ایمان به فرد کمک می کند تا با مسایل زندگی بهتر مقابله کند.
ارزیابی معنوی در مصاحبه بالینی
اعتقادات معنوی و مذهبی افراد در سلامت روانی و جسمانی آنها و حتی اثربخشی درمان به صورت مثبت و منفی تاثیر گذارند. بنابراین شکی نیست که این اعتقادات باید قبل از درمان مدنظر قرار گیرند. توجه به نیازهای معنوی افراد همچنین باعث تقویت رابطه مراجع - درمانگر می شود (کوئنیگ ، ۲۰۰۴، به نقل از چراغی، ۱۳۸۴).
پژوهشگران معتقدند که بایستی در مورد باورهای مذهبی، تضاد و یا هماهنگی آنها با فرآیند درمان، حمایت اجتماعی از جانب گروه های خاص و نیازهای معنوی بیمار سوالاتی پرسیده شود. آنها ۳ دلیل برای این امر عنوان می کنند:
1-مذهب و معنویت بیانگر نیازهای وجودی افراد هستند. ایمان باعث ارتقا اهداف، ایجاد معنا و هدف در زندگی فرد می شود. ایمان به فرد کمک می کند تا با مسایل زندگی بهتر مقابله کند. مشکلات روان شناختی معمولا از مسایل و مشکلات وجودی نشات می گیرند.
۲- با کنکاش در مورد معنویت و مذهب درمانگر اطلاعاتی در مورد نگرانی های اساسی بیمار به دست می آورد. از آنجایی که شدیدترین احساسات اعم از مثبت یا منفی با تجارب مذهبی و معنوی در ارتباط است، صحبت در مورد برخی تجارب ممکن است اطلاعات مفیدی راجع به ارزش ها، روابط، شخصیت و اهداف مراجع به درمانگر بدهد.
۳- ارزیابی معنوی روشن می کند که آیا نگرش معنوی درمانجو منحصر به فرد است یا مذهب مرسوم و سنتی می باشد. در برخی افراد نگرانی های مذهبی و معنوی موجب مشکلات روان شناختی می شود. اما ممکن است در شخص دیگری مذهب موجب درمان اختلال شود.
پژوهشگران معتقدند که بایستی در مورد باورهای مذهبی، تضاد و یا هماهنگی آنها با فرآیند درمان، حمایت اجتماعی از جانب گروه های خاص و نیازهای معنوی بیمار سوالاتی پرسیده شود. آنها ۳ دلیل برای این امر عنوان می کنند:
1-مذهب و معنویت بیانگر نیازهای وجودی افراد هستند. ایمان باعث ارتقا اهداف، ایجاد معنا و هدف در زندگی فرد می شود. ایمان به فرد کمک می کند تا با مسایل زندگی بهتر مقابله کند. مشکلات روان شناختی معمولا از مسایل و مشکلات وجودی نشات می گیرند.
۲- با کنکاش در مورد معنویت و مذهب درمانگر اطلاعاتی در مورد نگرانی های اساسی بیمار به دست می آورد. از آنجایی که شدیدترین احساسات اعم از مثبت یا منفی با تجارب مذهبی و معنوی در ارتباط است، صحبت در مورد برخی تجارب ممکن است اطلاعات مفیدی راجع به ارزش ها، روابط، شخصیت و اهداف مراجع به درمانگر بدهد.
۳- ارزیابی معنوی روشن می کند که آیا نگرش معنوی درمانجو منحصر به فرد است یا مذهب مرسوم و سنتی می باشد. در برخی افراد نگرانی های مذهبی و معنوی موجب مشکلات روان شناختی می شود. اما ممکن است در شخص دیگری مذهب موجب درمان اختلال شود.
آمادگی در چهار زمینه
در ضمن، درمانگرانی که ارزیابی مذهبی- معنوی انجام می دهند باید در چهار زمینه آمادگی داشته باشند:
1-درمانگران باید وضعیت روانی- مذهبی خود را معلوم نمایند. البته نیازی نیست درمانگران در زمینه مذهب متخصص باشند، اما بدون داشتن رویکرد مشخص در این حیطه نمی توان به مطالعه و تحقیق در مورد موضوع مورد نظر پرداخت.
۲- درمانگر باید دانش پایه ای در مورد مذهب یا فرقه معنوی که بیمار به آن معتقد است داشته باشد، بدون شناخت اعتقادات بیمار نمی توان به تاثیر آنها در زندگی بیمار پی برد.
۳- درمانگران باید بین استفاده مشروع و نامشروع از معنویت تفاوت قائل شوند.
۴- درمانگران باید ابعاد انتقال و انتقال متقابل را در مذهب و معنویت مورد توجه قرار دهند. مسایل معنوی احتمالا باعث تشدید انتقال، مقاومت و انتقال متقابل می شوند که این امر احتمالا باعث پیچیدگی فرآیند درمان می شود (احدی و نیکخو، ۱۳۸۳).
ادغام معنویت در روان درمانی برای گروه های خاص
اگرچه توجه به معنویت در مورد همه مراجعان سودمند است اما مسایل معنوی به خصوص در مورد مراجعان با بیماری های مزمن پزشکی، افراد معلول، بیمارانی که مرگشان نزدیک است، سالمندان، زنان و اقلیت های مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار است. این افراد گرایش بیشتری به مذهب و معنویت دارند بنابراین عوامل معنوی به احتمال بیشتری در مقابله با بیماری و تصمیمات درمانی موثر خواهد بود (رضوانی، ۱۳۸۸).
بریت بارت (۲۰۰۱) نیز بر گرفتن شرح حال معنوی از بیماران لاعلاج مثل سرطان تاکید می کند. به نظر او از این طریق درمانگر می تواند درک بهتری از بیمار داشته باشد و بتواند نیازهای معنوی و وجودی او را مورد توجه قرار دهد. زیرا بررسی ها نشان داده است که نشانه های مربوط به آشفتگی های روانشناختی و نگرانی های وجودی بیش از درد و نشانه های بدنی در بیماران سرطانی خودنمایی می کند.
بنابراین در حال حاضر در درمان های حمایتی بیماران سرطانی به جای تمرکز صرف بر کنترل نشانه های بدنی و درد بیشتر بر مسایل معنوی و وجودی مثل معنا و امید تاکید می شود. بدین ترتیب که در درمان های جدیدتر از معنا درمانی برای پاسخ به نیازهای معناجویی، ایجاد امید، پذیرش بیماری و نزدیکی مرگ در جریان زندگی استفاده می شود.
یکی دیگر از دلایلی که لزوم ورود معنویت به روان درمانی را تبیین می کند. نگرش ها و تعاریف جدید از روان درمانی می باشد. امروزه دیگر روان درمانی تنها به معنی رفع نشانه های مرضی نمی باشد. بلکه افزودن جنبه های مثبت زندگی به عنوان هدف غایی روان درمانی در نظر گرفته می شود. حتی تعریف شخصیت سالم نیز در حال دگرگونی می باشد. نظر برخی از متخصصان روان شناسی بر این است که یکی از مشخصه های شخصیت سالم داشتن معنی و هدف در زندگی می باشد. شواهد نشان داده است که گاهی علت مراجعه افراد به کلینیک جستجوی معناست. پس باید درمانگران برای پاسخ به این نیاز مراجعان مجهز شده باشند (ماسکارو و همکاران، ۲۰۰۴).
وست معتقد است درمانگر متمایل به معنویت توفیق یافتن از جانب خدا را مد نظر قرار می دهد که این امر به شکل تلویحی بیانگر وجود امکان بیشتر برای تغییر و رشد مراجع می باشد. این تغییر و رشد فراتر از رشدی است که از طریق مهارته ای معمول درمانگران امکان پذیر می شود. به نظر او درمان های غیر معنوی نمی توانند فراتر از مرحله وحدت ذهن و بدن در مراحل رشد معنوی انسان موثر واقع شوند (1383).
1-درمانگران باید وضعیت روانی- مذهبی خود را معلوم نمایند. البته نیازی نیست درمانگران در زمینه مذهب متخصص باشند، اما بدون داشتن رویکرد مشخص در این حیطه نمی توان به مطالعه و تحقیق در مورد موضوع مورد نظر پرداخت.
۲- درمانگر باید دانش پایه ای در مورد مذهب یا فرقه معنوی که بیمار به آن معتقد است داشته باشد، بدون شناخت اعتقادات بیمار نمی توان به تاثیر آنها در زندگی بیمار پی برد.
۳- درمانگران باید بین استفاده مشروع و نامشروع از معنویت تفاوت قائل شوند.
۴- درمانگران باید ابعاد انتقال و انتقال متقابل را در مذهب و معنویت مورد توجه قرار دهند. مسایل معنوی احتمالا باعث تشدید انتقال، مقاومت و انتقال متقابل می شوند که این امر احتمالا باعث پیچیدگی فرآیند درمان می شود (احدی و نیکخو، ۱۳۸۳).
ادغام معنویت در روان درمانی برای گروه های خاص
اگرچه توجه به معنویت در مورد همه مراجعان سودمند است اما مسایل معنوی به خصوص در مورد مراجعان با بیماری های مزمن پزشکی، افراد معلول، بیمارانی که مرگشان نزدیک است، سالمندان، زنان و اقلیت های مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار است. این افراد گرایش بیشتری به مذهب و معنویت دارند بنابراین عوامل معنوی به احتمال بیشتری در مقابله با بیماری و تصمیمات درمانی موثر خواهد بود (رضوانی، ۱۳۸۸).
بریت بارت (۲۰۰۱) نیز بر گرفتن شرح حال معنوی از بیماران لاعلاج مثل سرطان تاکید می کند. به نظر او از این طریق درمانگر می تواند درک بهتری از بیمار داشته باشد و بتواند نیازهای معنوی و وجودی او را مورد توجه قرار دهد. زیرا بررسی ها نشان داده است که نشانه های مربوط به آشفتگی های روانشناختی و نگرانی های وجودی بیش از درد و نشانه های بدنی در بیماران سرطانی خودنمایی می کند.
بنابراین در حال حاضر در درمان های حمایتی بیماران سرطانی به جای تمرکز صرف بر کنترل نشانه های بدنی و درد بیشتر بر مسایل معنوی و وجودی مثل معنا و امید تاکید می شود. بدین ترتیب که در درمان های جدیدتر از معنا درمانی برای پاسخ به نیازهای معناجویی، ایجاد امید، پذیرش بیماری و نزدیکی مرگ در جریان زندگی استفاده می شود.
یکی دیگر از دلایلی که لزوم ورود معنویت به روان درمانی را تبیین می کند. نگرش ها و تعاریف جدید از روان درمانی می باشد. امروزه دیگر روان درمانی تنها به معنی رفع نشانه های مرضی نمی باشد. بلکه افزودن جنبه های مثبت زندگی به عنوان هدف غایی روان درمانی در نظر گرفته می شود. حتی تعریف شخصیت سالم نیز در حال دگرگونی می باشد. نظر برخی از متخصصان روان شناسی بر این است که یکی از مشخصه های شخصیت سالم داشتن معنی و هدف در زندگی می باشد. شواهد نشان داده است که گاهی علت مراجعه افراد به کلینیک جستجوی معناست. پس باید درمانگران برای پاسخ به این نیاز مراجعان مجهز شده باشند (ماسکارو و همکاران، ۲۰۰۴).
وست معتقد است درمانگر متمایل به معنویت توفیق یافتن از جانب خدا را مد نظر قرار می دهد که این امر به شکل تلویحی بیانگر وجود امکان بیشتر برای تغییر و رشد مراجع می باشد. این تغییر و رشد فراتر از رشدی است که از طریق مهارته ای معمول درمانگران امکان پذیر می شود. به نظر او درمان های غیر معنوی نمی توانند فراتر از مرحله وحدت ذهن و بدن در مراحل رشد معنوی انسان موثر واقع شوند (1383).
مداخلات در درمان های معنوی
مداخلات معنوی و مذهبی شامل: دعا؛ استفاده از نوشته های متون مقدس؛ مراقبه؛ تصویرسازی معنوی؛ (میلر، ۲۰۰۳؛ وسنت، ۲۰۰۴؛ به نقل از شهیدی و شیرافکن، ۱۳۸۳ اعتمادی، ۱۳۸۴)؛ بخشایشگری (وست، ۲۰۰۴؛ به نقل از همان؛ اعتمادی، ۱۳۸۴)؛ عبادات و مناسک (میلز، ۲۰۰۳؛ اعتمادی؛ ۱۳۸۴)؛ خود فاش سازی معنوی (وست، ۲۰۰۴ به نقل از شهیدی و شیرافکن، ۱۳۸۳)؛ همراهی و خدمت (اعتمادی، ۱۳۸۴) نوشتن یادداشت های روزانه؛ تمرکز؛ کتاب درمانی (میلر، ۲۰۰۳، به نقل از بهرامی، ۱۳۸۵)؛ نیت؛ توکل؛ روش تشریک مساعی با خداوند؛ جستجوی رهنمودهای معنوی؛ هر کدام از این تمرینات معنوی به اشکال مختلف در ادیان توحیدی از جمله اسلام مورد تایید قرار گرفته و به کار گرفته شده اند.
از نظر روانشناسان علت اینکه این تمرینات در ادیان مختلف بکار گرفته شده اند و قرون متمادی بشر آنها را به کار بسته است دلالت بر این دارند که نیازهای عمیق انسانی را مطرح نموده و یا به آنها پاسخ می گویند و در حل مشکلات انسان ها در قرون متمادی مفید واقع شده اند (غباری، ۱۳۸۷). در ادامه به توصیف برخی از تمرینات پرداخته می شود.
منبع: کتاب معنویت درمانی. سیدرضا میرمهدی، مجید صفاری نیا و احسان شریفی. صص 166-169، انتشارات آوای نور، سوم. 1396.
از نظر روانشناسان علت اینکه این تمرینات در ادیان مختلف بکار گرفته شده اند و قرون متمادی بشر آنها را به کار بسته است دلالت بر این دارند که نیازهای عمیق انسانی را مطرح نموده و یا به آنها پاسخ می گویند و در حل مشکلات انسان ها در قرون متمادی مفید واقع شده اند (غباری، ۱۳۸۷). در ادامه به توصیف برخی از تمرینات پرداخته می شود.
منبع: کتاب معنویت درمانی. سیدرضا میرمهدی، مجید صفاری نیا و احسان شریفی. صص 166-169، انتشارات آوای نور، سوم. 1396.
