نويسنده: برتولد اشپولر
مترجم: مريم اميراحمدي

ايران، براي اقتصاد امپراتوري خلفاء، علاوه بر تهيه محصولات کشاورزي و توليدات صنعتي، به علت داشتن معادن نيز اهميت بسيار داشت. بايد دانست که البته توزيع جغرافيايي معادن تا حدود زيادي در چگونگي توزيع کارگاهها و فعاليتهاي صنعتي نيز مؤثر بود.(1)
در ميان فلزّات قيمتي، نقره نقش اول را داشت. نقره در بسياري از نقاط کشور يافت مي شد، هر چند که برخي از معادن آن در آن زمان هنوز دست نخورده باقي مانده بود.(2) معادن قابل ذکر در درجه ي اول در نواحي دو طرف جيحون وسطي، (3) و سپس در کرمان، (4) غور(5) و فارس قرار داشت.(6) برخي از مناطق نيز تنها به علت وجود معادن نقره در آنها مشهور شده بود.(7) استخراج طلا(در خوزستان، (8) آذربايجان، (9) طبرستان، (10) خراسان(11) و افغانستان کنوني)(12) در مقابل استخراج نقره عقب مانده بود، (و تسلّط پول نقره در ايران را مي توان نشانگر آن دانست). همچنين استخراج مس (در خوزستان، (13) اسپهان، (14) طوس، (15) بخارا(16) و کرمان)، (17) روي (در کرمان)، (18) سرب (در باميان، (19) کرمان(20) طوس)، (21) سنگ سرمه(در جبال، (22) اسپهان، (23) طبرستان(24) و طوس)(25) و جيوه(دارابگرد(26) و باميان)(27) غالباً کمتر بود. برعکس استخراج آهن در داخل نواحي اسلامي، فارس(28) و علاوه بر آن کرمان، (29) کابل، (30) فرغانه(31) و طبرستان(32) خالي از اهميت نبود.
علاوه بر فلزات، پتاسيم(در اسپهان)(33)، پنبه نسوز(به ويژه براي تهيه فتيله)(در خراسان)، (34) بوره(در سواحل درياچه اروميه)، (35)نمک [در فارس، (36) اسپهان، (37) همدان(به طريقه خشک کردن)، (38) سيستان،(39) ديلم، (40) شرق خراسان]، (41) سنگ لاجورد( در ختل و بدخشان)،(42) گوگرد (خوزستان، (43) طبرستان) (44) صمغ اُشَق (در اسپهان) (45) و سنگهاي قيمتي(در طوس، (46) بلخ(47) و بدخشان)(48) استخراج مي شد.
با اين همه، معادن اصلي ايران-بدون آنکه اهميت زيادي در اقتصاد ملي داشته باشد- معادن نفت، واقع در جنوب غربي کشور بود.(49) نفت به ويژه در اوايل قرون وسطي به عنوان دواي ماليدني به منظور معالجه (در امراض استخواني) به کار مي رفت.(50) به هر حال، از ارزش سوخت آن در آن زمان در ساختن اسلحه استفاده مي شد.

پي نوشت ها :

1. اولين وهله نتيجه حاصل شده به عنوان مدارکي براي نقشه آخر کتاب به کار رفته است. در اين باره Schwarz VII 866-69 نيز استفاده شده است.(جبال): نقشه ضميمه مقاله «ايران» در Italiana Bd.XXVI,Enciclopedia چاپ(Rom 1935)درS.814 در واقع فقط معادن و منابع استخراج شده امروزي را نشان مي دهد، بنابراين تنها با توجه به توضيحات تاريخي مي تواند قابل استفاده باشد.
2. نزديک اسپهان در حدود سال 292هـ/905م: ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 156؛ کوه سيم در کرمان: حدودالعالم، ص 104؛ بادغيس: اصطخري: مسالک الممالک، ص 269.
3. اصطخري: مسالک الممالک، ص 279 و بعد؛ ابن حوقل: المسالک و الممالک، ج2، ص 343، 445، 448 و بعد: مقدسي: احسن التقاسيم، ص 275، 278، 298، 303؛ حدودالعالم، ص 102، 107؛ ياقوت: معجم البلدان، ج1، ص 354، ج2، ص 291-Mez 416.
4. اصطخري: مسالک الممالک، ص 163؛ ابن حوقل: المسالک و الممالک، چ2، ص 310؛ مقدسي: احسن التقاسيم، ص 471؛ ابوالفداء: تقويم البلدان، ص 335 Schwarz III S.268.
5. اصطخري: مسالک الممالک، ص 281؛ ابن حوقل، المسالک و الممالک، چ2، ص 445.
6. حدودالعالم، ص 129-Schwarz III 158؛ و نيز V.624(اسپهان).
7. شهر(!)«جبال الفضّه» در ناحيه بادغيس: اصطخري: مسالک الممالک، ص 268؛ ابن حوقل: المسالک و الممالک، چ2، ص 440 و بعد.
8. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 402.
9. در شيز سه نوع طلا تشخيص داده شده بود: ياقوت: معجم البلدان، ج5، ص 325.
10. ابن اسفنديار، تاريخ طبرستان، ص 33 و بعد.
11. حدودالعالم، ص 102، 106 و بعد.
12. ابن اثير: الکامل، ج9، ص 56(در حدود سال 390هـ/1000م).
13. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 402-Schwarz IV 419.
14. ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 156(تا اسپهان حمل مي شد).-Mez 416.
15. حدودالعالم، ص 103.
16. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 324.
17. حدودالعالم، ص 65.
18. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 459؛ ياقوت: معجم البلدان، ج7، ص 242.- Schwarz III268
19. ياقوت: معجم البلدان، ص 289.
20. حدودالعالم، ص 65.
21. حدودالعالم، ص 103.
22. اصطخري: مسالک الممالک، ص 203؛ ابن حوقل: المسالک و الممالک، چ2، ص 372.
23. ابن رسته: اعلاق النفيسه، ص 156.- Schwarz V625.
24. ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 33 و بعد.
25. حدودالعالم، ص 103.
26. ياقوت: معجم البلدان، ج4، ص 6.
27. يعقوبي: کتاب البلدان، ص 289.
28. حدودالعالم، ص 126؛ ابن فضلان: سفرنامه، ص 254؛ ياقوت: معجم البلدان، ج1، ص 276.-Schwarz III 158.
29. اصطخري: مسالک الممالک، ص 165(در کوهستان بارز)؛ مقدسي؛ احسن التقاسيم، ص 471(همانجا).-Schwarz III 268.
30. ابن حوقل: المسالک و الممالک، ج2، ص 328.-Mez 416 و نيز kremer C.G.II 283
31. ابن حوقل: المسالک و الممالک، 384.
32. حدودالعالم، ص 135 و بعد.
33. ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 158.
34. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 303.
35. ابن حوقل: المسالک و الممالک، ص 248.
36. ابن حوقل: المسالک و الممالک، چ2، ص 300؛ حدودالعالم، ص 128.
37. ابن رسته: الاعلاق النفيسه، ص 158، Schwarz V 626.
38. ياقوت: معجم البلدان، ج6، ص 372(ذيل فرهان).
39. حدودالعالم، ص 111؛ زرکوب؛ شيرازنامه، ص 18.
40. حدودالعالمف ص 134.
41. حدودالعالم، ص 109.
42. اصطخري: مسالک الممالک، ص 279؛ حدودالعالم، ص 112.
43. ابن حوقل: المسالک و الممالک، چ2، ص 255
44. ابن اسفنديار: تاريخ طبرستان، ص 33 و بعد؛ ناصرخسرو: سفرنامه، ص 4 و نيز رجوع کنيد به: Melgunof
45. (اُشق) ابن رسته: اعلاق النفيسه، ص 157.
46. حدودالعالم، ص 103؛ بيروني Mez 418-353.
47. عقدالفريد، ج3، ص 257 پائين(بجادي/ بزادي؛ مقايسه کنيد با: (عقيق، ياقوت کبود با ياقوت زرد)(ذيل کلمه يزد Wollaston Dozy,supp.l.181 فقط «ياقوت کبود»-ثعالبي: لطايف المعارف، ص 116-114.
48. ابن حوقل: المسالک و الممالک، ج2، ص 434(خراسان)، مقدسي: احسن التقاسيم، ص 303؛ حدودالعالم، ص 112؛ ثعالبي: لطايف المعارف، ص 116.
49. مقدسي: احسن التقاسيم، ص 402.
50. در شمال بين النهرين نيز مانند جنوب ايران: ياقوت: معجم البلدان، ج1، ص 180.