هر آنچه که درباره غزوه خندق باید بدانید

در پایان غزوه بدر صغرى گفته شد که چون مشرکین به دستور ابو سفیان در بدر صغرى حاضر نشدند و آن سال را مناسب براى جنگ ندیدند مورد شماتت و سرزنش بزرگان قریش و مردم مکه قرار گرفته و قبایل عرب بازگشت آنها را حمل بر ترس و فرار از برابر مسلمانان کردند،و از این رو ابو سفیان تصمیم گرفت لکه این ننگ را از دامن خود بشوید و بار دیگر شوکت و عظمت خود را به رخ مسلمانان و ساکنان شبه جزیره عربستان بکشد و به همین منظور نزدیک به یک سال،یعنى از ذى قعده سال چهارم تا شوال سال پنجم در صدد تهیه سربازان جنگى و ابزار و اسلحه کافى براى چنین جنگ بزرگى بر آمده و توانستند روزى که از مکه به سمت مدینه حرکت کردندبیش از ده هزار مرد جنگى را با تمام تجهیزات بسیج کنند به شرحى که در ذیل خواهید خواند.

عامل دیگرى که در بسیج این لشکر زیاد و ترتیب دادن این جنگ مهم بسیار مؤثر بود،تحریکات جمعى از بزرگان یهود بنى نضیر و بنى وایل مانند حیى بن اخطب و هوذة بن قیس بود که چون به دستور پیغمبر اسلام ناچار به خروج از مدینه و جلاى وطن گردیدندـبه شرحى که پیش از این گذشتـدر صدد انتقام از محمد(ص)بر آمده و سفرى به مکه و نزد قریش رفتند و آنها را بر ضد مسلمانان و پیغمبر اسلام تحریک کرده و به آنها اطمینان دادند که اگر شما به جنگ او بروید ما همه گونه کمک و مساعدت به شما خواهیم کرد،تا آنجا که نوشته‏اند:وقتى قریش حال بنى النضیر را از ایشان پرسیدند آنها در پاسخ گفتند:

بنى النضیر در میان خبیر و یثرب چشم به راه شما هستند تا بر محمد و یارانش هجوم برید و آنان به کمک شما بشتابند.چون از حال بنى قریظهـکه هنوز در مدینه سکونت داشتندـجویا شدند گفتند:آنها نیز منتظر هستند تا چه وقت شما به شهرشان برسید و آن وقت پیمان خود را با محمد بشکنند و به یارى شما بشتابند.

قرشیان که در اثر مبارزات طولانى با مسلمانان تا حدودى خسته به نظر مى‏رسیدند و از طرفى تدریجا عقایدشان نسبت به مراسم دینى قریش و آیین بت پرستى سست شده و به حال تردید در آمده بودند،براى اطمینان خاطر نسبت به مرام و آیین خود از آنها که جزء بزرگان یهود و اهل کتاب به شمار مى‏رفتند سؤال کردند:راستى!شما که اهل کتاب هستید و از آیین ما و محمد اطلاعات کافى دارید به ما بگویید:آیا آیین ما بهتر است یا دین محمد؟

یهودیان در اینجا روى دشمنى با پیغمبر اسلام(ص)و عناد با آن بزرگوار از یک حقیقت مسلم و قطعى دست برداشته و براى خوشایند و تحریک آنها آشکارا حق کشى کرده و پاسخ دادند:مطمئن باشید که شما بر حق هستید و آیین شما از دین او بهتر است. (1) قرآن کریم در مذمت آنان بسیار زیبا گوید:

«الم تر الى الذین اوتوا نصیبا من الکتاب یؤمنون بالجبت و الطاغوت و یقولون للذین کفروا هؤلاء اهدى من الذین آمنوا سبیلا،اولئک الذین لعنهم الله و من یلعن الله فلن تجد له نصیرا» (2)

[آیا ندیدى آنان را که بهره‏اى از کتاب داشتند به جبت و طاغوت مى‏گروند و به کافران گویند:راه شما به هدایت نزدیکتر از راه مؤمنان است،آنهایند که خدا لعنتشان کرده و هر که را خدا لعنت کند یاورى براى او نخواهى یافت.]و از برخى از تواریخ نقل شده که یهودیان براى اطمینان قریش به مسجد الحرام آمده و در برابر بتهاى مشرکین سجده کرده و خواستند با این رفتار عملا نیز حقانیت آیین آنها را ثابت کنند.

قریش مکه با این جریان از نصرت یهود مطمئن شده و با سخنان آنها به آیین باطل خود دلگرم گشته و آمادگى خود را براى جنگ با مسلمانان اعلام کردند.

حیى بن اخطب و دیگر بزرگان یهود وقتى قرشیان را آماده کردند به نزد قبایل دیگرى که در حجاز سکونت داشتند مانند قبیله غطفان،بنى مره و بنى فزاره و هر کدام که روى جهتى با پیغمبر و مسلمانان عداوت و دشمنى داشتند آمده و آنها را نیز با سخنانى نظیر آنچه به قریش گفته بودند براى جنگ با مسلمانان تحریک و آماده کرده و پس از گذشتن چند روز دسته‏هاى مختلف از میان قبایل به مکه آمده و با قریش ائتلاف کرده به سوى مدینه حرکت کردند.ریاست قریش با ابو سفیان بود و قبایل دیگر نیز هر کدام تحت ریاست و فرماندهى یکى از بزرگان خویش حرکت کردند و ریاست همه سپاه را نیز به ابو سفیان واگذار کردند،و چنانکه گفته‏اند :وقتى از مکه خارج شدند متجاوز از ده هزار سپاه بودند.

رسیدن خبر به مدینه و دستور حفر خندق

خبر حرکت لشکر قریش به رسول خدا(ص)رسید و براى مقابله با این لشکر جرار در فکر فرو رفتند و چاره‏اى جز آنکه در مدینه بمانند و حالت دفاعى به خود گیرند ندیدند،اما باز هم براى حفظ شهر از حمله دشمن،تدبیرى لازم بود،از این جهت پیغمبر اسلام با اصحاب خود در این باره مشورت کرد و سلمان فارسى که در آن وقت از قید بردگى آزاد شده بودـبه شرحى که در جاى خود مذکور شدـو مى‏توانست در جنگها شرکت کند پیشنهادى داد که مورد تصویب قرار گرفت و قرار شد بدان عمل کنند.

سلمان گفت:اى رسول خدا در شهرهاى ما اهل فارس معمول است که چون لشکر زیادى به شهر هجوم آورند که مردم آن شهر را تاب مقاومت با آنها نباشد اطراف خود را خندقى حفر مى‏کنند و راه حمله را بر دشمن مى‏بندند،اینک به نظر من خوب است دستور دهید آن قسمت از شهر مدینه را که سر راه دشمن مى‏باشد خندقى حفر کنند.رسول خدا(ص)این نظریه را پسندید و قرار شد قسمت زیادى از شمال و بخصوص شمال غربى مدینه را به صورت هلالى خندق بکنند،و روى هم رفته قسمتى را که پیغمبر دستور حفر خندق در آن قسمت داد قسمت شمالى مدینه بود که شامل ناحیه احد مى‏شد و تا نقطه‏اى به نام راتج را مى‏گرفت،چون در قسمت جنوب غربى و جنوب،محله قبا و باغستانهاى آنجا بود و در ناحیه شرقى نیز یهود بنى قریظه سکونت داشتند و لشکر دشمن ناچار بود از همان ناحیه شمال و قسمتى از شمال غربى به مدینه بتازد و از این رو فقط همان قسمت را براى حفر خندق انتخاب کردند.

پیغمبر خدا دستور داد براى این کار خطى در آن قسمت ترسیم کنند و هر ده ذراع و یا چهل ذراع و یا به گفته برخى بیست گام و سى گام را میان ده نفر از مهاجر و انصارتقسیم کرد،براى خود نیز مانند افراد دیگر قسمتى را معین کرد تا در ردیف مهاجرین آن قسمت را به دست خود حفر کنند.

فضیلتى از سلمان

سلمان با اینکه طبق روایاتى که در شرح حال او گذشت عمرى طولانى داشت،مردى نیرومند و کارگر خوبى بود که در هر روز به اندازه چند نفر کار مى‏کرد و از این رو میان مهاجر و انصار درباره او اختلاف افتاد و هر دسته او را از خود مى‏دانستند،مهاجرین مى‏گفتند:سلمان از ماست و انصار مى‏گفتند:از ماست؟

رسول خدا(ص)که چنان دید فرمود:
«السلمان منا اهل البیت»
[سلمان از ما خاندان است.]
 

سختى کار

پیش از این اشاره شد که ائتلاف احزاب و داستان جنگ خندق در وقتى اتفاق افتاد که در مدینه خشکسالى شده بود و مردم شهر از نظر آذوقه و مواد خوراکى در فشار و مضیقه بودند و از این رو وقتى خبر حرکت آن سپاه عظیم و مجهز به مردم مدینه رسید سخت به وحشت افتادند،منتهى آنان که ایمان محکمترى داشتند دل به نصرت خدا بسته و این حادثه را آزمایشى براى خود مى‏دانستند ولى آنها که پایه ایمانشان سست و یا در دل نفاق داشتند نمى‏توانستند اضطراب و وحشت خود را پنهان کنند و همه جا سخن از سقوط شهر مدینه و اسارت زنان و کودکان به دست دشمن به میان آورده و پس از ورود لشکریان قریش و مدت محاصره نیز به بهانه‏هاى مختلف از فرمان رسول خدا(ص)و توقف در کنار خندق سرپیچى کرده و فرار مى‏کردند،و سخنان ناهنجارى که موجب ترس و دلسردى دیگران نیز بود به زبان آورده و نفاق باطنى و بى‏ایمانى خود را همه جا آشکار مى‏ساختند،به شرحى که در جاى خود مذکور خواهد شد.

و به عبارت روشنتر به دنبال خبر حرکت لشکر احزاب وحشت سرتاسر مدینه رافرا گرفت با این تفاوت که افراد با ایمان با علم به اینکه آزمایش سختى در پیش دارند از این وحشت داشتند که آیا بتوانند بخوبى از عهده آزمایش برآیند یا نه؟و افراد سست عقیده و منافق از سرنوشت خود و زن و بچه و اموال و داراییشان وحشت داشتند،اینان در کار حفر خندق نیز سستى مى‏ورزیدند و تا جایى که مى‏توانستند شانه از زیر کار خالى کرده فرار مى‏کردند و در عوض مردمان با ایمان با کمال جدیت و علاقه و کوشش کار مى‏کردند.

اگر احیانا احتیاجى ضرورى پیدا مى‏کردند که دست از کار کشیده و سرى به خانه و زن و فرزند خود بزنند از رهبر بزرگوار خود اجازه مى‏گرفتند و با موافقت آن حضرت بسرعت به خانه آمده و باز مى‏گشتند و بر عکس منافقان و افراد سست ایمان براى فرار از کار،نا امن بودن شهر و خانه را بهانه قرار داده و یا به بهانه‏هاى مختلف دیگر بیشتر وقت خود را در خانه مى‏گذراندند و بلکه گاهى دیگران را نیز به فرار وا مى‏داشتند.

خداى تعالى درباره مؤمنان آیه ذیل را به پیغمبر نازل فرمود:
«انما المؤمنون الذین آمنوا بالله و رسوله و اذا کانوا على امر جامع لم یذهبوا حتى یستأذنوه إن الذین یستأدنک أولئک الذین یؤمنون بالله و رسوله فاذا استاذنوک لبعض شأنهم فأذن لمن شئت منهم و استغفر لهم الله ان الله غفور رحیم» (3)

[جز این نیست که مؤمنان حقیقى کسانى هستند که به خدا و رسولش ایمان کامل دارند و هر گاه در کارهاى عمومى که حضورشان لازم باشد حاضر شوند تا اجازه نگیرند از نزد وى بیرون نروند کسانى که از تو اجازه گیرند همان کسانى هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده‏اند و چون از تو براى بعضى کارهاشان اجازه خواستند به هر کدامشان که خواستى اجازه بده و براى ایشان آمرزش بخواه که خدا آمرزنده و مهربان است.]

و درباره منافقان نیز در دو آیه بعد فرموده: «...فلیحذر الذین یخالفون عن امره أن تصیبهم فتنة او یصیبهم عذاب الیم» .

[باید کسانى که از امر خدا مخالفت مى‏کنند بترسند از اینکه دچار فتنه‏اى گردند یا به عذاب دردناکى دچار شوند.]

و نیز فرموده:

«و إذ قالت طائفة منهم یا اهل یثرب لا مقام لکم فارجعوا و یستأذن فریق منهم النبى یقولون ان بیوتنا عورة و ما هى بعورة ان یریدون الا فرارا» (4)

[آن گاه که گروهى از ایشان گفتند اى مردم یثرب جاى ماندن شما نیست باز گردید و گروهى از ایشان از پیغمبرشان اجازه خواسته و مى‏گفتند خانه‏هاى ما بى‏حفاظ است!خانه‏هاشان بى‏حفاظ نبود و جز فرار کردن قصد دیگرى نداشتند.]

و بخصوص وقتى شنیدند یهود بنى قریظه نیز پیمان شکنى کرده و با احزاب و دشمنان ائتلاف کرده و مى‏خواهند از پشت بر آنها حمله کنند،این ترس و اضطراب خیلى شدیدتر شد.

به هر صورت مسلمانان به کار حفر خندق مشغول گشته و هر کس روى سهمى که برایش مقرر شده بود به حفارى مشغول شد و با تمام مشکلاتى که براى آنها داشت کار بسرعت پیش مى‏رفت.

چنانکه بیشتر مورخین نوشته‏اند کار حفر خندق شش روزه به پایان رسید و علت عمده این سرعت عمل و پیشرفت کار هم آن بود که خود پیغمبر اسلام نیز مانند یکى از افراد معمولى کار مى‏کرد و مسلمانان که مى‏دیدند رهبر عالى قدرشان نیز با آن همه گرفتارى و مشکلات و بلکه گرسنگى و نخوردن غذاى کافى به اندازه یک مسلمان عادى کلنگ مى‏زند و سنگ و خاک به دوش مى‏کشد به فعالیت و کار تشویق مى‏شدند و موجب سرعت عمل آنها مى‏گردید.

مسلمانان براى سرگرمى و رفع خستگى خود ارجوزه‏هایى مى‏خواندند و گاهى به صورت سرود دسته جمعى همگى با هم،همصدا مى‏شدند و رسول خدا(ص)نیز گاهى‏در همه سرود و گاهى در جمله آخر و قافیه آن با آنان همصدا مى‏شد.از جمله این رجز بود که با صداى بلند مى‏خواندند و عبد الله بن رواحه آن را سروده بود:

لا هم لو لا انت ما اهتدینا
و لا تصدقنا و لا صلینا
فانزلن سکینة علینا
و ثبت الاقدام ان لاقینا
ان الاولاء قد بغوا علینا
اذا ارادوا فتنة ابینا

صدور چند معجزه از پیغمبر خدا(ص)در حفر خندق

پیش از این گفته شد که یکى از نشانه‏ها و علایم نبوت که پیغمبر صادق را از کاذب متمایز و جدا مى‏سازد«معجزه»است،معجزه عبارت است از آن عملى که از نظر عقلى انجام آن محال نباشد ولى افراد عادى هم از انجام آن عاجزند،و پیغمبران الهى داراى انواع معجزات بوده‏اند و از پیغمبر اسلام نیز معجزات زیادى در مکه و مدینه به ظهور پیوست که برخى از آنها در بحثهاى گذشته مذکور شد.در جنگ خندق چند معجزه آشکار از آن حضرت دیده شد که مورخین بخصوص براى آنها بابى جداگانه باز کرده‏اند از آن جمله«نرم شدن سنگ از برکت دعا و آب دهان پیغمبر»بود که ابن هشام و بخارى و دیگران نوشته‏اند و از جابر نقل کنند که گفت:
در قسمتى از خندق،سنگ بزرگى ظاهر شد که کار کندن خندق را مشکل ساخت جریان را به رسول خدا(ص)گزارش دادند،حضرت ظرف آبى طلبید و مقدارى از آب دهان خویش در آن انداخت سپس دعایى بر آن خوانده پیش رفت و آن آب را بدان سنگ پاشید و فرمود:اکنون بکنید!

جابر گوید:به خدا سوگند،آن سنگ سخت،از برکت آب دهان و دعاى پیغمبر،مانند خاک نرم شد و با بیل و کلنگ به آسانى آن را کندند.
 

برکتى که در خرما پیدا شد

بشیر بن سعد از کسانى بود که حفر خندق مى‏کرد و شوهر خواهر عبد الله بن رواحه بود که اشعارى از او ذکر شد.دختر همین بشیر گوید:روزى مادرم مقدارى خرما در دامان من ریخت و گفت:اینها را براى پدرت بشیر و داییت عبد الله ببر!به گفته مادرم خرماها را به کنار خندق آورده و براى اینکه پدر و داییم را پیدا کنم به این طرف و آن طرف مى‏رفتم،در این میان رسول خدا(ص)مرا دید و به من فرمود:دخترک نزدیک بیا ببینم چه در دامن دارى؟گفتم :اى رسول خدا مقدارى خرماست که مادرم داده تا براى چاشت پدرم بشیر و داییم عبد الله بن رواحه ببرم.

فرمود:آن را پیش بیاور.

من نزدیک رفتم و خرماها را در دستهاى پیغمبر ریختم و چندان نبود که دستهاى آن حضرت را پر کند،پس رسول خدا(ص)دستور داد پارچه بزرگى آوردند و آن را پهن کرد.خرماها را روى آن ریخت،آن گاه به مردى فرمود:اهل خندق را خبر کن تا همگى براى غذاى چاشت بیایند.

آن مرد فریادى زده مردم را به خوردن چاشت دعوت کرد ناگاه تمام کسانى که مشغول حفر خندق بودند دست کشیده اطراف آن چادرى که پهن شده بود نشستند و شروع به خوردن کردند.

دختر بشیر گوید:من ایستاده بودم و با کمال تعجب دیدم که همگى از آن خرما خوردند و رفتند و باز هم در آن پارچه خرما بود!

برکت غذاى جابر

داستان برکت غذاى جابر را محدثین شیعه و سنى و اهل تاریخ مختلف نقل کرده‏اند و اجمال داستان که در مجمع البیان طبرسى و صحیح بخارى و کتابهاى دیگر آمده این است که جابر گوید :روزى از آن روزها که مسلمانان به کار حفر خندق مشغول بودند به سراغ رسول خدا(ص)رفتم و آن حضرت را در مسجدى که در آن نزدیک بود مشاهده کردم که رداى خود را زیر سر گذارده و به پشت خوابیده و براى آنکه گرسنگى در او اثر نکند و خالى بودن شکم او مانع از کار حفر خندق نشودسنگى به شکم خود بسته است. (5)

جابر گوید:آن وضع را که دیدم به فکر افتادم تا غذایى تهیه کرده و آن حضرت را به خانه ببرم،از این رو به خانه رفتم و بزغاله‏اى را که در منزل داشتم و از نظر اندام متوسط بودـنه چاق و نه لاغرـذبح کردم و از زنم پرسیدم:چه در خانه دارى؟گفت:یک صاع (6) جو،بدو گفتم:این بزغاله را بپز و جو را نیز آرد کن و نانى بپز تا من امشب رسول خدا(ص)را به خانه بیاورم.زن قبول کرد و من کنار خندق آمدم و دوباره پس از ساعتى از آن حضرت اجازه گرفته بازگشتم و دیدم بزغاله پخته شده و چند قرص نان نیز پخته است.به نزد رسول خدا(ص)رفتم و چون شام شد و مردم دست از کار کشیده و خواستند به خانه‏هاى خود بروند از آن حضرت دعوت کردم تا شام را در خانه ما صرف کند.رسول خدا(ص)پرسید:چه در خانه دارى؟من جریان بزغاله و یک صاع جو را عرض کردم.حضرت دستور داد جار بزنند تا همه افرادى که در حفر خندق کار مى‏کردند شام را در خانه جابر صرف کنند.

و در نقل دیگرى است که خود آن حضرت فریاد برداشت:

«یا اهل الخندق ان جابرا صنع لکم شوربا فحی هلاکم»

[اى اهل خندق جابر براى شما شوربایى ساخته همگى بیایید!]

جابر گوید:خدا مى‏داند در آن وقت چه بر من گذشت و با خود گفتم:«انا لله و انا الیه راجعون»،زیرا مى‏دیدم آن گروه بسیار(که طبق مشهور بیش از هفتصد نفر بودند)همگى به راه افتادند و به فکر فرو رفتم که چگونه از آن اندک غذا مى‏خواهند بخورند و سیر شوند،از این رو بسرعت خود را به خانه رسانده به همسرم گفتم:اى زن!رسوا شدم،رسول خدا با همه مردم به خانه ما مى‏آیند!

زن گفت:آیا پیغمبر از تو پرسید چه در خانه دارى؟

گفتم:آرى

همسرم گفت:پس ناراحت نباش خدا و رسول او به جریان داناتر هستند و براستى آن زن با همین یک جمله اندوه بزرگى را از دل من دور کرد،و بخوبى مرا دلدارى داد.

در این وقت پیغمبر وارد شد و یکسره به سوى مطبخ آمد و سر دیگ و تنور رفت و دستور داد پارچه‏اى روى دیگ و پارچه‏اى نیز روى تنور نان انداختند و خود ایستاد و فرمان داد مسلمانان ده نفر ده نفر بیایند و براى هر دسته مقدارى نان از زیر پارچه از تنور بیرون مى‏آورد و با دست خود در کاسه‏هاى بزرگى که تهیه شد،ترید مى‏کرد.سپس به دست خود ملاقه را مى‏گرفت و سر دیگ مى‏آمد و آبگوشت روى نانها مى‏ریخت و قدرى گوشت هم روى آن مى‏گذارد و به آنها مى‏داد و در هر بار پارچه‏اى را که روى دیگ و تنور بود دوباره روى آن مى‏انداخت و بدین ترتیب همه آن جمعیت بسیار را سیر کرد و پس از همه ما نیز با خود او غذا خوردیم و به همسایه‏ها نیز دادیم.

و در نقل دیگرى است که گوید:خانه ما هم تنگ بود و حضرت با دست خود به دیوارهاى اطراف اشاره مى‏کرد و آنها به عقب مى‏رفت و همه مردم را در خانه بدین ترتیب جاى داد.

برقى که از سنگ جهید

عمرو بن عوف گوید:سهم من،سلمان،حذیفه،نعمان و شش تن دیگر از انصار چهل ذراع شده بود و مشغول کندن آن قسمت بودیم که ناگهان سنگ سختى بیرون آمد که کلنگ در آن کارگر نبود و چند کلنگ را هم شکست ولى خود آن سنگ شکسته نشد،ما که چنان دیدیم به سلمان گفتیم:

پیش رسول خدا برو و ماجراى این سنگ را به آن حضرت بگو تا اگر اجازه‏مى‏دهد از پشت سنگ حفر نموده و راه خندق را کج کنیم و گرنه دستور دیگرى به ما بدهد.زیرا ما بدون اجازه او نمى‏خواهیم راه را کج کنیم،سلمان خود را به آن حضرت رسانده و جریان را معروض داشت .پیغمبر از جا برخاست و در حالى که همه آن نه نفر کنار خندق ایستاده بودند تا سلمان دستورى بیاورد پیش آنها آمد و کلنگ سلمان را گرفت و وارد خندق شد و با دست خود کلنگى به آن سنگ زد و قسمتى از آن سنگ شکسته شد و برقى خیره کننده جستن کرد که شعاع زیادى را روشن نمود،همچون چراغى که در دل شب فضاى مدینه را روشن سازد.پیغمبر بانگ به تکبیر(الله اکبر)بلند کرد و مسلمانان دیگر نیز بانگ الله اکبر برداشتند،سپس رسول خدا(ص)کلنگ دوم را زد و قسمت دیگرى از سنگ شکسته شد و مانند بار اول برق زیادى جستن کرد و دوباره پیغمبر تکبیر گفت و مسلمانان نیز تکبیر گفتند و براى سومین بار کلنگ زد و برق جستن نمود و همگى تکبیر گفتند.

سنگ شکست و رسول خدا(ص)دست خود را به دست سلمان گرفت و از خندق بیرون آمد و چون سلمان ماجراى آن برقهاى زیاد و خیره کننده و تکبیر آن حضرت را به دنبال آنها پرسید؟پیغمبر (ص)در حالى که دیگران نیز مى‏شنیدند فرمود:کلنگ نخست را که زدم و آن برق جهید،در آن برق قصرهاى حیره و مداین را که همچون دندانهاى نیش سگان مى‏نمود مشاهده کردم و جبرئیل به من خبر داد که امت من آن کاخها را فتح خواهند کرد،در دومین برق کاخهاى سرخ سرزمین روم برایم آشکار شد و جبرئیل به من خبر داد که امت من بر آنها چیره مى‏شوند و در سومین برق قصرهاى صنعا را دیدم و جبرئیل مرا خبر داد که امتم آن قصرها را مى‏گشایند،پس بشارت باد شما را!

گروهى از منافقان که این سخن را شنیدند از روى تمسخر به هم گفتند:آیا از این مرد تعجب نمى‏کنید!و این نویدهاى دروغ او را باور مى‏کنید؟وى مدعى است که از یثرب قصرهاى حیره و مدائن را مى‏بیند و وعده فتح آنها را به مردم مى‏دهد و شما اکنون از ترس به دور خود خندق مى‏کنید و جرئت بیرون رفتن از آن را ندارید!

کار حفر خندق در شش روز به انجام رسید و رسول خدا(ص)براى رفت و آمد از آن،هشت راه قرار داد که فقط از آن هشت راه رفت و آمد به خارج خندق مقدور بود،و در مقابل هر راهى که به خارج خندق متصل مى‏شد یک نفر از مهاجر و یک تن از انصار را با گروهى از سربازان اسلام گماشت تا از آن نگهبانى و محافظت کنند.سپس به داخل شهر آمده ابن ام مکتوم را در مدینه به جاى خود گمارده و زنها و بچه‏ها را در قلعه‏هاى شهر جاى داد و برج و باروى شهر را نیز محکم کرده با سه هزار نفر از مردان مسلمان براى جنگ با احزاب قریش حرکت کرد و تا جلوى خندق آمد و صفوف مسلمانان را طورى قرار داد که کوه«سلع» (7) پشت سرشان قرار داشت و کوه احد در برابرشان بود و خندق میان آنها را با دشمن جدا مى‏کرد،و پیش از اینکه لشکر قریش به مدینه برسد تمام این کارها سروصورت پیدا کرده و انجام شده بود. (8)
 

یهود بنى قریظه پیمان خود را مى‏شکنند

حیى بن اخطب که یکى از محرکین اصلى این جنگ بود و در حرکت دادن لشکر قریش و احزاب سهم بسزایى داشت به ابو سفیان گفته بود:اگر شما به یثرب حمله کنید و به جنگ محمد(ص)بیایید یهود بنى قریظه نیز پیمان خود را با محمد شکسته و به یارى شما خواهند شتافت.

همین که احزاب به نزدیکیهاى مدینه رسیدند حیى بن اخطب روى قولى که به ابو سفیان داده بود از آنها جدا شده و بسرعت به مدینه آمد و صبر کرد تا چون شب شد به سوى قلعه‏هاى بنى قریظه و در خانه کعب بن اسدـرئیس یهود بنى قریظهـرفت و در را کوفت.کعب بن اسد پشت در آمد و چون دانست حیى بن اخطب است در را باز نکرد.

حیى فریاد زد:در را باز کن!کعب گفت:تو مرد نامبارک و میشومى هستى و براى وادار کردن ما به پیمان شکنى و نقض عهد با محمد به نزد ما آمده‏اى،در را به روى تو باز نمى‏کنم،ما با محمد پیمان داریم و در این مدت جز محبت و وفا از او چیزى ندیده‏ایم.

حیى گفت:در را باز کن تا دو کلمه حرف با تو بزنم!

کعب پاسخ داد:در را باز نخواهم کرد،از راهى که آمده‏اى باز گرد.

حیى که خود را با شکست مواجه مى‏دید گفت:به خدا باز نکردن در تنها به خاطر این است که مى‏ترسى لقمه‏اى از نان تو بخورم!

این حرف کعب را بر سر غیرت آورد و در را به رویش باز کرد،و چون چشم حیى بن اخطب به کعب افتاد گفت:واى بر تو اى کعب،من عزت همیشگى را براى تو آورده‏ام!یک دریا لشکر به یارى تو آورده‏ام،این سپاه عظیم قریش است که من به همراه آنها به اینجا آمده‏ام و از آن سو بزرگان قبایل دیگرى نیز مانند غطفان،اشجع و بنى مرة را با آنها همراه کرده و همگى یک دل و یک زبان تصمیم به نابودى محمد و یارانش گرفته و هم عهد شده‏اند،که تا محمد و پیروانش را نابود نکنند از اینجا نروند و هم اکنون در پشت دروازه یثرب هستند.

کعب در جوابش گفت:به خدا اینکه براى من آورده‏اى ذلت و خوارى ابدى است(نه عزت همیشگى)و ابرى است بى‏آب که بارانش را در جاى دیگر ریخته و رعد و برقى بیش در آن نیست.اى حیى ما را به حال خود واگذار که ما از محمد جز نیکى و وفادارى چیزى ندیده‏ایم.

اما حیى بن اخطب از این سخنان نومید نشده و آن قدر از این در و آن در سخن گفت تا کعب را به شکستن پیمانى که با پیغمبر اسلام بسته بود حاضر کرد و از او قول گرفت که با احزاب و قریش در وقت جنگ کمک و همکارى کند. (9) و خلاصه به هر ترتیبى بود بنى قریظه را وادار به نقض عهد نموده و بدین ترتیب مقدمات نابودى و کشتن آنها را فراهم ساخت چنانکه در صفحات آینده خواهید خواند.

بنى قریظه براى احتیاط کار بدو گفتند:ممکن است با تمام این احوال لشکر قریش و غطفان و سایر احزاب نتوانند کارى بکنند و با شکست روبه رو شده از اینجا باز گردند آن وقت معلوم نیست سرنوشت ما با محمد چگونه خواهد بود پس باید تو نیز تا پایان کار پیش ما بمانى و در سرنوشت با ما شریک باشى!

حیى بن اخطب به ناچار این شرط را پذیرفت و در آن قلعه پیش بنى قریظه ماند و براى قریش پیغام فرستاد که بنى قریظه عهد خود را با محمد شکسته و آماده کمک با شما هستند،جز آنکه ده روز مهلت خواستند تا آماده جنگ و مجهز شوند.

رسیدن لشکر قریش و احزاب به مدینه

در این خلال سپاه انبوه قریش و سایر احزاب هم پیمانشان دسته دسته با تجهیزات جنگى که داشتند از راه رسیدند و در دامنه کوه احد اردو زدند و چون به لشکر مسلمانان برنخوردند به سوى مدینه حرکت کرده تا کنار خندق پیش آمدند،و چون آن خندق را با آن کیفیت مشاهده کردند در شگفت شده گفتند:

این حیله‏اى است که عرب تاکنون از آن آگاه نبوده!

و به ناچار چون نمى‏توانستند جلوتر بروند در همان سوى خندق اردو زدند،مسلمانان نیز از این سو ورود لشکر مجهز قریش و قبایل دیگر عرب را گروه گروه مشاهده مى‏کردند و خود را براى دفاع از شهر و دیار خود آماده مى‏ساختند.

در این میان خبر پیمان شکنى یهود بنى قریظه نیز به رسول خدا(ص)رسید و فکر آن حضرت را نگران ساخت،راستى هم کار سختى بود زیرا با این ترتیب دشمن از هر طرف مسلمانان را محاصره کرده بود و این خطر بود که بنى قریظه در این حالى که مردان مسلمانان رو به روى لشکر احزاب در کنار خندق موضع گرفته‏اند آنها از فرصت استفاده کرد به داخل شهر حمله کنند و زنان و کودکان و خانه‏هاى مردم را مورد هجوم و دستبرد قرار دهند.

پیغمبر خدا براى تحقیق بیشتر و درستى و نادرستى این خبر،چند تن از انصار مدینه را مانند سعد بن معاذ،سعد بن عباده،عبد الله بن رواحه و خوات بن جبیر که سابقه دوستى با یهود مزبور داشتند و یا جزء هم پیمانان آنها محسوب مى‏شدند به سوى قلعه‏هاى بنى قریظه فرستاد و بدانها فرمود:اگر دیدید این خبر راست است وقتى برگشتید با رمز و کنایه این خبر را به من بگویید،ولى اگر دیدید دروغ است علنى و آشکارا به من خبر دهید.

افراد مزبور به پاى قلعه‏هاى بنى قریظه آمدند و دیدند کار از آنچه شنیده‏اند بدتر است زیرا وقتى نام پیغمبر اسلام را براى آنها بردند و موضوع پیمان دوستى و عدم تعرضى را که میان پیغمبر و آنان به امضا رسیده بود به میان کشیدند یهودیان زبان به دشنام گشوده گفتند:محمد کیست؟ما هیچ گونه پیمان و عهدى با او نداریم.سعد بن‏معاذ که مرد غیور و متعصبى بود وقتى این سخنان را از آنها شنید زبان به دشنام آنها گشود،آنان نیز سعد را دشنام دادند و سعد بن عباده که چنان دید رو به سعد بن معاذ کرده گفت:کار از این حرفها گذشته آرام باش!

اینان به سوى رسول خدا(ص)بازگشته و همان طور که دستور فرموده بود با دو جمله که صورت رمز داشت،درستى و صحت آن خبر را به اطلاع آن حضرت رساندند. (10) اما رسول خدا براى اینکه مسلمانان دیگر از قضیه مطلع نشوند تکبیر گفت:و سپس فرمود:«ابشروا یا معشر المسلمین»مژده اى مسلمانان!

اما چنانکه برخى گفته‏اند:این خبر پنهان نماند و تدریجا همه مسلمانان از پیمان شکنى بنى قریظه مطلع شدند و بر ترس و اضطرابشان افزوده شد.در این میان آنچه شاید از شمشیرهاى لشکر احزاب و حمله بنى قریظه سخت‏تر و خطرناکتر بود سخنان وحشت آور و زخم زبانهاى منافقان بود که از یک سو روحیه مسلمانان را با سخنان ترس آور خود تضعیف مى‏کردند،و از سوى دیگر با نیش زبان بر دلهاى جریحه‏دار و مضطرب آنان نمک مى‏ریختند.و به هر صورت کار خیلى سخت و دشوار شد تا آنجا که خداوند آن روزهاى سخت و افکار گوناگونى که مردم مسلمان را احاطه کرده بود چنین توصیف مى‏کند:

«اذ جاؤکم من فوقکم و من اسفل منکم و اذ زاغت الابصار و بلغت القلوب الحناجر و تظنون بالله الظنونا،هنالک ابتلى المؤمنون و زلزلوا زلزالا شدیدا،و اذ یقول المنافقون و الذین فى قلوبهم مرض ما وعدنا الله و رسوله الا غرورا» (11)

[هنگامى که دشمن از سمت بالا و پایین شما را در میان گرفت و چشمها خیره شد و جانها به گلوگاه رسید و به خدا گمانها بردید،در اینجا بود که مؤمنان امتحان شدند و به تزلزل سختى دچار گشتند،در آن وقت منافقان و آن کسانى که در دلهاشان مرضى بود مى‏گفتند:خدا و پیغمبرش جز فریب به ما وعده‏اى ندادند.]
 

شجاعت یک زن مسلمان هاشمى

شهر مدینه از مردان جنگى و سربازان اسلام خالى شده بود و همگان در خارج شهر و در کنار خندق بودند،و بجز برخى از پیرمردان و از کار افتادگان دیگرى که به عللى از حضور در میدان جنگ معاف بوده و در خانه‏ها مانده بودند،مرد دیگرى در شهر نبود و زنان و کودکان را به دستور پیغمبر اسلام در جاهایى که در و دیوار محکمى داشت و یا قلعه‏ها جاى داده بودند و گاهگاهى چند تن از طرف رسول خدا(ص)مأمور مى‏شدند تا در ساعتهاى معینى براى سرکشى و حفاظت به داخل شهر بیایند و وضع داخلى شهر را به آن حضرت گزارش دهند.

یهودیان بنى قریظه نیز پس از آنکه به نقض عهد و شکستن پیمان خود با محمد(ص)و مسلمانان مصمم شدند آماده حمله به شهر گشتند ولى باز هم از مقاومت و درگیرى با مردم مدینه و بلکه از عاقبت کار بیم داشتند و از این رو از حمله عمومى به شهر صرفنظر کرده و منتظر بودند تا ببینند سرنوشت احزاب و قریش چه خواهد شد!

ولى برخى از مردانشان گاه گاهى از قلعه‏ها بیرون آمده و به قصد دستبرد زدن به داخل شهر مى‏آمدند تا از فرصت استفاده کرده غنیمتى به چنگ آورند.

صفیه دختر عبد المطلبـعمه رسول خدا(ص)و مادر زبیر بن عوام به دستور پیغمبر با جمعى از زنان در قلعه«فارغ»که به حسان بن ثابت شاعر معروف تعلق داشت،منزل کرده بود و خود حسان نیز با اینکه از نظر سخنورى و شعر مردى شجاع و جسور بود اما از نظر کارزار و به کار بردن شمشیر و اسلحه و جنگ در میدان،بسیار خایف و ترسو بود به طورى که در میدان جنگ حاضر نشده و با زنها و بچه‏ها در همان قلعه پنهان شده بود.

صفیه گوید:در همان روزها یکى از یهود بنى قریظه به کنار قلعه ما آمد و اطراف آن گردش مى‏کرد تا راهى پیدا کند و داخل قلعه گردد،من که چنان دیدم به حسان بن ثابت گفتم:این یهودى ممکن است راهى پیدا کند و داخل قلعه شده متعرض زنان و کودکان شود برخیز و او را دور کن!

حسان گفت:اى دختر عبد المطلب خدایت بیامرزد!به خدا تو خود مى‏دانى که من‏مرد این کار نیستم و کشتن او از من ساخته نیست.

صفیه گوید:وقتى من این پاسخ را از حسان شنیدم کمرم را محکم بستم و آن گاه عمودى(که چوب یا حربه دیگرى بوده)به دست گرفتم و از قلعه پایین آمدم و با همان عمود بدان یهودى حمله کردم و او را کشتم سپس به داخل قلعه رفته و به حسان گفتم:من او را به قتل رساندم اکنون برخیز و جامه و اسلحه‏اش را برگیر و اگر او مرد نبود من خودم این کار را مى‏کردم!

حسان به این اندازه هم جرئت نکرد از قلعه پایین بیاید و رو به من کرده گفت:اى دختر عبد المطلب مرا به جامه و اسلحه این مرد احتیاجى نیست مرا به حال خود واگذار.

مشورت رسول خدا با انصار براى مذاکره صلح

هر روز که از محاصره شهر مدینه از طرف احزاب مى‏گذشت ترس و اضطراب بیشترى مردم مدینه را فرا مى‏گرفت و کار بر آنها سخت‏تر مى‏گشت،رسول خدا(ص)که چنان دید و بخوبى از روحیه مردم و سختى کار مطلع بود در صدد بر آمد به طریقى میان دشمن اختلاف اندازد و شوکت و قدرتشان را در هم بشکند.

فکرى که رسول خدا(ص)به نظرش رسید این بود که با یک دسته از احزاب که از قبیله غطفان بودند وارد مذاکره صلح شود و قرار داد صلحى به امضا برسانند از این رو به نزد عیینة بن حصن و حارث بن عوفـکه از بزرگان قبیله غطفان بودـفرستاد و براى آنها پیغام داد که اگر حاضر به بازگشت شوند ممکن است بزرگان یثرب را حاضر کند تا ثلث محصول خرماى مدینه را به عنوان مصالحه به ایشان بپردازد.

بزرگان غطفان شرط مصالحه را پذیرفتند و حاضر به بازگشت شدند اما وقتى رسول خدا(ص)با سعد بن معاذ و سعد بن عبادة رؤساى اوس و خزرجـمشورت کرد آن دو گفتند:

اى رسول خدا اگر در این باره از جانب خداى تعالى دستورى رسیده و وظیفه‏اى است که وحى الهى تعیین کرده ما مطیع فرمان خدا هستیم،ولى اگر این نظریه‏اى است‏از خود شما به عنوان خیر خواهى و رهایى ما از این گرفتارى و مخمصه،ما هم در این باره نظر داریم؟

حضرت فرمود:نه در این باره دستورى از جانب خداى تعالى نرسیده و وحیى به من نشده ولى من چون دیدم عربها از هر سو بر ضد شما متحد شده و از هر سو کار را بر شما دشوار و مشکل کرده‏اند خواستم بدین وسیله شوکتشان را بشکنم و اتحادشان را بر هم زنم.

سعد بن معاذ گفت:اى رسول خدا در آن زمانى که ما همانند این مردم بت پرست و مشرک بودیم و از پرستش خداى جهان خبرى نداشتیم اینان جرئت نداشتند حتى یکدانه از خرماى مدینه را جز به عنوان مهمانى و یا از راه خریدارى از ما بگیرند،اکنون که خداى تعالى ما را به دین اسلام مفتخر داشته و به وسیله شما هدایت فرموده و عزت بخشیده است چگونه زیر بار چنین قراردادى برویم و خرماى شهر را به رایگان به آنها بدهیم!به خدا جز لبه شمشیر چیزى به آنها نخواهیم داد تا خدا هر چه را مقدر فرموده میان ما و آنها انجام دهد!رسول خدا (ص)که سخن آنان را شنید دلگرمشان ساخته فرمود:به همین تصمیم پا برجا باشید که خدا پیروزى را نصیب ما خواهد کرد.
 

کشته شدن عمرو بن عبدود به دست على(ع)

به هر اندازه که کار بر مسلمانان سخت بود و با گذشت شبها و روزها مشکلتر مى‏شد به همان اندازه براى احزاب و لشکر دشمن نیز توقف بى نتیجه در آن سرزمین بخصوص که آن ایام با فصل زمستان و سرماى سخت مدینه هم مصادف شده بود بسیار کار سخت و طاقت فرسایى بود و بزرگان سپاه قریش و احزاب دیگر از اینکه با این همه تهیه وسایل جنگى و پیمودن این راه طولانى به خاطر وجود آن خندقى که پیش بینى آن را نکرده بودند نمى‏توانستند کارى انجام دهند بسیار رنج مى‏بردند فقط گاهگاهى از آن سوى خندق تیرهایى به سوى مسلمانان پرتاب مى‏کردند که از این طرف نیز بدون پاسخ نمى‏ماند و مسلمانان نیز پاسخشان را با تیر مى‏دادند،و گاهى حمله‏هاى شبانه از طرف ایشان صورت مى‏گرفت که از طرف پاسداران مسلمان که‏در برابر راههاى خندق پاسدارى مى‏کردند بخوبى دفع مى‏شد.
براى پهلوانان و سلحشورانى مانند عمرو بن عبدود و عکرمة بن ابى جهل که به همراه این سپاه گران به مدینه آمده بودند تا انتقام کشتگان بدر و احد را از سربازان جانباز اسلام بگیرند و در طول راه میان مکه و مدینه ویرانى یثرب و نابودى کامل اسلام و پیروان این آیین مقدس را در سر پرورانده بودند،بسیار دشوار و ننگین بود که بدون هیچ گونه زد و خورد و کشت و کشتار و کارزارى به مکه باز گردند.

براى سران سپاه و بزرگانى چون ابو سفیان نیز که بمنظور جبران ننگ غیبت در بدر صغرى تصمیم به شکست قطعى جنگجویان مدینه گرفته بودند،بازگشت به این صورت موجب رسوایى و ننگ بیشترى مى‏شد،از این رو در یکى از روزها با هم مشورت کردند و تصمیم گرفتند به هر ترتیب شده راهى پیدا کنند و از خندق عبور کرده به این سو بیایند و با مسلمانان جنگ کنند،گروههاى مختلف به سردارى عمرو بن عاص،خالد بن ولید،ابو سفیان،ضرار بن خطاب و دیگران براى این کار تعیین شدند ولى هر بار با شکست رو به رو شده و نتوانستند کارى از پیش ببرند،تا سرانجام روزى عمرو بن عبدود با چند تن دیگر از سران جنگ مانند ضرار بن خطاب و هبیرة بن ابى وهب و نوفل بن عبد الله و عکرمة و دیگران بر اسبان خود سوار شده و لباس جنگ پوشیدند و اطراف خندق را گردش کرده و بالاخره تنگنایى پیدا کردند که عرضش کمتر از جاهاى دیگر بود،و بر اسبان خود رکاب زده و به هر ترتیبى بود خود را به این سوى خندق رساندند و اسبان را به جولان در آورده شروع به تاخت و تاز کردند،و براى جنگ مبارز و هماورد طلبیدند.

هیچ یک از آنان در شجاعت،شهرت عمرو بن عبدود را نداشت و سالخورده‏تر و با تجربه‏تر از وى در جنگها نبود،و بلکه به گفته اهل تاریخ در آن روزگار هیچ شجاعى در میان عرب شهرت عمرو بن عبدود را نداشت،و او را«فارس یلیل»مى‏نامیدند و با هزار سوار او را برابر مى‏دانستند،و از این رو مسلمانان نیز تنها از جنگ با او واهمه داشتند و گرنه همراهان او چندان ابهتى براى آنها نداشت.

عمرو بن عبدود که توانسته بود خود را به این سوى خندق برساند و آرزوى خود را که جنگ در میدان باز با مسلمانان باشد برآورده سازد،با نخوت و غرورى خاص‏اسب خود را به جولان در آورده و مبارز طلبید. (12)

دنباله ماجرا را راویان به دو گونه نقل کرده‏اند،در برخى از روایات است که چون على(ع)دید اینان خود را به این سوى خندق رسانده‏اند با چند تن از مسلمانان به میدان آمده و خود را به آن تنگنایى که عمرو بن عبدود و همراهانش از آن آمده بودند رساند و راه بازگشت را بر آنها بست و در نتیجه عمرو ناچار به جنگ گردید و مبارز طلبید و على(ع)به جنگ او آمد و او را به قتل رسانیدـبه شرحى که ذیلا خواهید خواند.

و در روایات زیادى که در سیره حلبیه و کتابهاى دیگر نقل شده چنین است که چون عمرو مبارز طلبید کسى جرئت جنگ با او نکرد جز على(ع) (13) که برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه گرفت تا به جنگ او برود اما پیغمبر به او دستور داد بنشیند،براى بار دوم عمرو بن عبدود مبارز طلبید و به عنوان سرزنش و استهزاء مسلمانان فریاد زد:

«این جنتکم التى تزعمون ان من قتل منکم دخلها»؟

[کجاست آن بهشتى که شما مى‏پندارید هر کس از شما کشته شود داخل آن بهشت شود؟ (14) ]

على(ع)دوباره از جا برخاست و از رسول خدا(ص)اجازه خواست به جنگ او برود و پیغمبر باز هم به او اجازه نداد و فرمود:بنشین که او عمرو بن عبدود است؟

عمرو در این بار رجزى خواند به صورت تعرض و ایراد و در حقیقت اندرزى‏توأم با توبیخ و ملامت بود و رجز این بود که گفت:

و لقد بححت من النداء بجمعکم هل من مبارز
و وقفت اذجبن الشجاع مواقف القرن المناجز
انى کذلک لم ازل متسرعا نحو الهزاهز
ان الشجاعة فى الفتى و الجود من خیر الغرائز

[یعنى صداى من گرفت از بس که فریاد زدم آیا مبارزى هست و در جایى که دل شجاعان بلرزد یعنى جایگاه هماوردان سخت نیرو ایستاده‏ام و من پیوسته به سوى جنگهاى سخت که پشت مردان را مى‏لرزاند شتاب مى‏کنم!به راستى که شجاعت و سخاوت در جوانمرد بهترین خصلتهاست.]

در این بار نیز على(ع)برخاست و دیگرى جرئت این کار را نکرد و به تعبیر تواریخ مسلمانان چنان بودند که«کأن على رؤسهم الطیر»گویا بر سر آنها پرنده قرار داشتـکنایه از اینکه هیچ حرکتى که نشان دهنده عکس العملى از طرف آنان باشد دیده نمى‏شد.ـ

على(ع)اجازه خواست به جنگ او برود،پیغمبر فرمود:او عمرو است؟على(ع)عرض کرد:اگر چه عمرو باشد! (15)

رسول خدا(ص)که چنان دید رخصت جنگ بدو داده فرمود:پیش بیا!و چون على(ع)پیش رفت حضرت زره خود را بر او پوشانید و دستار خویش بر سر او بست و شمشیر مخصوص خود را به دست او داد آن گاه بدو فرمود:پیش برو،و چون به سوى میدان حرکت کرد رسول خدا(ص)دست به دعا برداشت و درباره او دعا کرده گفت:

«اللهم احفظه من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله و من فوق رأسه و من تحت قدمیه» . (16) [خدایا او را از پیش رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالاى سر و پایین پایش محافظت و نگهدارى کن.]

و در روایت دیگرى است (17) که وقتى على دور شد،پیغمبر فرمود:

«لقد برز الایمان کله الى الشرک کله»

[براستى همه ایمان با همه شرک رو به رو شد!]

و به هر صورت على(ع)بسرعت خود را به عمرو رسانده پاسخ رجز او را این گونه داد:

لا تعجلن فقد اتاک مجیب صوتک غیر عاجز

ذونیة و بصیرة و الصدق منجى کل فائز

انى لارجوان أقیم علیک نائحة الجنائز

من ضربة نجلاء یبقى صوتها عند الهزاهز

[شتاب مکن که پاسخ دهنده فریادت(و خفه کننده‏ات)آمد با عزمى(آهنین)و بینشى(کامل)و صدق و راستى هر رستگارى را نجات بخش است و من با این عقیده به میدان تو آمده‏ام که نوحه نوحه‏گران مرگ را براى تو برپا کنم(و تو را از پاى در آورم)با ضربتى سخت (18) که در جنگها آوازه‏اش به یادگار بماند.]عمرو که باور نمى‏کرد کسى به این زودى و آسانى حاضر شود به میدان او بیاید و به مبارزه او حاضر شود با تعجب پرسید:تو کیستى؟

فرمود:من على بن ابیطالب هستم،عمرو گفت:اى برادرزاده خوب بود عموهایت که از تو بزرگتر هستند به جنگ من مى‏آمدند؟زیرا من خوش ندارم خون تو را بریزم!و در حدیث دیگرى است که گفت:من با پدرت ابو طالب رفیق بوده‏ام!

على(ع)فرمود:

«لکنى و الله احب أن أقتلک مادمت آبیا للحق»

[ولى من تا وقتى که تو از حق روگردان باشى دوست دارم خون تو را بریزم.]

در اینجا بود که عمرو بن عبدود به غیرت آمد و خشمناک به على(ع)حمله کرد،على(ع)بدو فرمود :تو در جاهلیت با خود عهد کرده بودى و به لات و عزى سوگند یاد کرده بودى که هر کس سه چیز از تو بخواهد یکى از آن سه چیز و یا هر سه را بپذیرى؟عمرو گفت:آرى،على(ع)فرمود:پس یکى از سه پیشنهاد مرا بپذیر:

نخست آنکه به وحدانیت خداى یکتا و نبوت پیغمبر گواهى دهى و تسلیم پروردگار جهانیان گردى؟

عمرو گفت:اى برادر زاده این حرف را نزن و خواهش دیگرى بکن!

على(ع)فرمود:اما اگر آن را بپذیرى براى تو بهتر است؟

سپس ادامه داده فرمود:دیگر آنکه از راهى که آمده‏اى باز گردى(و از جنگ با مسلمانان صرفنظر کنى)؟

عمرو گفت:این هم ممکن نیست و زنان قریش براى همیشه به هم بازگو کنند(و گویند عمرو از ترس جنگ گریخت).

على(ع)فرمود:پیشنهاد سوم آن است که از اسب پیاده شوى و با من جنگ کنى؟عمرو خندید و گفت :ولى من گمان نمى‏کردم احدى از اعراب مرا به این کار دعوت کند(و مرا به جنگ با خود بخواند)این را گفت و از اسب پیاده شد و اسب را پى کرده به على حمله کرد،و شمشیرى به جانب سر آن حضرت حواله نمود که على(ع)سپر کشید و آن ضربت را رد کرد و با این حال شمشیر عمرو سپر را شکافت و جلوى سر على(ع)را نیز زخمدار کرد اما على(ع)در همان حال مهلتش نداده و شمشیر را از پشت سر حواله گردن عمرو کرد و چنان ضربتى زد که گردنش را قطع نمود و او را بر زمین انداخت.

و در روایت حذیفه است که على(ع)شمشیر را حواله پاهاى عمرو کرد و هر دوپاى او را از بیخ قطع نمود و او بر زمین افتاد و على(ع)روى سینه‏اش نشست،عمرو با ناراحتى گفت:«لقد جلست منى مجلسا عظیما»[براستى که بر جاى بزرگى نشسته‏اى.]سپس از على درخواست نمود که پس از کشتن او جامه از تنش بیرون نیاورد،حضرت در جوابش فرمود:این براى من کار سهلى است،و پس از آنکه سرش را برید تکبیر گفت:رسول خدا(ص)فرمود:به خدا على او را کشت.

نخستین کسى که خود را به على رسانید تا به او تبریک بگوید:عمر بن الخطاب بود که در میان گرد و غبار آمد و دید على(ع)شمشیرش را با زره عمرو پاک مى‏کند،عمر با عجله بازگشت و خبر قتل عمرو را به پیغمبر رسانید و به دنبال او نیز على(ع)با چهره‏اى باز و شکفته سر رسید و سر عمرو را پیش پیغمبر گذارد،و چون عمر از او پرسید:چرا زره او را که در عرب مانند ندارد بیرون نیاورده‏اى؟فرمود:من شرم کردم او را برهنه سازم. (19)

و در نقل دیگرى است که جابر گوید:من در آن وقت به همراه على(ع)رفتم تا جنگ و کارزار آن دو را تماشا کنم و چون به یکدیگر حمله کردند غبارى بلند شد که دیگر کسى آن دو را نمى‏دید و در میان آن غبار ناگاه صداى تکبیر على(ع)بلند شد و همه دانستند که عمرو به دست على(ع)به قتل رسیده و کشته شده است.

مورخین اشعار زیر را از على(ع)نقل کرده‏اند که پس از قتل عمرو بن عبدود انشا فرموده :

أعلى تقتحم الفوارس هکذا
عنى و عنها خبروا اصحابى (20)
الیوم تمنعنى الفرار حفیظتى‏
و مصمم فى الرأس لیس بنابى (21)
أردیت عمروا اذ طغى بمهند
صافى الحدید مجرب قضاب (22)
فصددت حین ترکته متجدلا
کالجذع بین دکادک و روابى (23)
و عففت عن اثوابه و لو اننى‏
کنت المقطر بزنى اثوابى (24)
لا تحسبن الله خاذل دینه‏
و نبیه یا معشر الاحزاب (25)
و در نقل دیگرى این یک شعر را نیز ضمیمه کرده‏اند:
نصر الحجارة من سفاهة رأیه‏
و نصرت رب محمد بصواب (26)

ضربتى که از عبادت جن و انس برتر بود

متجاوز از بیست تن از دانشمندان و مورخین و مفسرین اهل سنت (27) از رسول خدا (ص) با اختلاف اندکى نقل کرده‏اند که پیغمبر خدا درباره آن ضربتى که على (ع) در آن روز به عمرو زد و او را کشت فرمود:

«ضربة على یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین.»

[ضربت على در روز خندق از عبادت جن و انس برتر است‏].

و در نقل دیگرى است که فرمود:

«ضربة على یوم الخندق أفضل من أعمال امتى الى یوم القیامة» .

و در مجمع البیان طبرسى (ره) از حذیفه نقل شده که رسول خدا (ص) به على فرمود:

اى على مژده باد تو را که اگر عمل تو را بتنهایى در این روز با عمل تمامى امت محمد بسنجند عمل تو بر آنها مى‏چربد، زیرا خانه‏اى از خانه‏هاى مشرکان نیست مگر آنکه با کشته شدن عمرو خوارى و زبونى در آن وارد شد، و خانه‏اى از مسلمانان نیست جز آنکه با قتل او عزت و شوکتى در آن داخل گردید.و ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه (28) درباره شجاعت آن حضرت در آن روز و قتل عمرو بن عبدود گوید: اهمیت آن خیلى مهمتر از آن است که کسى بگوید: مهم بود، و بزرگتر از آن است که بگوید: بزرگ بود (29) و بهتر آن است که آنچه را استاد ابو الهذیل در این باره گفته است بگوییم، وى در پاسخ مردى که از او پرسید: آیا منزلت و مقام على در پیشگاه خدا بیشتر است یا منزلت ابو بکر؟ وى در پاسخش گفت: اى برادر زاده به خدا سوگند مبارزه على در جنگ خندق با عمرو به اعمال همه مهاجر و انصار و طاعات و عبادات آنها همگى مى‏چربد تا چه رسد به ابى بکر تنها!

و شارح مذکور دنبال گفتار بالا را ادامه داده مى‏گوید: و مناسب با این سخن بلکه بالاتر از آن روایتى است که از حذیفة بن یمان روایت شده، و اصل آن روایت را ربیعة بن مالک نقل کرده گوید: به نزد حذیفه رفتم و بدو گفتم: اى ابا عبد الله مردم درباره على بن ابیطالب و فضایل و منقبتهاى او حدیثهایى مى‏گویند که اهل بصیرت بدانها خرده گرفته مى‏گویند: شما درباره این مرد افراط مى‏کنید! اکنون تو براى من حدیثى بگو تا آن را براى مردم بگویم؟

حذیفه گفت: اى ربیعه از من درباره على چه مى‏پرسى؟ و من براى تو چه بگویم؟

سوگند بدانکه جان حذیفه به دست اوست اگر همه اعمال امت محمد را از روزى که خداى تعالى آن حضرات را به رسالت مبعوث فرمود تا به امروز همه را در یک کفه بگذارند و یک عمل تنها از اعمال على را در کفه دیگر بگذارند آن یک عمل بر همه اعمال امت مى‏چربد!

ربیعه که این سخن را شنید گفت: این سخنى است که قابل تحمل نیست و من پندارم که این سخن گزافه و تندروى باشد!

حذیفه گفت: اى احمق چگونه قابل تحمل و قبول نیست؟ و کجا بودند مسلمانان در جنگ خندق آن گاه که عمرو و همراهانش از خندق عبور کرده و مبارز طلبیدند و جزع و وحشت همه را گرفت تا آن گاه که على (ع) به جنگ او رفت و او را به قتل‏رسانید.سوگند بدانکه جان حذیفه به دست اوست عمل على در آن روز برتر و بزرگتر از اعمال امت محمد است تا به امروز و تا روزى که قیامت بر پا شود!

نگارنده گوید: از آنچه نقل شد علت و سبب این فضیلت و برترى عمل نیز معلوم مى‏شود زیرا ارزش عمل روى ارزش و مقدار تأثیرى است که در پیشبرد هدف گذارده، و چنانکه از روایات گذشته معلوم شد با کشته شدن عمرو بن عبدود صولت شرک و بت پرستى در جزیرة العرب و سراسر جهان آن روز شکسته شد، و مشرکان و دشمنان اسلام از آن پس دیگر نتوانستند اظهار وجودى در برابر اسلام و مسلمین بنمایند و قد علم کنند.

چنانکه همین ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه (30) روایت کرده که چون عمرو بن عبدود کشته شد رسول خدا (ص) فرمود:

«ذهب ریحهم و لا یغزوننا بعد الیوم و نحن نغزوهم انشاء الله» .

[از امروز به بعد دیگر شوکت و عظمت اینان از میان رفت و از این پس دیگر به جنگ ما نخواهند آمد و ماییم که در آینده ـ اگر خدا بخواهد ـ به جنگ آنان خواهیم رفت‏].

و چنان شد که رسول خدا (ص) فرموده بود چنانکه در فصول آینده خواهیم خواند.و از این روست که خود دانشمندان و نویسندگان اهل سنت جواب دشمنان على (ع) و اهل بیت را در اینجا به عهده گرفته و به یاوه سراییهاشان پاسخ داده‏اند، چنانکه مؤلف کتاب سیره حلبیه در پاسخ ابن تیمیه که گفته است:

چگونه ممکن است کشتن کافر فضیلتش از عبادت جن و انس بیشتر باشد...؟

گفته است:

براى آنکه با این کشتن دین یارى شد و کفر مخذول و نابود گشت! (31)

شیخ مفید (ره) از ابى بکر بن ابى عیاش نقل کرده که گفته است:

«لقد ضرب على ضربة ما کان اعز منها ـ یعنى ضربة عمرو بن عبدود ـ و لقد ضرب‏ضربة ما ضرب فى الاسلام أشأم منها ـ یعنى ضربة ابن ملجم لعنه الله ـ »

[على (ع) ضربتى زد که در اسلام ضربتى پر شوکت‏تر و پیروزمندانه‏تر از آن نبود و آن ضربتى بود که به عمرو بن عبدود زد، و ضربتى هم خورد که میشومتر از آن ضربتى در اسلام نبود و آن ضربتى بود که ابن ملجم لعنه الله ـ بر آن حضرت زد].

و جلال الدین سیوطى و دیگر از مفسران اهل سنت از ابن ابى حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر از عبد الله بن مسعود روایت کرده، و از مفسرین شیعه نیز مرحوم طبرسى از عبد الله بن مسعود روایت کرده‏اند که این آیه را که در سوره احزاب است و خداى تعالى فرمود:

«و کفى الله المؤمنین القتال»

[جنگ را از مؤمنان کفایت کرد].

این گونه قرائت کرده است:

«و کفى الله المؤمنین القتال بعلى بن ابیطالب»

[به وسیله على ابن ابیطالب (و شمشیر او) خدا جنگ را از مؤمنان کفایت کرد].

نگارنده گوید:

با توجه به اشعار و مرثیه‏هایى نیز که در مرگ عمرو بن عبدود به وسیله نزدیکان او و یا شاعران آن زمان سروده شده بخوبى مى‏توان پى به عظمت عمل على (ع) برد و شاهد خوبى براى سخنان گذشته بالاست.

از آن جمله سخنان و اشعارى است که از خواهر عمرو که نامش عمره بوده نقل کنند که چون بالاى کشته عمرو آمد و زره قیمتى او را بر تنش دید پرسید: قاتل او کیست؟ گفتند: على بن ابیطالب.عمره گفت: «ما قتله الا کفو کریم» او را هماوردى بزرگوار به قتل رسانده سپس اشعار زیر را گفت:

لو کان قاتل عمرو غیر قاتله‏
لکنت ابکى علیه آخر الأبد
لکن قاتله من لا یعاب به‏
من کان یدعى ابوه بیضة البلد

[اگر قاتل عمرو کسى جز على بود من براى همیشه بر او مى‏گریستم.ولى قاتلش کسى است که از قتل او عیبى بر عمرو نیست، کسى که پدرش یگانه شخصیت شهر (مکه) بود]. و سپس اشعار زیر را سرود:

اسدان فى ضیق المکر تصاولا
و کلاهما کفو کریم باسل (32)
فتخالسا مهج النفوس کلاهما
وسط المدار مخاتل و مقاتل (33)
و کلاهما حضر القراع حفیظة
لم یثنه عن ذاک شغل شاغل (34)
فاذهب على فما ظفرت بمثله‏
قول سدید لیس فیه تحامل (35)
و الثار عندى یا على فلیتنى‏
ادرکته و العقل منى کامل (36)
ذلت قریش بعد مقتل فارس‏
فالذل مهلکها و خزى شامل (37)

و اشعار دیگرى که هبیرة بن ابى وهب و مسافع بن عبد مناف و حسان بن ثابت و دیگران گفته‏اند و ذکر آنها موجب تطویل کلام و ملال خاطر خوانندگان ارجمند پارسى زبان مى‏شود.
 

پس از کشته شدن عمرو

همراهان عمرو بن عبدود که هیچ باور نمى‏کردند پهلوان نامى و سالخورده عرب به این سرعت به دست پوردلاور ابو طالب و سرباز فداکار اسلام از پاى در آید، با اینکه هر کدام خود از جنگجویان و شجاعان محسوب مى‏شدند از ترس آنکه همگى به سرنوشت عمرو دچار گردند درنگ را جایز ندانسته و رو به فرار نهادند و برخى چون عکرمة بن ابى جهل و هبیرة بن ابى وهب براى آنکه بهتر بتوانند از آن معرکه مرگبار بگریزند نیزه‏هاى خود را به زمین افکنده و گریختند و به هر زحمتى بود توانستند خودرا به آن سوى خندق و لشکر مشرکین برسانند، تنها نوفل بن عبد الله بود که هنگام پریدن از روى خندق پاى اسبش لغزید و او را به درون خندق انداخت، مسلمانان که چنان دیدند نزدیک آمده و از هر سو به او سنگ مى‏زدند، نوفل که چنان دید فریاد زد: خوب است شرافتمندانه‏تر از این مرا بکشید و یکى از شما به درون خندق آید تا من با او جنگ کنم.

باز هم على (ع) پا به درون خندق گذارد و او را به قتل رسانید، و در نقل دیگرى است که زبیر این کار را کرد و داخل خندق شده او را کشت.

و چون عمرو به قتل رسید مشرکین کسى را فرستادند تا جسد او را از پیغمبر به ده هزار درهم خریدارى کند، ولى رسول خدا (ص) پول آنها را قبول نکرد و جسد عمرو را به آنها داده فرمود :

«لا نأکل ثمن الموتى» .

[ما پول مردگان را نمى‏خوریم!]

داستان دیگرى که ضمیمه شد و احزاب را به فرار مصمم ساخت

کشته شدن عمرو بن عبدود و به دنبال آن نوفل بن عبد الله رعبى سخت در دل مشرکین انداخت و فکر بازگشت و فرار به مکه را در مغز آنها پرورانید و در این خلال که کار بر مسلمانان نیز سخت شده بود اتفاق دیگرى افتاد که براى مسلمانان بسیار سودمند واقع شد و یکسره جنگ را به سود مسلمانان پایان داد و احزاب را فرارى داد، و آن اسلام یکى از سرشناسان قبیله غطفان ـ یعنى نعیم بن مسعود ـ بود.

هنگام شام بود و رسول خدا (ص) نماز خفتن را خوانده و در فکر تنظیم سپاه و گماردن پاسداران آن شب براى نگهبانى بود که دید شخصى به جایگاه او نزدیک گردید و چون جلو آمد خود را معرفى کرده حضرت دید نعیم بن مسعود است.

نعیم آهسته به رسول خدا (ص) عرض کرد: من مسلمان شده‏ام ولى هنوز کسى از نزدیکان و قوم و قبیله‏ام از اسلام من مطلع نشده اینک آمده‏ام تا اگر دستورى فرمایى و کارى از من ساخته باشد انجام دهم!

پیغمبر بدو فرمود: تو یک نفر بیش نیستى، اما اگر بتوانى به وسیله‏اى میان لشکر دشمن اختلاف بینداز، زیرا نیرنگ در جنگها به کار رود!
 

مأموریت نعیم بن مسعود

نعیم که گویا براى چنین کارى ساخته شده بود فکرى کرد و از جا برخاسته به دنبال این مأموریت تاریخى رفت، و آن را بخوبى انجام داد، بى آنکه کسى از اسلام و یا نقشه ماهرانه او با خبر شود.

نعیم با یهود بنى قریظه سابقه دوستى و رفاقت داشت و آنها وى را از دوستان خود مى‏دانستند، از این رو بى‏درنگ خود را به یهود مزبور رسانده گفت: شما بخوبى مرا شناخته‏اید و سابقه دلسوزى و خیرخواهى مرا نسبت به خود دانسته‏اید، و مى‏دانید که اگر سخنى خصوصى به شما بگویم فقط روى خیرخواهى و علاقه‏اى است که نسبت به شما دارم!

گفتند: آرى وفادارى و خیرخواهى تو نسبت به ما مسلم و معلوم است و هیچ گونه سوء ظنى در این باره به تو نمى‏رود، اکنون چه مى‏خواهى بگویى؟

گفت: آمده‏ام تا به شما بگویم: شما با قبایل قریش و غطفان فرق دارید، زیرا اینجا سرزمین شما و شهر و دیار شماست، زن و بچه و خانه و زندگى‏تان همه در این سرزمین است و نمى‏توانید از اینجا صرفنظر کرده چشم بپوشید، اما قریش و غطفان تنها به منظور جنگ با محمد به این سرزمین آمده‏اند و گر نه خانه و زندگى و زن و فرزندشان در جاى دیگرى است، و از این رو آنها تا وقتى که بتوانند در این سرزمین مى‏مانند و در برابر محمد مقاومت مى‏کنند تا شاید دستبردى زده و غنیمتى به دست آورند و احیانا محمد و یارانش را سرکوب کنند، ولى اگر نتوانستند و اوضاع را دگرگون دیدند بدون آنکه فکر آینده شما را بکنند و حتى بى آنکه با شما مشورتى بکنند، به شهر و دیار خود باز مى‏گردند و شما را در برابر این مرد تنها مى‏گذارند و آن وقت است که شما بتنهایى نیروى مقاومت با او را ندارید و معلوم نیست به چه سرنوشتى دچار خواهید شد، و از این رو من صلاح شما را در این مى‏بینم که تا چند تن از بزرگان قریش و غطفان را به گروگان نگیرید و نزد خود نگاه ندارید اقدام به جنگ با محمد نکنید، تا قبایل مزبور به خاطر بزرگان خود تا آخرین رمقى که دارند پایدارى کرده و شما را رهانکنند و بروند!

بنى قریظه فکرى کرده گفتند: راست مى‏گویى مصلحت در همین است که تو مى‏گویى و باید همین کار را کرد، و مقدارى هم از نعیم تشکر کردند که این راه را جلوى پاى آنها گذارد.

از آن سو به نزد ابو سفیان و سران قریش آمده و همان گونه که به بنى قریظه گفته بوده شمه‏اى از علاقه و دلسوزى خود نسبت به قرشیان سخن گفت و آنها نیز سخنانش را تصدیق کردند، آن گاه با قیافه‏اى دلسوزانه گفت: مطلبى شنیده‏ام که چون به شما علاقه داشتم وظیفه خود دانستم که هر چه زودتر آن را به اطلاع شما برسانم اما به شرط آنکه این خبر پیش خودتان مکتوم و پوشیده بماند!

بزرگان قریش گفتند: مطمئن باش که هر چه بگویى به کسى نخواهیم گفت.

نعیم لب گشوده گفت: شنیده‏ام که یهودیان بنى قریظه از نقض عهدى که با محمد کرده و پیمانى که شکسته‏اند سخت پشیمان شده و براى اینکه محمد را از خود راضى سازند و این عمل خود را جبران کنند براى او پیغام داده‏اند که ما به هر ترتیبى شده نقشه‏اى مى‏کشیم و چند تن از بزرگان قریش و غطفان را به گروگان مى‏گیریم و تسلیم تو مى‏نماییم تا آنها را گردن بزنى و سپس به یارى تو آمده و به جنگ بقیه آنها مى‏رویم و تارومارشان مى‏کنیم؟ و محمد با این شرط حاضر شده که از خیانت آنها صرفنظر کند و پیمان شکنى آنها را نادیده بگیرد، اکنون آمده‏ام به شما بگویم: اگر بنى قریظه کسى را فرستادند تا از شما افرادى را گروگان بگیرند مبادا قبول کنید و کسى را به دست آنها بدهید که دانسته او را به کشتن داده‏اید !

از آن سو به نزد بزرگان قبیله خود ـ یعنى غطفان ـ نیز رفت و عین همین سخنان را به آنها گفت و از آنها خواست تا مطلب را مکتوم و پنهان دارند، و آنها نیز پذیرفته و خود به انتظار نتیجه کارى که انجام داده بود به خیمه رفت.

تفرقه در میان دشمن

از آنجا که خدا مى‏خواست تدبیر نعیم بن مسعود در تفرقه دشمن بى‏اندازه مؤثر واقع شد، و به دنبال آن ابو سفیان عکرمة بن أبى جهل را با چند تن از سران قریش وغطفان به نزد یهود بنى قریظه فرستاد و براى آنها پیغام داد که ما نمى‏توانیم در این شهر زیاد بمانیم و اسبان و شترانمان دارند هلاک مى‏شوند و بیش از این توقف در بیرون شهر براى ما مقدور نیست و بدین جهت آماده باشید تا فردا حمله را شروع کنیم و کار را یکسره کنیم!

از قضا هنگامى که عکرمه و همراهانش براى رساندن این پیغام به نزد بنى قریظه آمدند مصادف با شب شنبه بود و یهود مزبور در جواب آنها گفتند: فردا که شنبه است و ما در آن روز به هیچ کارى دست نمى‏زنیم، و گذشته از آن تا شما چند تن از بزرگان و سران خود را به عنوان گروگان به ما نسپارید ما اقدام به جنگ نمى‏کنیم، زیرا ممکن است جنگ طولانى شود و شما از ادامه جنگ خسته شوید و به شهر خود بازگردید و ما را در برابر محمد تنها بگذارید، و در چنین وضعى دیگر ما قادر به ادامه جنگ با او نخواهیم بود.

فرستادگان قریش به نزد ابو سفیان بازگشتند و آنچه را یهودیان گفته بودند به وى بازگفتند، و همگى اظهار داشتند: به خدا نعیم بن مسعود راست گفت و چه خوب شد که ما را از نیرنگ اینان با خبر کرد و به همین جهت براى بنى قریظه پیغام فرستادند که ما هرگز چنین کارى نخواهیم کرد و کسى را به عنوان گروگان به شما نخواهیم سپرد، و شما خود دانید مى‏خواهید جنگ کنید و مى‏خواهید نکنید.

یهود نیز وقتى این پیغام را دریافت کردند با هم گفتند: به خدا نعیم بن مسعود راست گفت، و چه خوب شد که ما را با خبر کرد، قرشیان مى‏خواهند جنگ را شروع کنند تا اگر توانستند دستبردى بزنند و گرنه ما را تنها گذارده و به شهر و دیار خود فرار کنند، و به همین جهت براى قریش و غطفان پیغام دادند: ما نیز تا افرادى را به عنوان گروگان به ما ندهید شروع به جنگ نخواهیم کرد.
 

سختى کار

در این خلال که این پیغامها رد و بدل مى‏شد مسلمانان نیز در وضع سختى به سر مى‏بردند، زیرا نزدیک به یک ماه بود که شهر مدینه محاصره بود و رفت و آمد به‏خارج شهر با سختى و بندرت صورت مى‏گرفت، و اساسا مسلمانان فرصت اینکه آذوقه‏اى از خارج و یا از داخل شهر براى خود و زن و بچه‏شان تهیه کنند نداشتند و گاهى دو سه روز به گرسنگى مى‏گذرانیدند و شب و روز در فکر محافظت شهر از دشمنان خارج خندق و یهود بنى قریظه که در کنار خانه‏شان ساکن بودند به سر مى‏بردند، و بیشتر شبها از ترس و وحشت خواب به چشم ساکنان مدینه نمى‏رفت، برودت و سرماى هوا نیز به این سختى و فشار کمک مى‏کرد و همان طور که پیش از این اشاره شد کارد را به استخوان و نفسها را به گلوگاه رسانده بود، تا جایى که بسیارى از مسلمانان دچار تزلزل در عقیده و لغزش درونى و سستى ایمان گشتند و در دل فکرها کردند.

و تا آنجا که از ابو سعید خدرى روایت شده که گوید ما به نزد رسول خدا(ص) رفتیم و عرض کردیم: اى رسول خدا (ص) آیا دعایى به ما تعلیم نمى‏کنى که آن را بخوانیم؟ زیرا دلها به گلوگاه (و جانها به لب) رسید؟ فرمود: بگویید:

«اللهم استر عورتنا و آمن روعاتنا» . (38)

[خدایا از این بى‏حفاظى ما را حفاظت کن و به این ناآرامى ما را آرامش بخش‏].

و در روایت دیگرى است که وقتى رسول خدا (ص) آن وضع سخت مسلمانان و وحشت و اضطرابشان را مشاهده کرد خود براى دعا بر بالاى تپه‏اى که در آنجا بود و اکنون مسجد فتح روى آن بنا شده رفت و دست به درگاه خدا بلند کرد و این چنین گفت:

«یا صریخ المکروبین و یا مجیب المضطرین و یا کاشف الکرب العظیم انت مولاى و ولیى و ولى آبائى الاولین، اکشف عنا غمنا و همنا و کربنا، اکشف عنا کرب هؤلاء القوم بقوتک و حولک و قدرتک» .

[اى فریاد رس غم زدگان، و اى پاسخ ده درماندگان، و اى برطرف کننده اندوه بزرگ، تویى مولى و یاور من و یاور پدران گذشته‏ام، این غم و اندوه و گرفتارى را از ما دور کن، و گرفتارى این قوم را به نیرو و قدرت خودت از ما بگردان‏]. به دنبال این دعا بود که جبرئیل نازل شد و استجابت دعاى آن حضرت را به اطلاع وى رسانید، و معروض داشت خداى تعالى باد را مأمور کرد تا آنها را فرارى دهد.

و در تفسیر مجمع البیان از عبد الله بن أبى اوفى نقل شده که حضرت این دعا را خواند:

«اللهم منزل الکتاب، سریع الحساب، اهزم الاحزاب، اللهم اهزمهم و زلزلهم»

و از ابى هریرة نقل کرده که دعاى زیر را خواند:

«لا اله الا الله وحده وحده، اعز جنده و نصر عبده، و غلب الاحزاب وحده، فلا شى‏ء بعده» .

نگارنده گوید: در روایاتى نیز آمده که این دعا را رسول خدا (ص) در فتح مکه خواند و شاید آن نقل صحیحتر باشد، چنانکه ان شاء الله در جاى خود مذکور خواهد شد.
 

مأموریت حذیفه در آن شب سهمگین

مقدمات فرار و شکست احزاب فراهم شده بود، زیرا با کشته شدن عمرو بن عبدود و نوفل، و تعلل یهود براى حمله به شهر مدینه و اختلافى که میان آنها و احزاب افتاد و طولانى شدن مدت محاصره بدون آنکه نتیجه‏اى عاید احزاب شود تدریجا فکر بازگشت را در آنها تقویت کرده بود، و گویا ابو سفیان و سران دیگر احزاب به دنبال بهانه‏اى مى‏گشتند تا این فکر را عملى سازند، در این میان استغاثه و دعاى رسول خدا (ص) نیز کار خود را کرد و خداى تعالى بادى سهمگین را در آن سرماى شدید مأمور کرد تا یکسره آنها را فرارى داده و مسلمانان را از آن تنگنا نجات بخشد.

حذیفه گوید: در آن شبى که احزاب رفتند به قدرى سرما شدید بود که من خود را در گلیمى که از زنم گرفته و همراه خود برده بودم پیچیده و از شدت سرما روى زمین خوابیده بودم و رسول خدا (ص) مشغول نماز بود، در این وقت بادى سهمگین نیزبرخاست که سرما را دو چندان کرد.

پیغمبر مقدارى نماز خواند آن گاه صدا زد:

«الا رجل یأتینى بخبر القوم یجعله الله رفیقى فى الجنة»

[مردى نیست که برود و خبرى از دشمن براى من بیاورد و من دعا مى‏کنم تا خدا به پاداش این کار او را رفیق من در بهشت قرار دهد؟]

حذیفه گوید: به خدا سوگند ترس و گرسنگى و سرما به قدرى شدید بود که کسى پاسخ آن حضرت را نداد براى بار دوم و سوم صدا زد باز هم کسى پاسخ نداد تا در مرتبه چهارم مرا صدا زد و من ناچار شدم جواب دهم، فرمود: مگر این سه بار صداى مرا نشنیدى؟ گفتم: چرا! فرمود : پس چرا جواب ندادى؟ گفتم: اى رسول خدا ترس و گرسنگى و سرما مانع شد که پاسخ تو را بدهم، فرمود: اکنون برخیز و به میان اینان برو و ببین چه مى‏کنند و خبر آن را براى من بیاور ! و مواظب باش کار دیگرى انجام ندهى تا به نزد من بیایى! (39)

حذیفه گوید: من برخاستم و رسول خدا درباره من دعایى کرد که در اثر دعاى آن حضرت دیگر سرما و ترس از من دور شد، من پیش رفته و از خندق عبور کردم و خود را به میان لشکر دشمن رساندم، دیدم آن باد سهمگین هنگامه‏اى بر پا کرده، دیگى و آتشى به جاى نگذارده، و خیمه و چادرى سرپا نمانده، در این میان ابو سفیان را دیدم که به پا خاست و پیش از آنکه شروع به سخن کند گفت: هر یک از شما نگران باشد که پهلوى او بیگانه و جاسوسى نباشد!

حذیفه گوید: من براى آنکه شناخته نشوم پیشدستى کرده و دست مردى را که پهلویم نشسته بود گرفته پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: معاویه، آن گاه دست آن دیگرى را که آن طرف نشسته بود گرفتم و پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: عمرو بن عاص.

و بدین ترتیب شناخته نشدم، پس ابو سفیان به سخن آمده گفت:

اى گروه قریش به خدا این سرزمین دیگر جاى ماندن نیست و اسب و شترى براى ما باقى نگذارده و همگى هلاک شدند، یهود بنى قریظه نیز با ما به مخالفت برخاسته و به ما خیانت کردند، باد و طوفان را هم که مى‏بینید چه مى‏کند! نه دیگى بر سر بار گذارده و نه آتشى به جاى نهاده و نه خیمه و چادرى سرپا مانده، اینک آماده حرکت به سوى مکه شوید که من به راه افتادم!

این را گفت و بر شتر خویش سوار شد و از عجله‏اى که داشت هنوز زانوى شتر را باز نکرده تازیانه بر او زد و او را از زمین بلند کرد و شتر سه بار به زمین خورد تا اینکه ابو سفیان همان طور که سوار بود خم شد و زانوى شتر را باز کرد.

حذیفه گوید: در آن وقت من به آسانى مى‏توانستم ابو سفیان را با تیر بزنم و او را از پاى در آورم اما چون رسول خدا (ص) سفارش کرده بود کار دیگرى انجام نده از این کار صرفنظر کرده و بسرعت خود را به سوى رسول خدا رساندم و آنچه را دیده بودم به اطلاع آن حضرت رساندم .

با رفتن ابو سفیان سران دیگر قبایل نیز هر کدام سوار شده و به افراد خود دستور حرکت دادند و هنوز هوا کاملا روشن نشده بود که دشمن با به جا گذاردن بسیارى از چادرها و اثاث و زندگى، شتاب زده سرزمین مدینه را به سوى مکه ترک کرده بود.
 

شهداى جنگ خندق

جنگ خندق با تمام مشکلاتى که براى مسلمانان ایجاد کرده بود و فشار و دشوارى که براى آنها داشت با نصرت الهى به سود مسلمانان پایان یافت و احزاب‏بسرعت به سوى مکه کوچ کردند، و از آن پس نیز ـ چنانکه رسول خدا (ص) خبر داده بود ـ دیگر مشرکان نتوانستند لشکرى فراهم کرده به جنگ پیغمبر اسلام و پیروان او بیایند.

و در این جنگ ـ همان طور که پیش از این اشاره شد ـ به خاطر حفر خندق و وجود آن حایل بزرگ، حمله‏اى که به صورت عمومى باشد از طرف مشرکین صورت نگرفت، جز آنکه چند بار حمله‏هاى پراکنده از جانب گروههایى که توانسته بودند خود را به این طرف خندق برسانند صورت گرفت که آنها نیز به وسیله مسلمانان دفع مى‏شد.البته گاهى همین حمله‏ها روى نقشه قبلى و تاکتیکهاى جنگى صورت مى‏گرفت و به دنبال آن تیراندازان دشمن نیز به صورت دسته جمعى شروع به تیراندازى مى‏کردند که در این گونه حمله‏ها کار بر مسلمانان سخت مى‏شد تا آنجا که مورخین نوشته‏اند در پاره‏اى از روزها مسلمانان حتى فرصت نماز خواندن پیدا نمى‏کردند و نمازشان قضا مى‏شد و تمام ساعات روز و شب را به دفاع از آنها سرگرم بودند.

در همین حمله و تیراندازیها جمعا شش تن از مسلمانان شهید شدند که همگى از انصار مدینه و از بزرگان و سرشناسان تیره‏هاى مختلف اوس و خزرج به شمار مى‏رفتند.

ابن هشام نام آنها را این گونه ثبت کرده: انس بن اوس و عبد الله بن سهل از تیره بنى عبد الاشهل، طفیل بن نعمان و ثعلبة بن غنمه از بنى جشم، کعب بن زید از بنى النجار و سعد بن معاذ ـ رئیس قبیله اوس ـ که به وسیله مردى از قریش به نام حبان بن قیس به عرقة بسختى تیر خورد و تیر به رگ اکحل او اصابت کرده، خون بشدت فوران نمود.

سعد که چنان دید دست خود را روى آن زخم گذارده آن گاه سر را به سوى آسمان بلند کرد و گفت: بار خدایا اگر هنوز جنگ با قریش پایان نیافته و باز هم قرار است مسلمانان به جنگ قریش بروند مرا زنده بدار تا در آن جنگها نیز شرکت جویم، زیرا هیچ عملى نزد من محبوبتر از جنگ با آنها نیست، آنها که پیغمبر تو را تکذیب و آزار کرده و از شهر و دیارش بیرون کردند، و اگر جنگ با قریش پایان یافته این زخم را وسیله شهادت من قرار بده، ولى مرا زنده بدار تا سرنوشت یهود بنى قریظه و سزاى‏خیانت بزرگى را که به مسلمانان کردند در آنها ببینم و دیدگانم از این بابت روشن شود، آن گاه جانم را بگیر.

دعاى سعد به اجابت رسید و خون ایستاد و تا روزى که بنى قریظه از بین رفتند و به حکم همین سعد بن معاذ مردانشان مقتول و زنان و کودکانشان اسیر گشتند زنده ماند و به دستور رسول خدا (ص) خیمه‏اى براى او در مسجد زده بودند و در آن خیمه از او پرستارى مى‏کردند و پس از پایان یافتن کار بنى قریظه، جاى همان تیر باز شد و خون جارى شد و سبب شهادت او گردید، بشرحى که ان شاء الله در بخشهاى آینده خواهید خواند.


 

نویسنده: سید هاشم رسولى محلاتى

پى‏نوشتها:

1.محمد حسنین هیکل در تاریخ خود به نام حیات محمد از یکى از نویسندگان یهود به نام دکتر اسرائیل و لفنسون که کتابى به نام تاریخ یهودیان و عربستان نگاشته نقل مى‏کند که وى در اینجا به همکیشان خود خرده گرفته و رفتار آنها را که بت پرستى قریش را بر توحید ترجیح دادند ناروا مى‏شمارد و در این باره چنین مى‏گوید:
«لازم بود یهودان چنین خطایى را مرتکب نشوند و بر فرض آنکه بزرگان قریش هم تقاضاى آنها را رد مى‏کردند به آنها نگویند:بت پرستى بهتر از توحید است،زیرا بنى اسرائیل که قرنهاى زیادى در میان ملل بت‏پرست پرچمدار توحید بودند و به واسطه ایمان به خداى یگانه در دوره‏هاى مختلف تاریخ فلاکتها و بدبختیهاى بزرگ را تحمل مى‏کردند وظیفه داشتند در راه خوار ساختن مشرکان از جان خود نیز دریغ نکنند،از این گذشته پناه بردن به بت پرستان براى یهودیان مناسب نبود و این کردار ناروا با تعلیمات تورات که آنها را به دشمنى بت پرستان مى‏خواند مخالف بود.»
2.سوره نساء،آیه .51
3.سوره نور،آیه .62
4.سوره احزاب،آیه .13
5.از روایات چنین معلوم مى‏شود که در داستان حفر خندق به خاطر نبودن آذوقه کافى رسول خدا(ص)ـو مسلمانان گاهى چند روز به گرسنگى به سر مى‏بردند،از آن جمله شیخ صدوق در عیون الاخبار به سند خود از على(ع)روایت کرده که فرمود:ما با پیغمبر(ص)ـبه حفر خندق مشغول بودیم که فاطمه به نزد آن حضرت آمد و تکه نانى با خود آورده و به پیغمبر داد،رسول خدا از فاطمه پرسید:این تکه نان از کجاست؟عرض کرد:قرص نانى براى حسن و حسین پختم و این تکه را براى شما آوردم،پیغمبر فرمود:این نخستین غذایى است که پس از سه روز داخل دهان پدرت مى‏شود!
6.«صاع»سه کیلو است.
7.کوه«سلع»در قسمت غربى مدینه است و مسجد«فتح»که از جمله مساجد هفت‏گانه مورد بازدید زایران است در کنار همان کوه قرار گرفته و خندقى را که مسلمانان حفر کرده بودندـو گویند :هنوز هم آثارى از آن به چشم مى‏خوردـآن طرف این کوه بوده به طورى که خندق میان این کوه و کوه احد حفر شده بود.
8.به نقل برخى از محدثین سه روز پیش از رسیدن لشکر قریش رسول خدا(ص)از این کارها فراغت یافت.
1.و در تفسیر على بن ابراهیم است که حیى بن اخطب به کعب گفت:اى کعب پایبند پیمانى که با محمد بسته‏اى نباش زیرا محمد از جنگ با این سپاه فراوان جان سالم بدر نخواهد برد،و این فرصتى است که اگر آن را از دست بدهى دیگر بدان دست نخواهى یافت.
کعب که با این سخنان حیى بن اخطب مردد شده بود به بزرگان بنى قریظه مانند غزال بن شمول،یاسر بن قیس و زبیر بن باطا که در آن محفل حاضر شده بودند رو کرده گفت:چه صلاح مى‏دانید؟گفتند :تو بزرگ و رئیس ما هستى و هر چه انجام دهى اطاعت مى‏کنیم!تنها زبیر بن باطا که پیرمردى با تجربه بود و از دو چشم نابینا گشته بود به سخن آمده گفت:من تورات را خوانده‏ام و نشانه‏هاى پیغمبر آخر الزمان در آنجا این گونه است:
«یبعث نبیا آخر الزمان یکون مخرجه بمکة و مهاجره فى هذه البحیرة.یرکب الحمار العرى و یلبس الشملة،و یجتزى بالکسیرات و التمیرات و هو الضحوک القتال،فى عینیه الحمرة،و بین کتفیه خاتم النبوة،یضع سیفه على عاتقه لا یبالى من لاقى،یبلغ سلطانه منقطع الخف و الحافر»
[پیغمبرى در آخر الزمان به نبوت مبعوث خواهد شد که از مکه بیرون آید و به این سرزمین هجرت کند،او بر الاغ برهنه سوار شود و رداى پشمین پوشد،و در خوراک به پاره‏هایى از نان و چند دانه خرما قناعت ورزد،خنده رو و جنگجوست،در دو چشمش قرمزى و میان دو کتفش مهر نبوت است،شمشیر بر شانه گذارد و باک از جنگ کسان ندارد،آوازه قدرتش به همه جا برسد.]
سپس دنباله سخنان خود را ادامه داده گفت:
ـو محمد اگر همان پیغمبر است که از این گروه و سپاه فراوان وحشتى ندارد و اگر به قصد این کوههاى محکم نیز برود بر آنها چیره خواهد شد.
حیى بن اخطب گفت:آن کس که تو مى‏گویى این پیغمبر نیست زیرا او از فرزندان اسرائیل مى‏باشد و این از فرزندان اسماعیل و از عرب است و فرزندان اسرائیل هرگز پیرو فرزندان اسماعیل نخواهند شد با اینکه خدا آنها را برترین نژادها قرار داده و بر همه مردم برترى داده است،و پیغمبرى و سلطنت را در آنها مقرر داشته،و موسى با ما عهد کرده که ایمان به پیغمبرى نیاوریم مگر آنکه قربانى بیاورد که آتش آن را بسوزاند و محمد چنین نشانه‏اى ندارد بلکه او به وسیله سحر و جادو مردم را دور خود گرد آورده و مى‏خواهد بر آنها ریاست کند...و پیوسته از این سخنان گفت تا آنها را وادار به شکستن پیمان کرده گفت:آن عهدنامه را که میان شما و محمد است بیاورید و چون آوردند آن را پاره کرد و ایشان را حاضر به جنگ نمود .
2.آنها وقتى پیغمبر را دیدند گفتند:«عضل و القارة»یعنى اینان مانند دو قبیله عضل و قاره پیمان شکنى کردند،داستان پیمان شکنى آن دو قبیله در صفحات قبل گذشت.
3.سوره احزاب،آیه‏هاى 11ـ .10
4.مورخین مى‏نویسند عمرو بن عبدود در جنگ بدر زخمى گران برداشته بود و به همان جهت نتوانسته بود در جنگ احد شرکت کند ولى با خود عهد کرده بود که انتقام آن روز را از مسلمانان بگیرد و از این رو در آن روز نشانه‏اى بر خود نصب کرده بود که او را بشناسند.
5.چنانکه از تواریخ بر مى‏آید على(ع)در آن روز بیست و هشت سال یا کمتر داشت و به سن سى سالگى نرسیده بود ولى عمرو بن عبدود مردى سالخورده و شجاع و کارآزموده بود.
6.در نقل دیگرى است که فریاد زد:«ایها الناس انکم تزعمون ان قتلاکم فى الجنه و قتلانا فى النار،أفما یحب احدکم ان یقدم على الجنة او یقدم عدو اله الى النار»؟
[یعنى اى مردم شما چنین پندارید که کشتگان شما در بهشت و کشتگان ما در دوزخند آیا دوست ندارد یکى از شما که به بهشت برود یا دشمنى را به دوزخ فرستد!]
7.شاعر پارسى زبان این مکالمه را این گونه سروده:
پیمبر سرودش که عمرو است این‏
که دست یلى آخته زاستین‏
على گفت اى شاه اینک منم‏
که یک بیشه شیر است در جوشنم‏8.و در نقل دیگرى است که در دعاى خویش چنین گفت:
«اللهم انک اخذت منى عبیدة یوم بدر و حمزة یوم احد فاحفظ على الیوم علیاـرب لا تذرنى فردا و أنت خیر الوارثین».
[خدایا عبیده را در جنگ بدر از من گرفتى و حمزه را در جنگ احد،پروردگارا امروز على را براى من نگهدار و محافظت فرما...ـپروردگارا مرا تنها مگذار و تو بهترین بازماندگانى‏] .
9.به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید(چاپ مصر)،ج 4،ص 344 مراجعه شود.
10.«نجلاء»که در شعر است به معناى پهناور آمده که ما معناى کنایى و لازمى آن را در بالا آوردیم.
11.در کتاب احقاق الحق،ج 8،ص 378 از کتاب غیث المسجم نقل کرده که شمشیر على(ع)یک پاى او را از ران قطع کرد،عمرو خم شد و پاى خود را برداشته به سوى على پرتاب کرد،على(ع)از برابر آن گریخت و آن پاى قطع شده به دست و پاى شترى خورد و آن را بشکست.
12.آیا به سوى من سواران یورش برند؟داستان مرا با آن سواران به یاران من بگویید:
13.که امروز غیرت من و شمشیر برانى که بر سر دارم از گریختنم جلوگیرى مى‏کند!
14.آن گاه که عمرو با شمشیر براق و برنده‏اى که از آهن هندى ساخته شده بود سرکشى و طغیان کرد و من او را به خاک انداختم.
15.پس او را در حالى که چون تنه درخت خرمایى میان ریگها و تپه‏ها بر زمین افتاد رها کردم.
16.و از جامه و زرهى که در تن داشت در گذشتم در صورتى که اگر من به جاى او بر زمین مى‏افتادم جامه‏ام را از تنم بیرون مى‏آورد.
17.اى گروه احزاب هیچ وقت چنین خیالى نکنید که خداوند دین خود و پیغمبرش را خوار مى‏کند !(هرگز).
18.(این سبک مغز)از روى نادانى(بت)سنگ را یارى کرد،و من به حق و دوستى(و از روى دانش و بینایى)پروردگار محمد را یارى کردم!

27.به کتاب احقاق الحق، ج 6، صص 8 ـ 4 مراجعه شود.
28.همان، ج 4، ص .462
29.متن گفتارش این است که گوید: فاما الخرجة التى خرجها یوم الخندق الى عمرو بن عبدود فانها اجل من أن یقال جلیلة، و اعظم من أن یقال عظیمة...»
30.همان، ص .463
31.سیره حلبیه، ج 2، ص .341
32.دو شیر دلاور بودند که در تنگناى معرکه جنگ به یکدیگر حمله ور شدند، و هر دو همتایى بزرگوار و دلیر بودند.
33.هر دوى آنها در میدان نبرد با نیرنگ و پیکار دل جانها را ربودند.
34.هر دو براى زدن و جنگیدن آماده شدند و هیچ سرگرم کننده‏اى نتوانست آن دو را باز گرداند .
35.اى على برو که تاکنون به کسى مانند او دست نیافته‏اى و این گفتارى پابرجاست که مى‏گویم و حرف زور و نابجایى نیست.
36.و انتقام خون او با من است و اى کاش انتقام آن را تا وقتى که خرد من کامل است مى‏گرفتم .
37.قریش پس از کشته شدن چنین سوارى خوار شد و این خوارى قریش را نابود خواهد کرد.
38.در روایت راوندى در خرائج این گونه است که گفت: «اللهم ان تهلک هذه العصابة لم تعبد بعدها فى الارض» [خدایا اگر این گروه نابود شوند دیگر کسى تو را در زمین پرستش نخواهد کرد].
39.ابن هشام نقل مى‏کند که: روزى مردى از اهل کوفه به حذیفه گفت: راستى شما رسول خدا را دیده و با او مصاحبت داشته‏اید؟ حذیفه گفت: آرى.
مرد کوفى پرسید: رفتار شما با آن حضرت چگونه بود؟ پاسخ داد: تا جایى که مقدور بود از او فرمانبردارى و اطاعت مى‏کردیم.
مرد کوفى گفت: به خدا اگر ما آن حضرت را دیده بودیم او را بر دوش خود سوار مى‏کردیم و نمى‏گذاردیم روى زمین راه برود.
حذیفه گفت: اى مرد به خدا ما در جنگ خندق نزد آن حضرت بودیم و چون شب شد آن حضرت مقدارى نماز خواند آن گاه متوجه ما شده گفت: کیست که برود و ببیند اینان چه مى‏کنند و برگردد؟ و هر کس این کار را انجام دهد من از خدا مى‏خواهم تا او را در بهشت رفیق من گرداند.
ـ و از اینکه فرمود: برگردد! معلوم بود که بر مى‏گردد ـ .
اما سرما و گرسنگى و ترس به حدى شدید و زیاد بود که حتى یک نفر هم جواب نداد.رسول خدا که چنان دید مرا به نام صدا زد، و من چاره‏اى نداشتم جز آنکه پاسخ او را بدهم...و سپس دنباله داستان را نقل کرد.
 

منبع:راهنمای پایگاه پیامبر(ص)