استفاده از تمامی روش ها در برخی از انواع انحرافات غیر ممکن و یا دشوار می سازد. عدم توافق در تعریف انحراف در سطح بین المللی و ملی، ششمین نکته ای است که انجام مطالعات تطبیقی در رابطه با پاره ای از رفتارهای انحرافی را دشوار می کند. این تفاوت در تعریف، هم در سطح قوانین مطرح می باشد و هم در رویه های برخورد با انحرافات.
گردآوری اطلاعات و کشف ماهیت واقعیت های اجتماعی در حوزه انحرافات اجتماعی نیز مستلزم کاربرد روش های پژوهش علمی است؛ که ماهیتی عقلانی و تجربی دارد. این پژوهش ها در یک چارچوب منطق سازماندهی می شوند و نتیجه گیری بر اساس شواهد و اطلاعات مستند، نه صرفاً یک اندیشه یا احساس صورت می گیرد. مراحل پژوهش هم به طور معمول شامل: بیان روشن و صریح مسئله، تدوین فرضیات برای روشن شدن موضوع، انتخاب روش مناسب، انتخاب نمونه یا جامعه آماری، جمع آوری اطلاعات، تجزیه و تحلیل داده ها و در نهایت تفسیر نتایج است. یک اصل بسیار مهم که در زمینه پژوهش ها حتماً باید رعایت شود تمایل به کشف و شناخت شواهد است؛ نه القای ذهنیت های شکل گرفته از قبل (محسنی، 1386: 22-18).
از دیدگاه روش شناختی، باید جرم و بزهکاری به عنوان کنش های کنش گران اجتماعی مورد ارزیابی روش شناسی کیفی و کمی قرار گیرند. بر همین اساس، جهت افزایش روایی تحقیقات، تا حد امکان باید از روش های جمع آوری اطلاعات در تحقیقات کیفی و کمی استفاده شود.

الف- روش شناسی کیفی (Qualitative Methodology):

تحقیق کیفی عبارت است از مجموعه فعالیت هایی که هر کدام به نحوی محقق را در کسب اطلاعات دست اول درباره موضوع تحقیق یاری می دهند. روش های کیفی در جامعه شناسی انحرافات به دنبال دستیابی به کنش با معنای مجرمان و بزهکاران می باشناد که در این راستا تمرکز بر مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری کنش گران و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجانات آنان ضرورت دارد. در روش شناسی کیفی، محقق وارد دنیای نمادین مجرمان شده و با فهم نظام معانی آنان و تفسیرهایشان از کنش هایی که انجام داده اند پدیده جرم را فهم می کند (احمدی، 1384: 110 و 109).
مهم ترین روش های جمع آوری اطلاعات در روش شناسی کیفی عبارتند از:

* مشاهده مشارکتی:

در این روش، پژوهش گر به طور مستقیم وارد گروه های مواجه با انحراف یا در معرض خطر شده و به مشاهده واقعیت اجتماعی می پردازد (محسنی، 1386: 22-20). امتیازات روش مشاهده مشارکتی عبارت است از:
1. مشارکت در دنیای نمادین بزهکاران و مجرمان اعتبار تحقیق را بالا می برد؛ زیرا پژوهش گر با دنیای واقعی آنان ارتباط مستقیم می یابد.
2. پیش فرض اساسی در روش مشاهده مشارکتی این است که چگونه واقعیت ها به وسیله مجرمان درک شده است. بنابراین در این روش، رفتار انحرافی در موقعیت طبیعی خود، توسط پژوهش گر مطالعه می شود.
3. در این روش، پژوهش گر می تواند رفتار انحرافی را به عنوان یک پدیده پویا مطالعه کند.
اما این روش کاستی هایی نیز دارد که به شرح زیر است:
- برای اینکه اطلاعات ثبت شده قابل تحلیل شود، باید وقت زیادی به منظور بررسی و طبقه بندی اطلاعات صرف شود. به علاوه ورود، جذب و ادغام پژوهش گر در گروه مجرمان و شناخت محیط پژوهش بسیار وقت گیر و پر هزینه است.
- در این روش، پژوهش گران با انبوهی از اطلاعات مواجه هستند گه برای تحلیل آنها ناگزیرند بعضی از آنها را انتخاب کنند. در نهایت، به هنگام پالایش اطلاعات علاوه بر آنکه بخش عمده ای از اطلاعات جمع آوری شده حذف خواهد شد، مداخله پژوهش گر در گزینش اطلاعات، اعتبار تحقیق را کاهش خواهد داد.
- با روش مشاهده مشارکتی، تنها می توان گروه کوچکی از منحرفان و حوزه جغرافیایی محدودی را مطالعه کرد و در نتیجه تحقیقات قابل تعمیم به جامعه بزرگ تر نیست.

* مصاحبه عمیق:

هنگامی که هدف مطالعه، اکتشاف و سؤال تحقیقاتی مربوط به موضوعات برجسته، الگوها و طبقه بندی در ساختار ذهنی شرکت کنندگان است، روش جمع آوری اطلاعات، مصاحبه عمیق است. با مصاحبه عمیق، پژوهش گر مجرمان مورد مطالعه و یا افراد درگیر با مسائل مربوط به انحرافات اجتماعی را به پرسش یا مسئله کلی که باید کشف شود هدایت می کند. در مواردی که هدف مطالعه، توصیفی از رخدادهای مربوط به انحرافات اجتماعی و ساختارها یا فرآیندهای یک رفتار انحرافی است نیز می توان از این روش استفاده کرد.

* گروه مرکز:

گروه مرکز، نوعی بحث نیمه ساختاری است که طی آن، یک گروه 6 تا 10 نفر از افراد مشابه تشکیل و در یک موضوع خاص و از پیش تعیین شده به بحث و تبادل نظر گروهی می پردازند. این موضوعات می تواند شامل: اعتیاد، طلاق و تأثیر رسانه ها بر تولید جرم (مانند خراب کاری و فرار از منزل) باشد. روش گروه مرکز در واقع شکل کامل تر، گسترده تر و منظم تر مصاحبه عمیق است. این روش می تواند به عنوان یک روش پژوهشی مستقل در مطالعات مربوط به جرم و بزهکاری به کار رود. برای مثال، با این روش می توان به جمع آوری اطلاعات به منظور بررسی علل شیوع و گسترش مواد مخدر در بین جوانان پرداخت. از طرف دیگر، روش گروه مرکز می تواند به مثابه یک تکنیک تکمیلی و متمم (مثلاً در مطالعه تأثیر رسانه های تصویری بر تولید جرم) در کنار دیگر روش های تحقیقات کمی و کیفی استفاده شود (احمدی، 1384: 114-111).

ب- روش شناسی کمّی (Quantitative Methodology):

تحقیقات جامعه شناسی انحرافات و جرم شناسی عمدتاً با رویکرد روش شناسی کمی انجام شده و داده های مربوط به جرم و بزهکاری نیز از طریق اسناد رسمی جنایی و خود اعترافی جمع آوری می شوند؛ که هر کدام از این روش ها ممکن است حیطه های متفاوتی از جرم و بزهکاری اعم از جرایم و بزهکاری های جزیی و جرایم اصلی و جدی را بسنجند. البته در سال های اخیر نیز برای بهبود روش های اندازه گیری جرم و بزهکاری و زدودن سایه تاریک جرم، از روش پیمایش قربانیان جرایم به عنوان روشی در روش شناسی کمی استفاده شده است. باید دانست که جمع آوری داده ها از طریق تکنیک های موجود در روش شناسی کمی از مزیت های نسبی برخوردار است؛ زیرا امکان مشاهدات بسیاری را بر روی واحدهای مورد مطالعه در جمعیت مورد مطالعه و یا کسب اطلاعات فراوان در مورد اشخاصی که جهت مطالعه برگزیده شده اند فراهم می سازد. چنین بررسی هایی کم هزینه تر از بررسی های کیفی هستند و انجام آنها نیز آسان تر است. علاوه بر این، با این تحقیقات می توان سریع تر به نتیجه رسید (احمدی، 1384: 117). همان طور که اشاره شد، مهم ترین روش های جمع آوری اطلاعات در تحقیقات کمی عبارتند از:

* آمارهای رسمی:

اطلاعات سرشماری ها، آمارهای رسمی، نیمه رسمی و حتی در مواردی غیر رسمی که در سازمان های مختلف مثل دادگستری و پلیس وجود دارند می توانند به شرط قابل استناد بودن و اعتبار علمی در این روش مورد استفاده قرار گیرند (محسنی، 1386: 22 -18). اما با این حال، این آمارها معمولاً سطوح واقعی رفتار انحرافی را منعکس نمی کنند؛ زیرا چنین آمارهایی برگرفته از تعاریف حقوقی هستند که از انواع جرم ارائه شده یا تحت تأثیر سازمان هایی می باشند که این آمارها را طبقه بندی و جمع آوری می کنند. به علاوه، آمارهای رسمی اغلب به وسیله کسانی تولید می شوند که وابسته به سازمان های دولتی بوده و بر اساس تعاریف و طبقه بندی آنها، اعمال خاصی جرم و بزهکاری محسوب شده و افراد خاصی مجرم یا بزهکار شناخته می شوند. بنابراین، آمارهای رسمی بیش تر بیانگر فعالیت های نظام های قضایی - جنایی هستند تا سطح واقعی رفتار انحرافی و در نتیجه چندان عینی نبوده و نمی توانند بیانگر واقعیت اجتماعی انحراف باشند. با این حال، از آنجا که آمارهای رسمی مربوط به جرم و بزهکاری بر حسب ماه ها و سال های گذشته جمع آوری و طبقه بندی می شوند، این مجموعه اطلاعات برای مطالعه و بررسی جرایم و بزهکاری ها در مقاطع زمانی مختلف سودمند هستند. برای مثال، اگر هدف یک مطالعه پاسخ به این سؤال باشد که: «آیا افراد آزاد شده از زندان مرتکب جرایم بیشتری شده اند؟»، گردآوری آمارهای رسمی شش ماهه یا یک ساله مربوط به کسانی که تکرار جرم داشته اند برای پاسخ به این سؤال ضروری خواهد بود. بنابراین در مطالعاتی که متغیر زمان و تداوم فعالیت های جنایی در کانون توجه محقق قرار دارد، استفاده از آمارهای رسمی مفید خواهد بود. البته آمارهای رسمی جنایی نیز از کاستی هایی برخوردار هستند که عبارتند از:
- شمار نامعلومی از جرایم که افراد مرتکب می شوند به وسیله نیروهای پلیس کشف نمی شوند.
- برخی از جرایم نظیر فحشاء و تجاوز جنسی معمولاً به وسیله سازمان های رسمی مانند دادگاه ها گزارش نشده و یا ثبت نمی شوند.
- برخی از مقوله های جنایی مانند دزدی،؛ تعاریفشان برحسب زمان و مکان بسیار متفاوت و گسترده است.

* خود اعترافی:

روش خود اعترافی سنجش انحرافات اجتماعی معمولاً بیش تر برای اندازه گیری بزهکاری جوانان به کار می رود. در این روش به جای استفاده از آمارهای رسمی جنایی، پاسخ گویان خود تخلفاتی را که مرتکب شده اند گزارش می دهند. این روش اساساً تکنیکی است که به منظور برآورد میزان بزهکاری در میان افراد بزهکار به کار می رود. با این روش، بزهکاری در میان جوانانی بررسی می شود که به طور رسمی دستگیر و محکوم نشده و به آنان برچسب منحرف زده نشده است. با استفاده از این روش، داده هایی به منظور مطالعه همبستگی های ممکن در زمینه رفتار بزهکارانی که خود آنان چنین داده هایی را گزارش داده اند فراهم می شود. این روش دارای امتیازات زیر است:
1. به محقق اجازه می دهد تا در زمانی کوتاه اطلاعات لازم را در مورد جرم و بزهکاری جمع آوری کند.
2. میزان دقت در اندازه گیری رفتار جنایی بالاست.
3. قدرت تعمیم به جمعیتی وسیع تر را داشته و احتمال خطا نیز محدود است.
4. به محقق اجازه می دهد که اطلاعات خود را در طیف گسترده ای و بر تعداد بسیاری از افراد انجام دهد.
اما مطالعات مبتنی بر روش خود اعترافی محدودیت ها و کاستی هایی نیز دارد. از جمله:
- پژوهش گران در فرآیند جمع آوری اطلاعات با این روش انتظار دارند که پاسخ دهندگان در پاسخ به سؤالات صادقانه و درستکارانه رفتار کنند؛ این در حالی است که بعضی از مجرمان تمایل به مخفی کردن رفتار انحرافی خود داشته و بعضی از آنان نیز گرایش به اغراق در مورد اعمال خود دارند. همچنین برخی از مجرمان تمایل به مشارکت در تحقیق نشان نمی دهند.
- تنوع در تعریف بزهکاری و جرم برحسب گروه های فرهنگی و خرده فرهنگی مختلف، از جمله ضعف های دیگر این روش است.
- کاستی دیگر اینکه دخالت محقق در فرآیند تحقیق می تواند روایی باشد و اعتبار این روش را کاهش دهد.

* پیمایش قربانیان جنایی:

در جرم شناسی و مطالعه انحرافات اجتماعی، به منظور سنجیدن واقعیت جرم، گاهی به جای تکمیل پرسش نامه از متخلفان و پیمایش در میان آنان، باید از تکنیک دیگری که پیمایش قربانیان جنایی نام دارد استفاده کرد. از این طریق می توان برخی از انواع جرایم را که با روش های دیگر شناخته نشده اند کشف کرد. در این پیمایش ها، قربانیان جرایم را به طور دقیق به وسیله نمونه گیری از میان جامعه مورد مطالعه انتخاب و در مورد جرایمی که در گذشته نزدیک در مورد آنان اعمال شده پرس و جو می شود. از طریق این پیمایش ها، نرخ های جرایم بر اساس گزارش ها و اظهار نظرها قربانیان برآورد می شود. بدیهی است که قربانیان ممکن است به دلایلی نظیر: ترس، شرم و اشتباه که این جرایم را برای پلیس گزارش نکرده اند نتوانند جرایمی که در مورد آنان صورت گرفته است را برای محققان نیز گزارش کنند. با این حال امکان دارد که تعداد قابل توجهی از رفتار مجرمانه و بزهکارانه ای که قربانیان برای پرسشگر بازگو می کنند قبلاً به پلیس گزارش نشده باشد و در اسناد داده های رسمی جنایی به ثبت نرسیده باشد و یا در یک پیمایش خود اعترافی، مجرمان گزارش نکرده باشند. این روش نیز مانند سایر روش های جمع آوری اطلاعات دارای کاستی هایی است. به گونه ای که می توان اعتبار این روش را مورد تردید قرار داد. این کاستی ها به شرح زیر هستند:
- در این نوع پیمایش ممکن است پاسخ گویان دچار اشتباه شوند و حادثه ای را که جرم می انگارند، طبق مفاهیم حقوقی و تخصصی، تنها آزردگی های شخصی باشد.
- قربانیان ممکن است جرایمی را که به تازگی اتفاق افتاده بیش تر از آنچه که در گذشته اتفاق افتاده است به خاطر بیاورند و در نتیجه نرخ جرایم کنونی به طور تصنعی بالا رود.
- در حالی که کاستی روش های آمار رسمی و خود اعترافی، کم تر از حد معین گزارش دادن جرم و بزهکاری می باشد، نقص کار پیمایشگران قربانیان جرایم ممکن است بیش از حد گزارش دادن جرایم باشد که به افزایش آمار جرایم منجر می شود.
از مجموع مطالب گفته شده می توان چنین استنباط کرد که هیچ روشی به تنهایی جواب بدون ابهام ارائه نمی دهد و به نوبه خود ضعف ذاتی هر کدام از روش های جمع آوری اطلاعات، به تحریف واقعیت اجتماعی جرم و بزهکاری منجر می شود. البته منظور از این گفته اثبات بیهودگی روش های جمع آوری اطلاعات نیست؛ بلکه افزایش آگاهی نسبت به ضعف روش های خاص، این باور را تقویت می کند که روش های متفاوت نباید به منزله روش های غیر قابل جمع با یکدیگر به کار گرفته شوند؛ زیرا هر کدام از روش های خاص گردآوری داده ها و اطلاعات مربوط به جرم و بزه ممکن است ناقص باشند. اما نقص های هر کدام از روش ها مشابه و یکسان نیستند. گوناگونی نقص ها و ضعف ها امکان استفاده هم زمان از روش های مختلف را فراهم می سازد. از روش های مختلف نه تنها به دلیل نقاط قوتی که خاص هر کدام از روش هاست بلکه برای جبران محدودیت هایی که هر کدام از روش ها دارند باید استفاده شود. مجموعه ای از اطلاعات و داده ها که از طریق روش ها و تکنیک های خاص تحقیقات کمی و کیفی جمع آوری و طبقه بندی می شوند می توانند اعتماد پژوهش گران و برنامه ریزان را نسبت به این که نتایج تحقیقات بیش تر بازتابی از واقعیت جرم هستند افزایش دهند. بنابراین می توان برای رفتار جنایی و بزهکارانه یا مطالعه مجرمان و بزهکاران، تکنیک های چندگانه ای برای گردآوری اطلاعات و داده ها به کار برد (احمدی، 1384: 126-120).
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.