تته

تته، تهته یا تهته‌نگر یکی از شهرهای قدیم پاکستان در استان سند، عرض جغرافیایی آن 24 درجه و 44 دقیقه و طول جغرافیایی آن 68 درجه می‌باشد. این شهر در دامنه‌ی کوه مَک لِی در شش میلی رود سند و نزدیک بندر کراچی است. تته شهریست خوش آب و هوا ولی مرطوب، با باران فراوان و باغات و عمارات عالی، در تابستان خانه‌ها را بادگیر خنک می‌کند و زمستانش معتدل است. کشورگشایان عرب نخستین بار در عهد خلافت عبدالملک بن مروان وارد دیبل و حوالی تته امروزی شدند. سپس محمد بن قاسم ثقفی برای فتح الوربا کشتی رود سند را پیموده در نزدیکی تته به خشکی پا نهاد. حکام عرب در عهد خلافت اموی و عباسی تا ظهور یعقوب لیث و فتح سند به دست او، به تته گسیل می‌شدند. فهرست اسامی این حاکمان به تفصیل به ضمیمه‌ی چاپ تحفة الکرام - بخش اول از جلد سوم - موجود است. محمود غزنوی در رمضان 416 ق عمال القادر بالله خلیفه‌ی عباسی را از ملتان و اُچّ بیرون راند و در سال 416 ق عبدالرزاق وزیر محمود به سند حمله برده تته و سیوستان را از وجود تازیان بپرداخت. از آن سال تته و سایر بلاد سند به تصرف. غزنویان درآمد و تا انقراض غزنویان، (582 ق / 1186 م) لاهور باجگزارایشان بود. بعد از غزنویان تته و سایر شهرهای سند دستخوش هرج و مرج و قتل و غارتهای پیاپی گردید. در عهد سلطنت خاندان تغلق (720-815 ق) بردهلی، هندوان بر حکمرانان مسلمان شورش کردند و دعوی استقلال نمودند. سلطان غیاث‌الدین تغلق هنگامی که به سال 720 ق وارد دهلی شد مصادف بود با هجوم قبایل سومره به تته و تصرف آن. در سال 751 ق سلطان محمد که عازم سرکوبی سومره‌ها بود در حوالی تته وفات کرد. فیروز شاه تغلق به سال 763 ق، از دهلی با لشگری گران برای تأدیب جام سند رهسپار تته پایتخت سند شد. جام «بابانیه» پادشاه تته نیز با لشگری عظیم به استقبال او رفت. در لشگری دهلی قحط و بیماری شدید بروز کرد و فیروز شاه ناگزیر به عقب‌نشینی شد. لیکن در سال 765 ق بار دیگر به تته تاخت و جام را ناگزیر ساخت فرمانبرداری سلطان دهلی را گردن نهد و پرداخت باج سالیانه را تعهد کند (تاریه مفصل هند، 326-330). در سال 772 ق جام خیرالدین سمّه در تته سر به طغیان برداشت و فیروز شاه بار دیگر لشکر به تته برد و آنجا را تصرف نمود. اما به قبول باج و برکناری جام خیرالدین بسنده کرد و پسر او جام حوله را به جای وی به حکمرانی تته منصوب کرد که از 777 تا 790 فرمانروایی می‌کرد. بعد از وفات این جام، تته دچار هرج و مرج شد تا اینکه جام علیشیر (809-815 ق) به سلطنت تته رسید. در آن اوقات سلطان علیشاه امیران خان، پسر سلطان سکندر بت‌شکن (813-820 ق) پادشاه کشمیر لشکر به تته آورد و آنجا را فتح کرد (خلاصة التواریخ، 398) و جام کرن، پسرجام تماچی را به حکومت تته گماشت. اما سندیان گماشته‌ی بیگانه را بر سلطنت نپذیرفتند و یک روز بعد از عزیمت شاه کشمیر قیام کرده او را به قتل رساندند. بعد از تعلق شاهیان، عصر استقلال جامان سند در تته آغاز می‌شود. دوران سلطنت جام نظام‌الدین نیندو، بانَهَنبنَیَه (866-914 ق) عهد زرین تته بود. وی شاهی نیکوکار و علم دوست و پرهیزگار بود و در عهد او آبادانی و شهرت تته به کمال رسید. دست دزدان و غارتگران سندی و بلوچ را کوتاه کرد و در تاریخ به عنوان بزرگترین و محبوب‌ترین شاه سند شناخته شد. در این زمان رفت و آمد بازرگانان و علمای ایران در عهد او بر تته زیاد شد. او دو شاگرد مبرز جلال‌الدین محمد دوانی کازرونی (م 908 ق) به نام میرشمس‌الدین و میرمعین‌الدین را دعوت نمود که به تته آمدند و بساط درس و ارشاد را بگستردند. خود دوانی را نیز دعوت کرد و او پذیرفته بسوی تته به راه افتاد اما در راه درگذشت. بعد از وفات نظام‌الدین، شاه بیک ارغون حکمران بهگر، بعد از دو حمله که در سالهای 914 و 927 ق به تته کرد آن شهر را از دست جامان سمّه به درآورد و سلطنت آنان را منقرض کرد. بعد از مرگ میرزا شاه حسین، پسر شاه بیک ارغون که از سال 930 تا 961 ق فرمانروای سند بود، امرای ترخان مأمور حکمرانی تته شدند و مدت 66 سال (1559-1625 م) در آن شهر والی بودند. در عهد امارت میرزا عیسی خان ترخان (961-971 ق) فرنگیان پرتغالی بار دیگر در ربیع الثانی 963 ق (1555 م) به تته هجوم آوردند و روز جمعه که مردان مشغول نماز بودند شهر را آتش زدند و جمع بسیاری را کشتند و اموال مردم را تاراج کرده به کشتیها سوار شدند و گریختند. در آن روز میرزا عیسی در شهر بهگر بود. بعد از بازگشت به تته دستور داد گرد شهر را خندق کندند و آب انداختند و قلعه‌ای جنگی به نام شاه بندر برای حفاظت شهر از دزدان فرنگی بنا نمود. در سال 926 ق که همایون پادشاه از دست شیرشاه سوری افغان به ایران می‌گریخت وقتی به کنار تته رسید از حسین میرزا ارغون پناه خواست. اما او شاه گورکانی را راه نداد و همایون از راه جده‌شور به سفر خود ادامه داد. در عهد سلطنت جلال‌الدین اکبر (ف 1014 ق) محمد رحیم خان، خان خانان سردار شیعی ایرانی تبار، به سند حمله برد و تته را از ترخانان گرفت. از آن پس «نوابان» و مأموران دولت گورکانی دهلی با درجات چهار هزاری و پنج هزاری و هفت هزاری به حکمرانی تته منصوب می‌شدند. دولت دهلی از سال 1021 ق سند را به عنون استانی جداگانه شناخت و تته را مرکز آن مقرر داشت. از آن پس ارتباط تته با دهلی مانند بنگال و کشمیر بود. در قرن هجدهم میلادی گرچه استان سند به تصرف احمدشاه درانی افغان جانشین نادر شاه درآمد اما عملاً امیران شیعی مذهب تالپورا که از بلوچستان به سند تاخته بودند قدرت را در دست داشتند. از آن زمان تته مرکزیت خود را از دست داد. انگلیسیها در نیمه‌ی دوم قرن هجدهم فعالیت بازرگانی را در تته آغاز کردند و به سال 1775 م کارخانه و تجارتخانه در آنجا دایر کردند اما مذاکرات و مناسبات آنان با امیران تالپوریه نتیجه‌ی مطلوبی برای انگلیسیها نرسید و ناچار شدند در 1799 م کارخانه‌ی خود را تعطیل کنند. در سال 1809 م کمپانی هندشرقی برای کوتاه کردن دست فرانسویان قراردادی با امیران تالپور منعقد کرد و در 1820 م آن را تجدید نمود. اما تالپوران که شیعی مذهب و متمایل به ایران بودند از همکاران نزدیک با انگلیسیها تن می‌زدند. میرمرادعلی خان تالپور در سال 1245 ق / 1829 م سفیری را به نام میرزا محمدعلی شیرازی به دربار فتحعلی شاه فرستاده وضع دولت سند و دخالت سیکها و انگلیسیها را به عرض شاهنشاه ایران رسانید. دربار ایران سفیر سند را به گرمی پذیرفت و برای بررسی ترتیب همکاری، نظرعلی خان قاجار قزوینی را همراه میرزا محمدعلی شیرازی به عنوان سفیر روانه‌ی سند کرد. سفر نظرعلی خان دو سال طول کشید و در سال 1247 ق / 1831 م همراه با سفیری دیگر از سند به نام منشی مهرعلی با پیشکش به تهران رسید و پیام تازه مرادعلی خان و نتیجه‌ی مطالعات خود را معروض داشت. بعد از این دیگر خبری از مناسبات رسمی حکومت سند با ایران در دست نیست (ناسخ التواریخ، جلد قاجاریه، وقایع سالهای 1245 و 1247 ق). ظاهراً در این فاصله مأموران انگلیسی از سویی رنجیت سینگ را از حمله به تته و تسخیر سند برحذر داشتند و از سوی دیگر امرای تالپور را ناگزیر ساخته با انگلیسیها کنار بیایند و به سال 1832 م قراردادی با ایشان منعقد کنند که کشتی‌های جنگی آنان بتواند آزادانه در رود سند تردد کند. این قرارداد در 1834 م تجدید شد و دیگر رنجیت سینگ نتوانست به سند دست‌اندازی کند. در سال 1838 م لرد اوکلند امیران تالپور را ناگزیر ساخت رزیدنت (نماینده‌ی مقیم) انگلیسی را بپذیرند و از آن زمان سند مانند سایر نقاط هند عملاً در اختیار دولت انگلیس درآمد (تاریخ مفصل هند، 760-763). در سرشماری سال 1961 م جمعیت تته 12/786 نفر برآورد شده است. ظاهراً علت عمده‌ی از دست رفتن اهمیت تته از سویی دور شدن رود سند از کنار شهر و از سوی دیگر ترقی فوق‌العاده‌ی بندر کراچی در کنار آن می‌باشد.
شهر تته از دیرباز از مراکز عمده‌ی فرهنگ اسلام و زبان فارسی در شبه قاره و مجمع علما و عرفای مشهور بوده است. اسلام نخستین بار در هند غربی از سواحل رود سند وارد شد. در قرن سوم و چهارم هجری کشور سند میدان فعالیت شیعیان اسماعیلی بود و حکمرانان ملتان پیش از تصرف آن شهر به وسیله‌ی ارتش غزنوی، اسماعیلی بودند. ظاهراً این مذهب از سند به خراسان و ماوراءالنهر راه یافت. در تحفةالکرام و سایر کتب تاریخ شرح احوال بسیاری از علما و شعرا و مورخین تتوی مذکور و نمونه‌ی اشعارشان ذکر شده است. به خصوص بعد از آنکه سند به تصرف گورکانیان درآمد بسیاری از علما و سادات شیعه به تته مهاجرت کردند. صاحب تحفةالکرام درباره‌ی سادات مازندران و سفر آنان به تته شرحی نوشته و آورده است که «اول ایشان سید بدرالدین بعد از نقل از مازندران به زیارت عتبات عالیات مشرف شده در سال 967 ق [عهد شاه طهماست اول] به راه دریای عمان وارد بندر دیول و متوجه توطن تهته شد...». گرچه زبان اهالی ته سندی است اما هنوز مردم به خصوص مردم با سواد کم و بیش فارسی می‌دانند و فارسی دانی را نشان اصالت اسلامی می‌شمارند. از بناهای تاریخی تته مسجد جامع آن است که به سال 1057 ق به امر شاه جهان ساختن آن را آغاز کردند و در عهد اورنگ زیب به پایان رسید. مساجد دیگر آن هم در عهد گورکانیان و ترخانان و تالپورها ساخته شده و سبک بنای همه‌ی آنها ایرانی است. تته بقاع متبرک و زیارتگاه بسیار دارد. مخصوصاً مقابر میرزاجانی بیگ، آخرین ترخان تته که به سال 1008 ق با آجر و کاشی بنا شده و بقعه‌ی نواب عیسی خان مغول حکمران سند که در 1054 ق احداث شده و بنای آن با سنگ به سبک فتح‌ پورسیکری است و بقعه‌ی جام نظام‌الدین نیندو از لحاظ زیبایی و سبک ساختمان جالب توجه می‌باشد.
منابع :
حج نامه (فتح نامه‌ی سند) علی بن حامد کوفی، به اهتمام داوودپومه، دهلی 1939 م؛ زین الاخبار، عبدالحلی گردیزی، به اهتمام محمدناظم، برلین، 1928 م؛ تاریخ فرشته، محمد قاسم هندوشاه، بمبئی، 1832 م؛ آئین اکبری، ابوالفضل علامی، سه جلد،‌ لکهنو، 1893 م؛ تاریخ سند، سید محمد معصوم بهگری، به اهتمام داوود پومه، بمبئی، 1938 م؛ سیر المتأخرین، غلامحسین طباطبایی، کلکته، 1836 م؛ تته، محمد ادریس صدیقی، اداره‌ی آثار قدیمه‌ی پاکستان، کراچی، 1962؛ تاریخ مفصل هند، رام چندرمجومدار و همکاران، لندن، 1956 م؛ اردو دائرةالمعارف اسلامیه، ج 5.
منبع مقاله :
دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول