ابو علي بن مسكويه

ابو علي احمد بن محمد بن يعقوب ابن مسكويه،اصلاً اهل ري بوده و در اصفهان سكونت و وفات نموده. صاحب معجم الادباء (1) نوشته است كه مسكويه مجوسي بوده است و اسلام اختيار نموده،و علوم اوايل را نيكو مي دانسته و كتاب (تجارب الامم) را با ساير كتب ديگر تأليف كرده،و نيز نوشته است كه مخزن كتب ابن عميد سپرده به او بوده كه او را خازن گفته اند.
از معاريف حكما بلكه مي توان گفت در مرتبه ي جامعيّت اخلاق و حكمت شخص اول بوده است و در اين دور؛روزگار خود را در مصاحبت وزراي بزرگ مانند مهلبي وزير معزالدوله و ابن عميد وزير ركن الدوله و فرزند او ابوالفتح خان،و سلاطيني نامور كه مشيّد مذهب شيعه بوده چون عضدالدوله و صمصام الدوله بسر برد. تأليفات او در حكمت و معارف و سياسات و فنون مختلفه با آن كه بسيار بوه است مختصري از آنها امروز ديده مي شود،چون: (طهارت العروق) و (تجارب الامم) و (فوز سعادت)،كه باز مراتب دانش و علوّ مقام او از آن ها ظاهر مي گردد. (2)
براي مقايسه ي مراتب اين ابوعلي فيلسوف با ابوعلي ابن سينا فيلسوف،حكايتي معروف است كه تفوّق اخلاقي و استادي ابن مسكويه بر ابن سينا ظاهر مي گردد: در كتب تواريخ مي نويسند كه ابن سينا وقتي به مجلس درس ابن مسكويه حاضر شد و به طور امتحان جوزي مقابل ابن مسكويه انداخت و از مساحت او پرسيد،در جواب او،ابن مسكويه چند ورق كه مشتمل بر كيفيت تهذيب و اخلاق بود جلو او گذارد و گفت با اين ها اخلاق خود را از رذايل پاك ساز تا بعد جواب تو را بگويم.اين حركات كودكانه ي ابن سينا نزد آن مرد كامل كهنسال كاشف است از اين كه در مرتبه ي شاگردي ابن مسكويه بوده است. (3)
سال وفات او پس از آنكه مورخين اختلاف زيادي در آن نوشته اند،نزديك تر به حقيقت را سنه ي چهارصد و بيست دانسته اند. و مسلماً از معمرين بوده است،مقبره ي او را تا نزديك به اين تاريخ هزار و سيصد و چهل و سه كه عبارت باشد از زمان صاحب روضات الجنات كه تقريباً شصت سال قبل باشد نوشته اند در محله ي خاجو موجود است و معروف،لكن امروزه اثري از او باقي نيست.
از ميرداماد حكايت شده كه ابن مسكويه شيعه ي اهل بيت بوده و استدلال كرده به عبارت او در بحث شجاعت از كتاب طهارت العروق،از اين كه گفته گوش دار كلام امام اجل سلام الله عليه كه صادر شده است از حقيقت شجاعت جهت اصحابش:
(انكم ان لم تقولوا تموتوا و الذي نفس ابن ابي طالب بيده لالف ضربه بالسيف علي الراس اهون من ميتته علي الفراش).
**ابو علي احمد بن محمد بن يعقوب بن مسكويه خازن رازي اصفهاني.
حكيم و فيلسوف و مورخ علي قدر شيعي مذهب.گويند: در اول مجوسي بوده و سپس مسلمان و شيعي گرديده (4) و ظاهاً اين مطلب خالي از اعتبار است،زيرا نام پدر و جدّش مخالف اين عقيده است. در زمان جواني به خدمت ابن عميد رسيده.ابو حيان توحيدي درباره ي او عقيده ي خوبي ندارد و وي را به بخل زياد و حرص شديد در جمع مال و طلب كيميا سخت نكوهش مي كند.
وي خازن (كتابدار) فخرالدوله ي ديلمي بوده و بدين جهت به خازن شهرت يافته.
در كتاب دانشوران خراسان (: 159) و ديگر كتب نوشته اند كه سلطان محمود،غزنوي خواجه ابوالفضل حسين بن علي ميكال را نزد مأمون خوارزمشاه گسيل داشته و اين دانشمندان كه در دربار او بودند را طلب كرد: شيخ الرييس ابوعلي سينا،ابوريحان بيروني،ابوسهل مسيحي،ابو علي مسكويه،ابن خمار و ابونصر عراق. سه نفر از اينان نزد سلطان محمود رفتند،و سه نفرديگر يعني:ابن سينا و ابن مسكويه و ابوسهل خدمت سلطان محمود را نپذيرفته و به سمت گرگان حركت كردند و ابوسهل در راه از تشنگي بمرد (سال 401 ه.ق) و آن دو به سختي جان بدر بردند.
كتب زير از تأليفات اوست:
مجموعه ي تأليفاتش متجاوز از بيست و هشت مجلّد مي شود.
صاحب عنوان در 9 صفر سال 421 در اصفهان وفات يافته،در محله ي خواجو مدفون گرديد،و محل قبرش ظاهراً حدود امامزاده باقر فعلي مي باشد.
قمي در الكني و الالقاب (1 : 396) گويد: قبره علي باب (درب جناد) في اصفهان. و درب جناد تصحيف شده ي حسن آباداست،و مرداد دروازه ي حسن آباد است كه در اصفهان معروف است.

پي نوشت ها:

1. معجم الادباء،ج1،ص220.
2. ابن مسكويه تأليفات چندي داشته از جمله احوال الحكما و آداب العرب و الفرس و اخلاق از اوست و همچنين كتاب تاريخ تجارب الامم و كتاب الاشربه و كتاب البطيخ و كتاب تهذيب الاخلاق وكتاب اخلاق ناصري خواجه نصيرالدين ترجمه كتاب ابو علي است. (شمس التواريخ،ص50).
3. مجالس المؤمنين،ج2،ص190
4. تاريخ فلاسفه الاسلام و روضات: 70.