نویسنده: بهاء الدین خرمشاهی
ساده ترین و شاید از کهن ترین نمونه های نگارش کتیبه وار قرآن، نگارش بعضی ایات قرآنی بر روی سنگ قبرها و مخصوصاً مقبره ها بوده است. ایات و عباراتی چون کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ، ( می چشد طعم مرگ هر زنده)، ( آل عمران، 185) و کُلُّ مَنْ عَلَیهَا فَانٍ * وَیبْقَى وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ، ( هر کس که بر روی آن [ زمین] است فناپذیر است. و [ سرانجام] ذات پروردگارت که شکوهمند و گرامی است باقی می ماند)، ( الرحمن، 26-27) و یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ. ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیةً مَرْضِیةً. فَادْخُلِی فِی عِبَادِی. وَادْخُلِی جَنَّتِی، ( هان ای نفس مطمئنه، به سوی پروردگارت که تو از او خشنودی و او از تو خشنود است بازگرد. و در زمره بندگان من درآی. به بهشت من وارد شود.) ( فجر، 27-30) یا نوشتن عبارت قرآنی وَ کَلبُهُم بَاسِطٌ ذِراعَیهِ بِالوَصیدِ، ( و سگشان بازوانش را بر درگاه [غار] گشوده بود). که بر سنگ قبر بعضی از بزرگان که در صحن مشاهده مشرفه دفن شده اند، نظیر مقبره خواجه نصیر طوسی آمده است.
در عصر جدید به رعایت حرمت قرآن، از نوشتن ایات یا عبارات قرآنی بر روی سنگ قبرها، پرهیز ( داده) می شود؛ مگر بر روی سنگ مزاری که مسقف و محفوظ باشد. قبل از آنکه به شاخص ترین نوع کتیبه نگاری های مساجد، مشاهد مشرفه، تکایا و خانقاه ها اشاره کنیم، گفتنی است که عبارت قرآنی هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّی ( نمل، 40) و الْمُلْکُ الْیوْمَ لِلَّهِ ( از جمله: غافر، 16) ادْخُلُوهَا بِسَلَامٍ آمِنِینَ ( حجر، 46) َمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا ( آل عمران، 97) و فَاللَّهُ خَیرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ ( یوسف، 64) و نمونه های دیگر، در بسیاری از عمارات و سراهای بزرگان کاشی نویسی می شده و بالای سردر نصب و جاسازی می شده است. یا در جای مناسبی از کتابخانه ها از جمله کتابخانه آستان قدس رضوی فیها کتب قیمة با مصالح مناسب مانند چوب، فلز یا انواع کاشی ها به انواع اقلام و دانگ خطوط نوشته می شده و امروزه رونق پیشین و دیرین در حال تجدید حیات است. بر سر در مساجد هم عبارت قرانی معروف إِنَّمَا یعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ ( توبه، 18) کتیبه می شده و می شود. و بر سر در آب انبارها و پیشانی سقاخانه ها و وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیءٍ حَی ( الانبیاء، 30) کتیبه یا خوشنویسی می شود.
کتیبه نگاری در تاریخ تمدن بشری بس کهن و کتیبه پژوهی جزو علومی چون باستان شناسی و مدد رسان به تاریخ است. از یونان، روم، ایران، مصر باستان و حتی از عربستان و یمن پیش از اسلام کتیبه های بسیاری باقی مانده است. در عصر اسلامی نیز کتیبه نگاری ( عمدتاً قرآنی) جزو لاینفک معماری و بناها بوده است و چنانکه اشاره شد، در بیرون مدخل و گنبد و مناره ها ( گلدسته ها) ی مساجد و درون آنها مخصوصاً در اندرونه گنبد و پیرامون محراب، آیات مناسب غالباً به خط نسخ، ثلث و محقق، به دانگ بسیار جلی نوشته و کاشی سازی می شده است و گاه در پیرامون محراب ها از ماده سنگ ( حتی سنگ های قیمتی چون فیروزه) یا گچکاری استفاده می شده است و موزه های جهان غرب غالباً همه یا بخشی از محراب های کتیبه نگاری شده قرآن مساجد یا مشاهد مشرفه یا زاویه ها یا تکیه ها یا سقاخانه ها و نظایر آنها را، که از جای جای جهان اسلام به تاراج رفته، و گاه قدمت بیش از هزار ساله دارد، از دلالان خاصی خریداری کرده و در مجموعه خود از نو برپا داشته اند. دنباله این بحث را باید مظان آن پی گرفت و فقط اشاره می کنیم که کتیبه های قلم ثلث مسجد گوهرشاد و مشهد رضوی را بایسنقرمیرزا نگاشته و کتیبه های ثلث بخشی از دارالحکومه ( با کلاه فرنگی عهد صفوی در زمان پایتختی قزوین) که امروزه سردر شهربانی قزوین است، به قلم علیرضا عباسی است.(1)
از میان کتیبه نگاران معاصر برای تبرک از چند هنرمند بزرگ یاد می کنیم: نخست شادوران استاد احمد زنجانی که از پنج مصحف خوش نوشته ایشان پیشتر یاد کردیم. این بزرگوار 82 کتیبه عظیم غالباً به خط ثلث و گاه نسخ در سردر اماکن مشهور مذهبی دارند. به روایتی کتیبه های جدید موجود یا شاید مرمت کتیبه های قدیم در مسجد الاقصی در قدس اثر هنر ایشان است. نیز کتیبه های در طلای حرم امیر المؤمنین علی ( ع) در نجف و بعضی کتیبه نگاری های معروف دیگر ایشان عبارتند از: کتیبه دار الحفاظ حرم رضوی، کتیبه حرم شاه عبدالعظیم، و کتیبه در حرم سامرا، کتیبه مسجد دانشگاه تهران، کتیبه نگاری ده ها مسجد ایران، عراق، ایتالیا، امریکا و مناطق دیگرو
دیگری، استاد سید محمد احصایی که به خوشنویسی های قرآنی ایشان اشارتی شد. از ایشان دست کم از دو کتیبه مهم به قلم ریحان و بانوگرایی ویژه، یکی بر دیواره درونی تالار اصلی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، و دیگری کتیبه ای به همین شیوه بر دیوار بلند بیرونی سفارت ایران در ابوظبی، به یادگار مانده است. البته اثار کتیبه ای ایشان بیشتر از اینها است و
استاد معاصر دیگر در این باره، استاد سید محمد موحد است که در قلم نسخ و ثلث استان مسلم اند و در چند سال اخیر هم کتیبه های فرسوده بعضی بناهای متعلق به آستان قدس رضوی و نیز کتیبه برخی از مناره مساجد را تعمیر و احیا و چند کتیبه هم اساساً نونویسی کرده اند. گفتنی است که ایشان سال ها است با وسواس هنرشناسانه و سخت گیرانه ای که دارند، مصحفی به قلم نسخ در دست کتابت دارند که صاحب نظران آن را اثری برجسته و متفاوت می دانند.
استاد دیگر در این زمینه، شادروان حبیب الله فضایلی، صاحب مرقع آموزشی و تاریخ اطلس خط و کتابت نسخ مصحف شریف است که هم مستقلاً و هم به همراه ترجمه استاد عبدالمحمد آیتی بارها به چاپ رسیده است. ایشان در احیای بناهای تاریخی و هنری اصفهان همچون استاد موحد، مرمت کتیبه های ریختگی دار و فرسوده را سالیان سال عهده دار بوده است.
پی نوشت ها :
1. برای کتیبه نگاری عام، و خاص ( قرآنی) ر.ک: « کتیبه نگاری»، دایرة المعارف فارسی، پیشگفته؛ همچنین مقاله های دایره المعارف اسلام ( به انگلیسی) و دانشنامه قرآن ( به انگلیسی) با این مشخصات:
" Kitabar" [بسته به نواحی مختلف، نویسنده های متعدد دارد] EI2.
"epigraphy" by Robert Hoyland. EQ.
"art and architecture" by Oleg Grabar EQ.
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول
