نقش خانواده و وراثت بر اخلاق انسان، از منظر روایات
پرسش :
آیا تربیت خانوادگی و وراثت در شکل گیری اخلاق انسان موثر است؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
نخستین مدرسه هر انسانى دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در آنجا نخستین درس هاى فضیلت یا رذیلت را مى آموزد. در روایات تعبیرات بسیار لطیفى در این باره آمده از جمله: امام على(ع) فرمود: «اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثت هاى پسندیده انسان ـ از پدر و مادر ـ است». و پیامبر(ص) فرمود: «هر نوزادى بر فطرت پاک توحید ـ و اسلام ـ متولّد مى شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند». همچنین تربیت نیک فرزند بهترین میراث و انتخاب نام نیک از حقوق او دانسته شده است.
پاسخ تفصیلی:
بى شک نخستین مدرسه هر انسانى دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در همین جا است که نخستین درسهاى فضیلت یا رذیلت را مى آموزد. و اگر مفهوم تربیت را اعم از «تکوینى» و «تشریعى» در نظر بگیریم نخستین مدرسه، رحم مادر و صلب پدر است که آثار خود را بطور غیر مستقیم در وجود فرزند مى گذارد، و زمینه ها را براى فضیلت و رذیلت آماده مى سازد.
در احادیث اسلامى تعبیرات بسیار لطیف و دقیقى در این قسمت وارد شده که به بخشى از آن ذیلاً اشاره مى شود:
1 ـ امام على(علیه السلام) فرمود: «حُسْنُ الأخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الأعْراقِ»؛ (اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثتهاى پسندیده انسان [از پدر و مادر] است).(1)
به همین دلیل در خانواده هاى پاک و با فضیلت غالباً فرزندانى با فضیلت پرورش مى یابند و بعکس افراد شرور غالباً در خانواده هاى شرور و آلوده اند.
2 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «عَلَیْکُمْ فى طَلَبِ الْحَوائِجِ بِشَرافِ النُّفُوسِ وَ ذَوِى الاُْصوُلِ الطَیِّبَةِ فاِنَّها عِنْدَهُمْ اَقْضى وَهِىَ لَدَیْهِمْ اَزْکى»؛ (در طلب حوائج به سراغ مردم شریف النّفس که در خانواده هاى پاک و اصیل پرورش یافته اند بروید، چرا که نیازمندیها نزد آنها بهتر انجام مى شود و پاکیزه تر صورت مى گیرد!).(2)
3 ـ در عهد نامه مالک اشتر در توصیه اى که امام على (علیه السلام) به مالک درباره انتخاب افسران لایق براى ارتش اسلام مى کند، چنین مى خوانیم: «ثُمَّ الْصَقْ بِذَوى الْمُروُءاتِ وَالأحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُیُوتاتِ الصالِحَةِ وَالسَّوابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ اَهْلَ النَّجَدَةِ وَ الشُّجاعَةِ وَالسَّخاءِ وَ السَّماحَةِ فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ»؛ (سپس پیوند خود را با شخصیّتهاى اصیل و خانواده هاى صالح و خوش سابقه برقرار ساز و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و بزرگوار، چرا که آنها کانون فضیلت و مرکز نیکى هستند).(3)
4 ـ تـأثیر پدر و یا مادر آلـوده در شخـصیّت اخلاقى فرزندان تا آن اندازه است که در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَیـُّما اِمْرأَة اَطاعَتْ زَوْجَها وَ هوَ شارِبُ الْخَمْرِ، کانَ لَها مِنَ الْخَطایا بِعَدَدِ نُجُوُمِ السَّماءِ، وَ کُلُّ مَوْلوُد یَلِدُ مِنْهُ فَهُوَ نَجسٌ»؛ (هر زنى اطاعت از همسرش کند در حالى که او شراب نوشیده [و با او همبستر شود] به عدد ستارگان آسمان مرتکب گناه شده است و فرزندى که از او متولّد مى شود آلوده خواهد بود!).(4)
در روایات متعدد دیگرى نیز از قبول خواستگارى مرد شراب خوار و بد اخلاق و آلوده نهى شده است.(5)
5 ـ تأثیر تربیت پدر و مادر در فرزندان تا آن پایه است که در حدیث مشهور نبوى آمده است: «کُلُّ مَوْلُود یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حتّى یَکُونَ اَبَواهُ هُمَا اللَّذانِ یُهَوِّدانِهِ وَ یُنَصِّرانِهِ»؛ (هر نوزادى بر فطرت پاک توحید [و اسلام] متولّد مى شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند).(6)
جائى که تربیت خانوادگى، ایمان و عقیده را دگرگون سازد چگونه ممکن است در اخلاق اثر نگذارد؟
6 ـ همین امر سبب شده است که مسأله تربیت فرزندان به عنوان یکى از اساسى ترین حقوق آنها بر پدر و مادر شمرده شود؛ در حدیث نبوى(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ اَنْ یُحْسِنَ اِسْمَهُ وَ یُحسِنَ اَدَبَهُ»؛ (حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکى بر او بگذارد و او را بخوبى تربیت کند).(7)
روشن است نامها آثار تلقینى بسیار مؤثّرى در روحیّه فرزندان دارد؛ نام شخصیّتهاى بزرگ و پیشگامان تقوا و فضیلت، انسان را به آنها نزدیک مى کند، و نام سردمداران فجور و رذیلت، انسان را به سوى آنها مى کشاند؛ در اسلام حتّى از این مسأله ظریف روانى غفلت نشده و فصل مبسوطى درباره نامهاى خوب و نامهاى بد در کتب حدیث آمده است.(8)
7 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ اَفْضَلَ مِنْ اَدَب حَسَن»؛ (بهترین بخششى یا میراثى که پدر براى فرزندش مى گذارد، همان ادب و تربیت نیک است).(9)
8 ـ امام سجّاد علىّ بن الحسین(علیه السلام) در همین زمینه تعبیر رسائى فرموده است مى فرماید: «وَاِنَّکَ مَسُؤُولٌ عَمّا وَلِّیْتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الاَْدَبِ وَ الدَّلالَةِ عَلى رَبّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَعُونَة لَهُ عَلى طاعَتِهِ»؛ (تو در برابر آنچه ولایتش برعهده تو گذارده شده است [از خانواده و فرزندان] مسؤول هستى نسبت به تربیت نیکوى آنها و هدایت به سوى پروردگار و اعانت او بر اطاعتش).(10)
9 ـ امیرمؤمنان على(علیه السلام) در یکى از کلمات خود تعبیرى دارد که نشان مى دهد خُلق و خوى پدران میراثى است که به فرزندان مى رسد؛ مى فرماید: «خَیْرُ ما وَرَّثَ الاْباءُ اَلاَْبْناءَ اَلاَْدَبَ»؛ (بهترین چیزى که پدران براى فرزندان خود به ارث مى نهند ادب و تربیت صحیح و فضائل اخلاقى است).(11)
10 ـ این بحث را با سخن دیگرى از امام على(علیه السلام) در نهج البلاغه پایان مى دهیم:
امام(علیه السلام) به هنگام شرح شخصیّت و بیان موقعیّت خود براى ناآگاهانى که او را با دیگران مقایسه مى کردند مى فرماید: «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعى مِنْ رَسُولِ اللّهِ بِالْقِرابَةِ الْقَریبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصیصَةِ وَضَعَنى فى حِجْرِهِ وَ اَنَا وَلیدٌ یَضُمُّنى اِلَى صَدْرِهِ ... یَرْفَعُ لى کُلَّ یَوْم عَلَماً مِنْ اَخْلاقِهِ وَ یَأمُرُنى بِالاِْقتِداءِ»؛ (شما قرابت و نزدیکى مرا با پیامبر(صلى الله علیه وآله) و منزلت خاصّم را نزد آن حضرت بخوبى مى دانید؛ کودک خردسالى بودم پیامبر مرا در دامان خود مى نشاند و به سینه اش مى چسباند... او هر روز براى من پرچمى از فضائل اخلاقى خود مى افراشت و مرا امر مى کرد که به او اقتدا کنم و این خلق و خوى من زائیده آن تربیت است).
جالب این که امام در لابه لاى همین سخن هنگامى که از خلق و خوى پیغمبر اکرم بحث مى کند، چنین مى فرماید: «وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ(صلى الله علیه وآله) مِنْ لَدُنْ اَن کانَ فَطیماً اَعْظَمَ مَلَک مِن ملائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمکارِمِ وَ مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ»؛ (از همان زمان که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از شیر باز گرفته شد، خداوند بزرگترین فرشته از فرشتگان خویش را مأمور ساخت تا شب و روز وى را به راههاى مکارم اخلاق و صفات نیک جهان سوق دهد).(12)
بنابراین پیامبر(صلى الله علیه وآله) خود نیز از تربیت یافتگان فرشتگان بود.
درست است که اخلاق و صفات روحى انسان اعم از خوب و بد، از درون او بر مى خیزد و با اراده او شکل مى گیرد ولى انکار نمى توان کرد که زمینه هاى متعدّدى براى شکل گیرى اخلاق خوب و بد وجود دارد که یکى از آنها وراثت از پدر و مادر و همچنین تربیت خانوادگى است؛ و این مسأله قطع نظر از تحلیلهاى علمى و منطقى، شواهد عینى و تجربى فراوان دارد که قابل انکار نیست.
به همین دلیل براى ساختن فرد یا جامعه آراسته به زیورهاى اخلاقى باید به مسأله وراثت خانوادگى و تربیت هائى که از نونهالان در دامن مادر و آغوش مادر مى بینند توجّه داشت و اهمّیّت این دوران در ساختار شخصیّت انسانها را هرگز فراموش نکرد.
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 34، ح 52 .
(2). همان، ص 449، ح 13.
(3). نهج البلاغة (صبحی صالح)، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: فیض الإسلام، هجرت،قم، 1414 ق، چاپ اول، ص435، خطبه53 و من کتاب له ع کتبه للأشتر النخعی... .
(4). إرشاد القلوب إلى الصواب، دیلمی، ج 1، ص 175، الباب الحادی و الخمسون فی أخبار عن النبی و الأئمة الأطهار... .
(5). وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 25، ص 309 تا 313، باب کراهة تزویج شارب الخمر و قبول شفاعته... .
(6). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 ش، چاپ سوم، ج 8، ص 474، ذیل آیه 30 سوره روم.
(7). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، علی بن حسام الدین المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت 1989 م، ج 16، ص 544، فصل اول فی الاسماء والکنی، حدیث 45192؛ وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 21، ص 482، باب جملة من حقوق الأولاد... .
(8). وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 21، ص388 تا 401، باب استحباب تسمیة الولد باسم حسن و... .
(9). کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، علی بن حسام الدین المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت 1989 م، ج 16، ص 624، احادیث متفرقه، حدیث 45411.
(10). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق، ج 71، ص 6، باب 1، جوامع الحقوق... .
(11). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص359، حدیث 88.
(12). نهج البلاغة(صبحی صالح)، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: فیض الإسلام، هجرت،قم، 1414 ق، چاپ اول، ص300، خطبه 192 (خطبه قاصعه).
منبع: اخلاق در قرآن، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1377 ه. ش، ج 1، ص 171.
پرسش‌های مرتبط:
نخستین مدرسه هر انسانى دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در آنجا نخستین درس هاى فضیلت یا رذیلت را مى آموزد. در روایات تعبیرات بسیار لطیفى در این باره آمده از جمله: امام على(ع) فرمود: «اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثت هاى پسندیده انسان ـ از پدر و مادر ـ است». و پیامبر(ص) فرمود: «هر نوزادى بر فطرت پاک توحید ـ و اسلام ـ متولّد مى شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند». همچنین تربیت نیک فرزند بهترین میراث و انتخاب نام نیک از حقوق او دانسته شده است.
پاسخ تفصیلی:
بى شک نخستین مدرسه هر انسانى دامان مادر و آغوش پدر اوست، و در همین جا است که نخستین درسهاى فضیلت یا رذیلت را مى آموزد. و اگر مفهوم تربیت را اعم از «تکوینى» و «تشریعى» در نظر بگیریم نخستین مدرسه، رحم مادر و صلب پدر است که آثار خود را بطور غیر مستقیم در وجود فرزند مى گذارد، و زمینه ها را براى فضیلت و رذیلت آماده مى سازد.
در احادیث اسلامى تعبیرات بسیار لطیف و دقیقى در این قسمت وارد شده که به بخشى از آن ذیلاً اشاره مى شود:
1 ـ امام على(علیه السلام) فرمود: «حُسْنُ الأخْلاقِ بُرْهانُ کَرَمِ الأعْراقِ»؛ (اخلاق پاک و نیک، دلیل وراثتهاى پسندیده انسان [از پدر و مادر] است).(1)
به همین دلیل در خانواده هاى پاک و با فضیلت غالباً فرزندانى با فضیلت پرورش مى یابند و بعکس افراد شرور غالباً در خانواده هاى شرور و آلوده اند.
2 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «عَلَیْکُمْ فى طَلَبِ الْحَوائِجِ بِشَرافِ النُّفُوسِ وَ ذَوِى الاُْصوُلِ الطَیِّبَةِ فاِنَّها عِنْدَهُمْ اَقْضى وَهِىَ لَدَیْهِمْ اَزْکى»؛ (در طلب حوائج به سراغ مردم شریف النّفس که در خانواده هاى پاک و اصیل پرورش یافته اند بروید، چرا که نیازمندیها نزد آنها بهتر انجام مى شود و پاکیزه تر صورت مى گیرد!).(2)
3 ـ در عهد نامه مالک اشتر در توصیه اى که امام على (علیه السلام) به مالک درباره انتخاب افسران لایق براى ارتش اسلام مى کند، چنین مى خوانیم: «ثُمَّ الْصَقْ بِذَوى الْمُروُءاتِ وَالأحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُیُوتاتِ الصالِحَةِ وَالسَّوابِقِ الْحَسَنَةِ ثُمَّ اَهْلَ النَّجَدَةِ وَ الشُّجاعَةِ وَالسَّخاءِ وَ السَّماحَةِ فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ الْکَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ»؛ (سپس پیوند خود را با شخصیّتهاى اصیل و خانواده هاى صالح و خوش سابقه برقرار ساز و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و بزرگوار، چرا که آنها کانون فضیلت و مرکز نیکى هستند).(3)
4 ـ تـأثیر پدر و یا مادر آلـوده در شخـصیّت اخلاقى فرزندان تا آن اندازه است که در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَیـُّما اِمْرأَة اَطاعَتْ زَوْجَها وَ هوَ شارِبُ الْخَمْرِ، کانَ لَها مِنَ الْخَطایا بِعَدَدِ نُجُوُمِ السَّماءِ، وَ کُلُّ مَوْلوُد یَلِدُ مِنْهُ فَهُوَ نَجسٌ»؛ (هر زنى اطاعت از همسرش کند در حالى که او شراب نوشیده [و با او همبستر شود] به عدد ستارگان آسمان مرتکب گناه شده است و فرزندى که از او متولّد مى شود آلوده خواهد بود!).(4)
در روایات متعدد دیگرى نیز از قبول خواستگارى مرد شراب خوار و بد اخلاق و آلوده نهى شده است.(5)
5 ـ تأثیر تربیت پدر و مادر در فرزندان تا آن پایه است که در حدیث مشهور نبوى آمده است: «کُلُّ مَوْلُود یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حتّى یَکُونَ اَبَواهُ هُمَا اللَّذانِ یُهَوِّدانِهِ وَ یُنَصِّرانِهِ»؛ (هر نوزادى بر فطرت پاک توحید [و اسلام] متولّد مى شود مگر این که پدر و مادر او را به آئین یهود و نصرانیّت وارد کنند).(6)
جائى که تربیت خانوادگى، ایمان و عقیده را دگرگون سازد چگونه ممکن است در اخلاق اثر نگذارد؟
6 ـ همین امر سبب شده است که مسأله تربیت فرزندان به عنوان یکى از اساسى ترین حقوق آنها بر پدر و مادر شمرده شود؛ در حدیث نبوى(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ اَنْ یُحْسِنَ اِسْمَهُ وَ یُحسِنَ اَدَبَهُ»؛ (حقّ فرزند بر پدر این است که نام نیکى بر او بگذارد و او را بخوبى تربیت کند).(7)
روشن است نامها آثار تلقینى بسیار مؤثّرى در روحیّه فرزندان دارد؛ نام شخصیّتهاى بزرگ و پیشگامان تقوا و فضیلت، انسان را به آنها نزدیک مى کند، و نام سردمداران فجور و رذیلت، انسان را به سوى آنها مى کشاند؛ در اسلام حتّى از این مسأله ظریف روانى غفلت نشده و فصل مبسوطى درباره نامهاى خوب و نامهاى بد در کتب حدیث آمده است.(8)
7 ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: «ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ اَفْضَلَ مِنْ اَدَب حَسَن»؛ (بهترین بخششى یا میراثى که پدر براى فرزندش مى گذارد، همان ادب و تربیت نیک است).(9)
8 ـ امام سجّاد علىّ بن الحسین(علیه السلام) در همین زمینه تعبیر رسائى فرموده است مى فرماید: «وَاِنَّکَ مَسُؤُولٌ عَمّا وَلِّیْتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الاَْدَبِ وَ الدَّلالَةِ عَلى رَبّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ الْمَعُونَة لَهُ عَلى طاعَتِهِ»؛ (تو در برابر آنچه ولایتش برعهده تو گذارده شده است [از خانواده و فرزندان] مسؤول هستى نسبت به تربیت نیکوى آنها و هدایت به سوى پروردگار و اعانت او بر اطاعتش).(10)
9 ـ امیرمؤمنان على(علیه السلام) در یکى از کلمات خود تعبیرى دارد که نشان مى دهد خُلق و خوى پدران میراثى است که به فرزندان مى رسد؛ مى فرماید: «خَیْرُ ما وَرَّثَ الاْباءُ اَلاَْبْناءَ اَلاَْدَبَ»؛ (بهترین چیزى که پدران براى فرزندان خود به ارث مى نهند ادب و تربیت صحیح و فضائل اخلاقى است).(11)
10 ـ این بحث را با سخن دیگرى از امام على(علیه السلام) در نهج البلاغه پایان مى دهیم:
امام(علیه السلام) به هنگام شرح شخصیّت و بیان موقعیّت خود براى ناآگاهانى که او را با دیگران مقایسه مى کردند مى فرماید: «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعى مِنْ رَسُولِ اللّهِ بِالْقِرابَةِ الْقَریبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصیصَةِ وَضَعَنى فى حِجْرِهِ وَ اَنَا وَلیدٌ یَضُمُّنى اِلَى صَدْرِهِ ... یَرْفَعُ لى کُلَّ یَوْم عَلَماً مِنْ اَخْلاقِهِ وَ یَأمُرُنى بِالاِْقتِداءِ»؛ (شما قرابت و نزدیکى مرا با پیامبر(صلى الله علیه وآله) و منزلت خاصّم را نزد آن حضرت بخوبى مى دانید؛ کودک خردسالى بودم پیامبر مرا در دامان خود مى نشاند و به سینه اش مى چسباند... او هر روز براى من پرچمى از فضائل اخلاقى خود مى افراشت و مرا امر مى کرد که به او اقتدا کنم و این خلق و خوى من زائیده آن تربیت است).
جالب این که امام در لابه لاى همین سخن هنگامى که از خلق و خوى پیغمبر اکرم بحث مى کند، چنین مى فرماید: «وَ لَقَدْ قَرَنَ اللّهُ بِهِ(صلى الله علیه وآله) مِنْ لَدُنْ اَن کانَ فَطیماً اَعْظَمَ مَلَک مِن ملائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمکارِمِ وَ مَحاسِنَ اَخْلاقِ الْعالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ»؛ (از همان زمان که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) از شیر باز گرفته شد، خداوند بزرگترین فرشته از فرشتگان خویش را مأمور ساخت تا شب و روز وى را به راههاى مکارم اخلاق و صفات نیک جهان سوق دهد).(12)
بنابراین پیامبر(صلى الله علیه وآله) خود نیز از تربیت یافتگان فرشتگان بود.
درست است که اخلاق و صفات روحى انسان اعم از خوب و بد، از درون او بر مى خیزد و با اراده او شکل مى گیرد ولى انکار نمى توان کرد که زمینه هاى متعدّدى براى شکل گیرى اخلاق خوب و بد وجود دارد که یکى از آنها وراثت از پدر و مادر و همچنین تربیت خانوادگى است؛ و این مسأله قطع نظر از تحلیلهاى علمى و منطقى، شواهد عینى و تجربى فراوان دارد که قابل انکار نیست.
به همین دلیل براى ساختن فرد یا جامعه آراسته به زیورهاى اخلاقى باید به مسأله وراثت خانوادگى و تربیت هائى که از نونهالان در دامن مادر و آغوش مادر مى بینند توجّه داشت و اهمّیّت این دوران در ساختار شخصیّت انسانها را هرگز فراموش نکرد.
پی نوشت:
(1). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص 34، ح 52 .
(2). همان، ص 449، ح 13.
(3). نهج البلاغة (صبحی صالح)، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: فیض الإسلام، هجرت،قم، 1414 ق، چاپ اول، ص435، خطبه53 و من کتاب له ع کتبه للأشتر النخعی... .
(4). إرشاد القلوب إلى الصواب، دیلمی، ج 1، ص 175، الباب الحادی و الخمسون فی أخبار عن النبی و الأئمة الأطهار... .
(5). وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 25، ص 309 تا 313، باب کراهة تزویج شارب الخمر و قبول شفاعته... .
(6). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372 ش، چاپ سوم، ج 8، ص 474، ذیل آیه 30 سوره روم.
(7). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، علی بن حسام الدین المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت 1989 م، ج 16، ص 544، فصل اول فی الاسماء والکنی، حدیث 45192؛ وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 21، ص 482، باب جملة من حقوق الأولاد... .
(8). وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 21، ص388 تا 401، باب استحباب تسمیة الولد باسم حسن و... .
(9). کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، علی بن حسام الدین المتقی الهندی، مؤسسة الرسالة، بیروت 1989 م، ج 16، ص 624، احادیث متفرقه، حدیث 45411.
(10). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق، ج 71، ص 6، باب 1، جوامع الحقوق... .
(11). غرر الحکم و درر الکلم، تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق / مصحح: رجائى، سید مهدى، دار الکتاب الإسلامی، قم، 1410 ق، چاپ دوم، ص359، حدیث 88.
(12). نهج البلاغة(صبحی صالح)، شریف الرضى، محمد بن حسین، محقق / مصحح: فیض الإسلام، هجرت،قم، 1414 ق، چاپ اول، ص300، خطبه 192 (خطبه قاصعه).
منبع: اخلاق در قرآن، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1377 ه. ش، ج 1، ص 171.
پرسش‌های مرتبط:
