منابع تاريخي چهارمين منبع تفسير
نويسنده:غلامعلي عزيزي
منبع:سايت انديشه قم
منبع:سايت انديشه قم
از آن‌جا كه برخي آيه‌هاي قرآن در ارتباط با حوادث گذشته، به ويژه درباره تحولات عصر نزول است، ضرورت آگاهي از تاريخ براي فهم آيه‌هاي ياد شده انكار نشدني است و به همين جهت، همان روزهاي نخستينِ نزول آيه‌ها، سبب نزول نيز در كنار آن دهان به دهان نقل مي‌شد. سبب نزول چيزي جز شرايط تاريخي آيه‌هاي نازل شده نيست. از ياران رسول الله(صلی الله علیه و آله) گروهي به آن آگاهي داشته‌اند كه برترين ايشان حضرت علي (علیه السلام) است[1] و ديگران هر چه دارند، از درياي بي‌كران دانش وي بهره برده‌اند. گروهي نيز براي آگاهي يافتن از آيه‌هاي مربوط به امتهاي گذشته، به اهل كتاب مراجعه مي‌كردند و تفصيل مطالب مطرح شده در قرآن را از آنان فرا مي‌گرفتند، كه اين مراجعه را مي‌توان يكي از عوامل نفوذ اسرایيليات در تفسير قرآن نيز دانست.
1.آيه‌هايي كه ناظر به نسخ يا امضاي احكام شرايع پيش از اسلام است.
2. آيه‌هاي كه درباره سرنوشت پيامبران، امتها، اقوام و شخصيتهاي تاريخي گذشته است.
3. آيه‌هايي كه سنتهاي غلط جامعه جاهلي را نفي كرده يا سنتهاي صحيح و يا تحريف شده را احيا يا تصحيح نموده است.
4. آيه‌هايي كه درباره ظهور اسلام و دگرگونيهاي ناشي از آن در طي سالهاي نزول قرآن است.
براي تفسير آيه‌هاي ياد شده، نيازمند منابع تاريخي مختلفي هستيم، از قبيل: تاريخ پيامبران و امتهاي آنان، تاريخ كتاب‌هاي آسماني، تاريخ جامعه جاهلي پيش از اسلام و پس از آن، سيره و شخصيت پيامبر و موافقان و مخالفان آن حضرت، تاريخ برخوردهاي فرهنگي و نظامي ميان پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) و دشمنان اسلام، كه مي‌توان آنها را در سه بخش زير خلاصه كرد:
الف. پيامبران گذشته و امم پيشين؛
ب. جامعه جاهلي قبل از اسلام؛
ج. پيامبر اسلام و جامعه اسلامي.
الف. پيامبران گذشته و امم پيشين
در بسياري از سوره‌هاي قرآن، مظالب متنوعي از قبيل: دعوت، مبارزه، رهبري، زمامداري، قضاوت، صنعت، عبادت، معجزه و ... درباره پيامبران گدشته . امم پيشين آمده است؛ گرچه شيوه قرآن در طرح داستان‌هاي پيامبران و غير آنان، همانند داستان سرايان ـ كه به جزييات مي‌پردازند هدفي جز گزارش ندارند ـ نيست، بلكه بيان داستان‌ها هدفمند و در جهت هدايت مردم و رساندن آنان به مقام قرب الهي است و به همين جهت، تنها جنبه‌هاي آموزنده و هدايت‌گر آن در آيه‌ها مطرح و از بيان نكته‌‌هايي كه نقش هدايتي چنداني ندارند، پرهيز شده است[2].
ولي در هر صورت، اگر به منابع موثق تاريخي دسترسي داشته باشيم، زمينه فهم بهتر و بيشتري از آيه‌ها براي ما فراهم مي‌شود. اين مطلب حتي در مورد آيه‌هايي كه مفاد آنها روشن بوده و ابهامي در مدلول آنها نيست نيز مطرح است؛ زيرا فهم بايسته و كامل آنها زماني شكل مي‌گيرد كه در آن زمينه نكته‌هاي بيشتري براي ما معلوم باشد.
علاوه بر پيامبراني كه نام و داستان زندگي‌شان در قرآن آمده است، افراد برجسته ی ديگري نيز در قرآن ياد شده‌اند، چه خوبان با ايمان و چه بدانِ سركش، مانند: لقمان، ذوالقرنين، اصحاب كهف، مؤمن آل فرعون، همسر فرعون، ملكه سبا، بخت النصّر ـ كه به وصف از او ياد شده ـ فرعون معاصر حضرت موسي (علیه السلام)، همسر عزيز مصر و اصحاب فيل. داستان‌هايي كه درباره اين گونه افراد در قرآن آمده، به دليل آن كه تنها بخش كوچكي از آن بيان شده است، داراي ابهام‌هاي زيادي است و چه بسا با توجه به منابع تاريخي و بهره‌گيري از آنها، معناي آيه و برداشت ما از آن تغيير كند. هر چند تكيه اصلي بر نقل تاريخي نيست، ولي همين مظنونات تاريخي سبب مي‌شود تا در بيان احتمال‌هاي مختلفي كه درباره آيه مطرح است، با توجه به نقل هاي تاريخي، در اين زمينه انديشيده شود كه تعابير به كار رفته در آيات با كدام يك از معاني احتمالي سازگارتر است، و در صورت اعتبار آن نقل تاريخي، معناي احتمالي سازگار با آن برگزيده شود[3]
ب. جامعه جاهلي پيش از اسلام
بخشي از آيه‌هاي قرآن در ارتباط با شرايطي است كه در جامعه جاهلي پيش از اسلام و آغاز ظهور پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) وجود داشت. بي‌فرهنگي و وحشي‌گري، سنتها و عادت‌ها، برخي فضايل تحريف شده و ديگر مسايلي كه مربوط به آن دوران بوده و در آيه‌ها آمده، نيازمند بررسي و تحليل تاريخي است و بدون آن، فهم ما از قرآن ناقص خواهد بود. به عنوان مثال، در تفسير آيه «انما النسيء زيادة في الكفر»[4] «جز اين نيست كه جا به جا كردن (ماه‌هاي حرام) فزوني در كفر است»، آگاهي از شيوه برخورد عرب جاهلي با ماه‌هاي سال (قمري) ضرورت دارد و تفسير آيه «ليس البر بان تأتوا البيوت من ظهورها»[5] «و نيكي آن نيست كه از خانه‌ها در آييد»، آشنايي با آداب زندگي و معاشرت مردمان جاهليت نقش مهمي ايفا مي‌كند.
ج. پيامبر اسلام و جامعه اسلامي
اين بخش از تاريخ را مي‌توان به دو بخش فرعي دوران پيش از هجرت و دوران پس از هجرت تقسيم كرد. آيه‌هايي كه درباره برخورد با مشركان و مقاومت مسلمانان و سير دعوت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است، مانند دعوت پنهان و درون خانوادگي، دعوت آشكارا، صبر و بردباري و پرهيز از درگيري نظامي، آيه‌هاي تقيه، ابتلاء و امتحان و مشخص شدن مؤمن واقعي از منافق، وقايعي كه منجر به هجرت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان از مكه شد، بيان‌گر دوران پيش از هجرت است و نقلهاي تاريخي ناظر به اين وقايع، در فهم اين آيات مؤثر است. دوران بعد از هجرت، در برگيرنده آيه‌هاي بيان‌گر برخورد نظامي با مشركان مكه، آيه‌هاي ناظر به مهاجرت و انصار و پايان رو در رويي دو قبيله اوس و خزرج و نيز يهوديان اطراف مدينه و سرانجام آنها، منافقان و مشكل آفريني آنان در راه پيشرفت اسلام است.نمونه اين گونه آيات ، آيه افك است كه ناظر به تهمت زدن برخي از منافقان به يكي از همسران پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است و بدون بهره‌گيري از تاريخ، ابعاد آن مبهم و فهم آن مشكل خواهد بود[6].
موارد بهره‌گيري از نقلهاي تاريخي
استفاده از منابع تاريخي براي فهم و تفسير آيه‌ها، بايد به اندازه‌اي باشد كه مشكلات فهم را بر طرف كرده و مراد واقعي آيه را به ما بفهماند. زيرا پرداختن به جزييات و نكته‌هاي فرعي، مفسّر را از كار اصلي خود، كه تفسير آيه‌هاست، باز داشته و به قصه‌پردازي مي‌كشاند. آيات ناظر به تاريخ را مي‌توان در چند دسته قرار دارد:1.آيه‌هايي كه ناظر به نسخ يا امضاي احكام شرايع پيش از اسلام است.
2. آيه‌هاي كه درباره سرنوشت پيامبران، امتها، اقوام و شخصيتهاي تاريخي گذشته است.
3. آيه‌هايي كه سنتهاي غلط جامعه جاهلي را نفي كرده يا سنتهاي صحيح و يا تحريف شده را احيا يا تصحيح نموده است.
4. آيه‌هايي كه درباره ظهور اسلام و دگرگونيهاي ناشي از آن در طي سالهاي نزول قرآن است.
براي تفسير آيه‌هاي ياد شده، نيازمند منابع تاريخي مختلفي هستيم، از قبيل: تاريخ پيامبران و امتهاي آنان، تاريخ كتاب‌هاي آسماني، تاريخ جامعه جاهلي پيش از اسلام و پس از آن، سيره و شخصيت پيامبر و موافقان و مخالفان آن حضرت، تاريخ برخوردهاي فرهنگي و نظامي ميان پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) و دشمنان اسلام، كه مي‌توان آنها را در سه بخش زير خلاصه كرد:
الف. پيامبران گذشته و امم پيشين؛
ب. جامعه جاهلي قبل از اسلام؛
ج. پيامبر اسلام و جامعه اسلامي.
الف. پيامبران گذشته و امم پيشين
در بسياري از سوره‌هاي قرآن، مظالب متنوعي از قبيل: دعوت، مبارزه، رهبري، زمامداري، قضاوت، صنعت، عبادت، معجزه و ... درباره پيامبران گدشته . امم پيشين آمده است؛ گرچه شيوه قرآن در طرح داستان‌هاي پيامبران و غير آنان، همانند داستان سرايان ـ كه به جزييات مي‌پردازند هدفي جز گزارش ندارند ـ نيست، بلكه بيان داستان‌ها هدفمند و در جهت هدايت مردم و رساندن آنان به مقام قرب الهي است و به همين جهت، تنها جنبه‌هاي آموزنده و هدايت‌گر آن در آيه‌ها مطرح و از بيان نكته‌‌هايي كه نقش هدايتي چنداني ندارند، پرهيز شده است[2].
ولي در هر صورت، اگر به منابع موثق تاريخي دسترسي داشته باشيم، زمينه فهم بهتر و بيشتري از آيه‌ها براي ما فراهم مي‌شود. اين مطلب حتي در مورد آيه‌هايي كه مفاد آنها روشن بوده و ابهامي در مدلول آنها نيست نيز مطرح است؛ زيرا فهم بايسته و كامل آنها زماني شكل مي‌گيرد كه در آن زمينه نكته‌هاي بيشتري براي ما معلوم باشد.
علاوه بر پيامبراني كه نام و داستان زندگي‌شان در قرآن آمده است، افراد برجسته ی ديگري نيز در قرآن ياد شده‌اند، چه خوبان با ايمان و چه بدانِ سركش، مانند: لقمان، ذوالقرنين، اصحاب كهف، مؤمن آل فرعون، همسر فرعون، ملكه سبا، بخت النصّر ـ كه به وصف از او ياد شده ـ فرعون معاصر حضرت موسي (علیه السلام)، همسر عزيز مصر و اصحاب فيل. داستان‌هايي كه درباره اين گونه افراد در قرآن آمده، به دليل آن كه تنها بخش كوچكي از آن بيان شده است، داراي ابهام‌هاي زيادي است و چه بسا با توجه به منابع تاريخي و بهره‌گيري از آنها، معناي آيه و برداشت ما از آن تغيير كند. هر چند تكيه اصلي بر نقل تاريخي نيست، ولي همين مظنونات تاريخي سبب مي‌شود تا در بيان احتمال‌هاي مختلفي كه درباره آيه مطرح است، با توجه به نقل هاي تاريخي، در اين زمينه انديشيده شود كه تعابير به كار رفته در آيات با كدام يك از معاني احتمالي سازگارتر است، و در صورت اعتبار آن نقل تاريخي، معناي احتمالي سازگار با آن برگزيده شود[3]
ب. جامعه جاهلي پيش از اسلام
بخشي از آيه‌هاي قرآن در ارتباط با شرايطي است كه در جامعه جاهلي پيش از اسلام و آغاز ظهور پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) وجود داشت. بي‌فرهنگي و وحشي‌گري، سنتها و عادت‌ها، برخي فضايل تحريف شده و ديگر مسايلي كه مربوط به آن دوران بوده و در آيه‌ها آمده، نيازمند بررسي و تحليل تاريخي است و بدون آن، فهم ما از قرآن ناقص خواهد بود. به عنوان مثال، در تفسير آيه «انما النسيء زيادة في الكفر»[4] «جز اين نيست كه جا به جا كردن (ماه‌هاي حرام) فزوني در كفر است»، آگاهي از شيوه برخورد عرب جاهلي با ماه‌هاي سال (قمري) ضرورت دارد و تفسير آيه «ليس البر بان تأتوا البيوت من ظهورها»[5] «و نيكي آن نيست كه از خانه‌ها در آييد»، آشنايي با آداب زندگي و معاشرت مردمان جاهليت نقش مهمي ايفا مي‌كند.
ج. پيامبر اسلام و جامعه اسلامي
اين بخش از تاريخ را مي‌توان به دو بخش فرعي دوران پيش از هجرت و دوران پس از هجرت تقسيم كرد. آيه‌هايي كه درباره برخورد با مشركان و مقاومت مسلمانان و سير دعوت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است، مانند دعوت پنهان و درون خانوادگي، دعوت آشكارا، صبر و بردباري و پرهيز از درگيري نظامي، آيه‌هاي تقيه، ابتلاء و امتحان و مشخص شدن مؤمن واقعي از منافق، وقايعي كه منجر به هجرت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) و مسلمانان از مكه شد، بيان‌گر دوران پيش از هجرت است و نقلهاي تاريخي ناظر به اين وقايع، در فهم اين آيات مؤثر است. دوران بعد از هجرت، در برگيرنده آيه‌هاي بيان‌گر برخورد نظامي با مشركان مكه، آيه‌هاي ناظر به مهاجرت و انصار و پايان رو در رويي دو قبيله اوس و خزرج و نيز يهوديان اطراف مدينه و سرانجام آنها، منافقان و مشكل آفريني آنان در راه پيشرفت اسلام است.نمونه اين گونه آيات ، آيه افك است كه ناظر به تهمت زدن برخي از منافقان به يكي از همسران پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است و بدون بهره‌گيري از تاريخ، ابعاد آن مبهم و فهم آن مشكل خواهد بود[6].
پی نوشتها
[1] . حاكم حسكاني، عبيدالله بن عبدالله، شواهد التنزيل، ج 1، ص 40، 44و 45؛ شيخ صدوق، محمد بن علي، عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 67.
[2] . بر اين اساس، قصه‌هاي قرآن داراي حلقه‌هاي مفقوده است و كسي كه بخواهد بدان دست يابد، بايد به منابع تاريخي مراجعه كند؛ اما اين بدان معنا نيست كه گفته‌هاي مورخان را بي كم و كاست بپذيرد، بلكه بايد شرايطي براي آن در نظر گرفت كه بيان كرديم.
[3] . ر.ك: الميزان، ج 13، ص 397و 398.
[4] . سوره توبه، آيه 37.
[5] . سوره بقره، آيه 189.
[6] . ر.ك: عاملي، جعفر مرتضي، حديث الافك. در اين كتاب، روايات تاريخي مربوط به آيات افك مورد نقادي جدي قرار گرفته و اكاذيب چندي بر ملا شده است.
