بارون دو مونتسکیو

شارل لویی دو سکواندا
شارل لویی دو سکواندا یا بارون دو مونتسکیو (Charles de Secondat, baron de Montesquieu)، یکی از متفکران سیاسی فرانسه در عصر روشنگری و از برجسته ترين و پرنفوذترين متفكران فلسفه سياسی مدرن است.

سالشمار زندگی

▪ سال ۱۶۸۹: هجدم ژانویه تولد شارل لویی دو سگواندا در قصر لابرد نزدیک بوردو در یک خانواده آریستوکرات و اشرافی.
▪ سال های ۱۷۰۵- ۱۷۰۰: تحصیلات متوسطه در نزد پیروان کلسیای اراتو آر، در ژویی.
▪ سالهای ۱۷۰۹ – ۱۷۰۸: تحصیلات حقوق در بوردو و سپس در پاریس.
▪ سال ۱۷۱۴: پذیرفته شدن مونتسکیو به عنوان مشاور در پارلمان بوردو.
▪ سال ۱۷۱۵: ازدواج با ژان دولارتیگ.
▪ سال ۱۷۱۶: انتخاب مونتسکیو به عنوان عضو فرهنگستان بوردو. در این تاریخ وی منصب عمویش را که ریاست دادگاه استیناف بود همراه با اموال و لقب «مونتسکیو» از او به ارث می برد.
▪ سال های ۱۷۲۱- ۱۷۱۷: مونتسکیو به مطالعهٔ علوم می پردازد و رسالاتی در بارهٔ انعکاس صوت، غدد میانگانی، شفافیت، سنیگینی اجسام و مانند اینها می نویسد.
▪ سال ۱۷۲۱: انتشار کتاب نامه های ایرانی بدون ذکر نام نویسنده. این کتاب بی درنگ مشهور خاص و عام می شود.
▪ سال های ۱۷۲۳ –۱۷۲۲: اقامت در پاریس و معاشرت با طبقهٔ اشراف. مونتسکیو در این تاریخ با اطرافیان دوک دو بو ربون هه نو، مورخ و شاعر فرانسوی و رئیس پارلمان، مارکیز دو پری، و در مجمع ادبی مادام لامبر، و باشگاه آنترسول رفت و آمد دارد و اثر خویش موسوم به گفت و گوی سیلا و اوکرات را در همین باشگاه می خواند.
▪ سال ۱۷۲۵: انتشار کتاب معبد گنید بدون نام نویسنده. بازگشت مونتسکیو به بوردو و کناره گیری از سمت ریاست دادگاه و مراجعت به پاریس. وی بعدها در اندیشه هایش چنین نوشت: «آنچه باعث شده که من همواره نسبت به خودم عقیدهٔ بدی داشته باشم این است که خیلی کم از امور جمهوری وجود دارد که من حقیقتا استعدادی برای آن در خود ببینم. در شغل ریاست دادگاه باید بگویم که قلبم بسیار پاک بود. خود مسائل را به حد کافی می فهمیدم اما از تشریفات دادگاهی سردر نمی آوردم. مع ذلک خودم را با این گونه امور وفق داده بودم ولی آنچه بیش از همه موجب دلزدگی من می گردید این بود که حیواناتی را می دیدم که همان استعدادی را که من فاقد آن بودم به حد کافی دارا بودند».
▪ سال ۱۷۲۸: انتخاب مونتسکیو به عضویت فرهنگستان فرانسه. عزیمت او به کشورهای آلمان، اتریش، سوئیس، ایتالیا، و هلند. در طی همین دوره لرد چسترفیلد وی را به بریتانیا می خواند.
▪ سال های ۱۷۳۰ - ۱۷۲۹: اقامت در بریتانیا.
▪ سال ۱۷۳۱: بازگشت به قصر لابرد و اقامت در آنجا برای نگارش روح القوانین.
▪ سال ۱۷۳۴: انتشار ملاحضاتی در بارهٔ علل عظمت و انحطاط رومیان.
▪ سال ۱۷۴۸: انتشار روح القوانین که در ژنو و بدون نام نویسنده چاپ شده بود. کتاب با استقبال بزرگ روبرو شد.
▪ سال ۱۷۵۰: دفاع مونتسکیو از روح القوانین در پاسخ حملات آباء یسوع و ژانسنیست ها.
▪ سال ۱۷۵۴: تدوین جستاری در بارهٔ ذوق برای دانشنامه به تقاضای دالامبر (انتشار در ۱۷۵۶).
▪ سال ۱۷۵۵: ۱۰فوریه. مرگ مونتسکیو در پاریس.

آثار

مهمترین آثار مونتسکیو عبارتند از:
- نامه های ایرانی: Lettres Persanes (١٧٢١)
- بازنگری علل عظمت و سقوط رم: Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence (۱۷۳۴)
- روح القوانین: De l'esprit des lois (۱۷۴۸)
از دیگر آثار وی رمان معروف «مقبره گنیده»(Le temple de Gnide)، در سال ۱۷۲۵ میلادی و «تاریخ حقیقی»( Histoire véritable) می باشد. کلمات قصار و جملات برجسته و پندآمیز وی که از نوشته های پراکنده و دفتری خاطرات گونه باقی مانده است، به نام «اندیشه های ناشناخته»(Pensées et fragments inédits) نیز منتشر شده است.

نامه های ایرانی

اولين اثر مونتسكيو كه معروفيتی برايش آفريد، نامه های ایرانی Letter persanes است كه در سال ١٧٢١ انتشار يافت. اين اثر يك كتاب فكاهی تخيلی است. نامه های ایرانی پاسخ مونتسكيو به فضای عمومی دوران روشنگری است كه كشف دنيای تازه و دور دست و آشنايی اروپاييان با فرهنگ و زندگی كشورهای ناشناخته از ويژگيهای مهم آن بود. نامه های ایرانی، نامه نگاری دو ايرانی ساكن فرانسه را با هموطنان خود در ايران تصوير می كند. اين دو ايرانی كه هر دو اشخاصی ثروتمند هستند، سالهای زيادی در فرانسه زيسته اند و با فرهنگ و شيوه زندگی فرانسوی آشنايی يافته اند. آنها كه ابتدا از گردش در خيابانهای پاريس و مشاهده آزادی زنان و عجايب ديگر زندگی در فرانسه كاملا حيرت زده شده اند، پس از مدتی خود را با شرايط فرانسه تطبيق داده و ديگر از چيزی شگفت زده نمی شوند. پس از جا افتادن در فرانسه آنها بتدريج زبان به انتقاد از فرانسه می گشايند و نه تنها وخامت اوضاع تحت رژيم لوئی شانزدهم بلكه جدالهای مذهبی و عدم مدارا در ميان طرفداران گرايشهای دينی و سياسی وقت فرانسه را با زبانی گزنده و تلخ زير انتقادی تيز می گيرند. نامه های ایرانی در عين حال گويای پيچيدگی هويت و ذهنيت ايرانی در حدود سه قرن پيش است كه پرسشهای مونتسكيو انديشمند انتقاد گرای فرانسوی را بر انگيخت. مونتسكيو برای برشمردن عيوب جامعه فرانسه، آنرا از ديدگاه اين دو ايرانی نقل كرد كه نشانه افرادی بودند كه از يك كشور دوردست با آداب و رسوم مغاير آمده بودند.

معبد گنید

از جمله آثار طنز- فلسفی منتسکیو رمان معروف «مقبره گنیده»، می باشد که در سال ۱۷۲۵ میلادی منتشر گردید.

بازنگری علل عظمت و سقوط رم

منتسکیو در کتاب «بازنگری علل عظمت و سقوط رم» که در سال ۱۷۳۴ میلادی منشر کرد، مانند نیکلای ماکیاولی وسعت مرزهای حکومت را یکی از دلایل سقوط آن بررسی نموده است.

روح القوانین

منتسکیو با انتشار کتاب «روح القوانین» در سال ۱۷۴۸ میلادی، علوم سیاسی را در ردیف فرهنگ فلسفی قرار داد. وی در این کتاب علاوه بر نظرات دوران باستان پیرامون اشکال مختلف حکومت (دموکراسی- سلطنتی- تحمیلی)، به تحقیق و تحلیل در ارتباط با اتکای آنها به طبیعت، به ویژه مرزهای جغرافیائی و شرایط آب و هوا، پرداخته است. هنر وی در تشریح دولت به این مهم باز می گردد که نه تنها به عنوان یک دستگاه سیاسی بلکه در رابطه ای تنگاتنگ با خصلت های اجتماعی، حقوقی، اقتصادی و اخلاقی آن ملت همچنین ارتباط میان مردمی و ساختار عمومی متأثر از عوامل طبیعی، مورد مداقه قرار داده است. روح القوانین یکی از مهم ترین آثار منتسکیو در جنبش روشنگری فرانسه محسوب می شود. در
این کتاب با پذیرش همگانی شگرفی روبرو شد و بعدها در تدوین اساسنامه ایالات متحده آمریکا و اساسنامه شورای انقلاب فرانسه در سال ۱۷۹۱میلادی مؤثر بوده است. چون روحانیان مسیحی، «روح القوانین» او را بی ارزش دانستند نوشتاری بر دفاع از کتاب خویش نوشت.

اندیشه

دو آموزه اساسی
بايد گفت كه نام مونتسكيو با دو آموزه اساسی پيوند خورده است:
١- آموزه اهميت اوضاع اقليمی و آب و هوا در شرايط سياسی و اجتماعی هر كشور؛
٢- آموزه اهميت و لزوم توزيع و تفكيك قوا.
هر دو آموزه فوق هنوز از تازه گی برخوردارند و روز آمد به شمار ميايند. درباره صحت و يا ابطال هر دو آموزه فوق در سالهای اخير نيز چند پروژه پژوهشی مدرن در مراكز علمی و دانشگاهی كشورهای غربی صورت گرفته است. در يكی از اين پژوهش ها عملا اثبات ميشود كه يكی از عوامل مهم وضعيت استبدادی موجود در افغانستان ناشی از آب و هوا و شرايط اقليمی سخت و نبود دسترسی مستقيم اين كشور به منابع آبی و فقدان جنگلهای سرسبز در اين كشور است. به عبارت ديگر جان سخت بودن سنتهای استبدادی و ضعف فرهنگ دمكراتيك، نبود ذهنيت سازش جويی و نبود مدارا و توازن در اين كشور پيوند نزديكی با آب و هوای اين كشور دارد. درحاليكه مثلا آب و هوای معتدل و بارندگی فراوان انگستان مناسبت ترين زمينه برای رشد فرهنگ اعتدال و دمكراسی است.

حالت طبيعی از ديد مونتسكيو

بايد در نظر داشت كه يك پرسش مهم فلسفه سياسی مربوط به حقانيت سياسی است. كدام اشكال حكومتی از منظر اخلاقی و عقلی قابل پذيرش است و چرا ؟ اما پرسش حقانيت سياسی يك رشته سوالات ديگر را نيز در پی داشته است. عالی ترين مقام سياسی از نظر قدرت در اختيار چه كس و يا نهادی بايد قرار گيرد؟ قانون اساسی بر چه مبنايی بايد نوشته شود؟ اين قانون و قوانين ديگر چگونه بايد به مرحله اجرا در آيد؟ حد و مرز آزادی هر فرد و رابطه آن با آزادی ديگران چگونه بايد تعيين شود؟ پاسخ به اين پرسشها از مركزی ترين سوالات ايده های سياسی است. دوران روشنگری در پاسخ های همه جانبه به اين پرسشها گام بلندی بود كه جوامع غربی را در برابر خودكامگی بيمه كرد و نهاد دولت مشروع، جامعه مدنی مستقل از دولت، حوزه همگانی و حق آزادی بيان و حقوق طبيعی شهروندان را نهادينه كرد.
نظريه «قرار داد اجتماعی» اساس فلسفی دولت مدرن و بنياد عقلی تاسيس دولت است. طبق اين نظريه انسانها در يك حالت فرضی به نام «حالت طبيعی» در حالت بی سروری و آزادانه در طبيعت زيست می كرده اند. سپس با شناخت عقلی و با توجه به سودمنديهای نظم و قانون تن به فرمانبرداری از دولت ميدهند و «آزاديهای طبيعی» خود را فدا می كنند و به محدوده «آزاديهای فردی» گام می گذارند كه قدرت و نظم دولت محدود كننده و در عين حال تضمين كننده آن است. بنابراين «قرار داد اجتماعی» سازشی است نانوشته ميان اعضای يك جامعه و مبتنی است بر «خواست همگانی» برای آنكه در روابط خود در زير حاكميت دولت با مسئوليت متقابل عمل كند و بر مبنای همين «قرار داد» ضمنی است كه دولت پديد می آيد. بايد در نظر داشت كه خواست همگانی در آغاز به معنای خواست همه صاحبان املاك و يا ماليات دهندگان بود كه معمولا شامل زنان و بيكاران و فقرا نمی شد. نظريه «قرار داد اجتماعی» پايه دمكراسی های جديد را می گذارد كه در آنها حكومت همسوی مردم برای زيستن در جامعه سياسی است. البته در مورد «حالت طبيعی» يعنی وضع انسان پيش از در آمدن در زير قدرت دولت، نظرات هابز، لاك و روسو و مونتسكيو متفاوت است. همچنين بايد تاكيد كرد كه در نظريه لاك «قرار داد اجتماعی» قرار دادی كه مردم بستند- برخلاف نظريه هابز- برای واگذاری جمعی حقوق خويش به حاكم مطلق نبود. بلكه هريك از آنان حقوق طبيعی خود را تسليم ديگری نمود و همگی با هم جامعه ای مدنی برپا كردند. البته نظريه «قرار داد اجتماعی» يا هر نظريه ديگری مصداق خارجی ندارد، بلكه يك مفهوم ايستا و غير تاريخی است كه فلاسفه گوناگون آنرا دستمايه توجيه نظريی خويش درباب حكمرانی در جامعه نو قرار دادند.
«روح القوانين» نيز مانند ديگر آثار دوران روشنگری با تشريح ديدگاه نويسنده درباره «حالت طبيعی» آغاز ميشود. بر اساس توضيحی كه مونتسكيو در باره حالت طبيعی ميدهد به اين نتيجه ميرسد كه صلح نخستين قانون طبيعی است، زيرا انسان برای حفظ خود بايد در جستجوی آن باشد. اما برخلاف هابز صلح و نظم را نتيجه يك قرارداد اجتماعی نميداند بلكه آنرا اصولا ماقبل گام گذاری انسان به حالت اجتماعی و همچون يك نياز طبيعی ميداند. دومين قانون طبيعی از نظر مونتسكيو ادامه نسل و زاد و ولد است و سومين قانون نيز زناشويی و نزديكی زن و مرد است. و سرانجام آرزوی زندگی در جامعه چهارمين قانون طبيعی است.

برتری نظام جمهوری بر نظام پادشاهی

پس از طرح مقدماتی فوق مونتسكيو اين پرسش را پيش می كشد كه كدام نظامهای سياسی ممكن ميتوانند وجود داشته باشند و مشخصات هر يك چيست ؟ او پس از توضيحات مفصل به اين طبقه بندی ميرسد كه سه نوع نظام سياسی قابل تصور است: نظام جمهوری، نظام پادشاهی و نظام استبدادی. تشريح مشخصات و اصول اساسی نظامهای سياسی مونتسكيو را به اين دريافت ميرساند كه نظام جمهوری بر اصل تقوا استوار است، نظام پادشاهی بر اصل افتخار و شكوه و نظام استبدادی بر اصل ترس و ارعاب. از آنجا كه اصل تقوا در كتاب «روح القوانين» دارای اهميت زيادی است، مونتسكيو به تعريف آن می پردازد و ميان تقوای اخلاقی و تقوای دينی و تقوای سياسی تفكيك قائل ميشود. منظور وی از تقوی سياسی «وطن دوستی و برابری خواهی» است. اما مونتسكيو وارد اين بحث نميشود كه تقوای دينی و يا تقوای اخلاقی مختص تنها يك نوع نظام سياسی است و يا حتی وجود تقوای سياسی در نظام پادشاهی ممكن نيست. اما تاكيد می كند كه محرك و جوهر نظام جمهوری، تقوای سياسی و عشق به وطن بر اساس برابری همه آحاد ملت است. سپس مونتسكيو دو نظام جمهوری را از هم تفكيك می كند: جمهوری مبتنی بر دمكراسی و جمهوری آريستوكراسی. تفاوت آنها از منظر مونتسكيو در همان اصل تقوای سياسی است كه اساس جمهوری مبتنی بر دمكراسی است و در جمهوری آريستوكراسی يا وجود ندارد و يا بسيار ضعيف است. نظام پادشاهی را نيز مونتسكيو نظامی انحصارطلب و خود محور ميداند و نظام استبدادی را بردگی ملت می خواند كه بر ارعاب استوار است. بهر رو مونتسكيو ميان «ماهيت حكومت» و «اصل آن» تفاوت قائل ميشود و تاكيد می كند كه ماهيت حكومت آن است كه از هر حكومت آنچه را كه هست می سازد، ولی اصل آن است كه حكومت را به عمل و واكنش وامی دارد. يكی شالوده ای خاص هر حكومت است و ديگری آن شورمنديهای مردم است كه به حركت در می آيند. اين شورمنديهای مردمی اصول را می سازند.
پس از تشريح خصوصيات نظام های سياسی سه گانه فوق پرسش بعدی «روح القوانين» بررسی چگونگی روح آموزش و پرورش در هر يك از نظام های سياسی است. در اين مورد نيز مونتسكيو به اين دريافت ميرسد كه نظام جمهوری مبتنی بر دمكراسی از هر نظر برای عشق به وطن و برابری همه آحاد ملت شايسته تر و برازنده تر است، زيرا امكان پرورش جوانان و سازندگان كشور را بر اساس وطن دوستی آگاهانه و مبتنی بر برابری و رفع انواع تبعيض ها فراهم می سازد. مونتسكيو سپس به علل سقوط رژيمهای سياسی می پردازد و پس از تاملات تاريخی و انجام يك بررسی مقايسه ای ميان انواع نظام های سياسی و بويژه توجه به ثبات سياسی نظام انگليس به يك نتيجه مركزی و قاطع ميرسد كه آن هم موضوع آزادی است. مفهوم آزادی و يا فقدان آن در هر جامعه در اين بررسی جايگاه كليدی می يابد. بنابراين قوانينی كه آزادی را تامين و تضمين كنند و مانع استفاده از قدرت عليه شهروندان شوند، ضامن اصلی تداوم نظام های سياسی و نيز مايه عشق به وطن و برابری ميان ملت به حساب ميايند. مونتسكيو از اين نتيجه گيری اساسی به تز مركزی خود در كتاب «روح القوانين» می پردازد كه عبارت از لزوم نهادی كردن آزادی در قانون است. با نهادی كردن آزادی در قانون و تدوين يك قانون اساسی مبتنی بر آزادی است كه ميتوان هم به ثبات نظام سياسی دست يافت، هم وطن دوستی را تحكيم كرد و برابری آحاد ملت و شهروندان را به تحقق رساند. بنابراين آزادی و تفكيك قوا مهمترين مبنای حقانيت نظام سياسی به شمار ميرود. علاوه بر موضوع كليدی آزادی، مونتسكيو توجه به عوامل ديگری را نيز در قانون ياد آور ميشود كه قانونگذار بايد در نظر داشته باشد. در راس اين مسايل لزوم توجه به فرهنگ هر ملت قرار دارد كه عبارت از آداب و رسوم و شرايط اقليمی است. او در استدلال خود در اين زمينه تاكيد می كند كه طبع و خلق و خوی انسانها در آب و هوای سرد متفاوت از نقاط گرمسير است و مردم ساكن مناطق سردسيرتر از مدارا، اعتماد بنفس و كنجكاوی بيشتری برخوردارند. اما بلافاصله می گويد كه از اين تفاوتهای طبيعی نبايد به نتايج «احمقانه» رسيد، بلكه منظور اين است كه يك رشته عوامل گوناگون در زندگی و تفكر و هدايت انسانها تاثير جدی می گذارند.
درباره اين رشته عوامل مونتسكيو علاوه بر آب و هوا، عوامل ديگری را ذكر می كند كه عبارتند از: مذهب، تاريخ گذشته، عادات و ارثيه فرهنگی كه مجموعه آنها را روح ملی می نامد. مونتسكيو خود اين پرسش را پيش می كشد كه در قانونگذاری چه گونه بايد به اين روح ملی عنايت كرد؟ در پاسخ می گويد اولا: نظام سياسی و قانونی بدون توجه به اين روح ملی نميتواند استوار باشد و كارائی نخواهد داشت. ثانيا: در كوشش برای تغيير روح ملی و مشخصات فرهنگی هر ملت و هر كشور بايد فوق العاده محتاط بود. او تاكيد می كند كه حتی اگر اين خصوصيات دارای كمبودها و ضعف هايی هم باشد، چنين نيست كه با كمك قوانين و سياست بتوان هويت و روح ملی را بطور سريع و همه جانبه دگرگون كرد. استدلال مونتسكيو در اين زمينه ساده است. می نويسد: «اگر آزادی و رفتار مردم طبق ميل درونی شان - تا جايی كه به كسی صدمه نزند- مورد پذيرش قرار نگيرد، هيچ بهبودی در جامعه فراهم نميشود.»
چنين عبارت آزاد منشانه ای كه از مشخصات روحی و فكری مونتسكيو است، به معنای چشم پوشی او از تفاوت ميان فضيلت و رذيلت نيست. او ياد آور ميشود: «بيان فوق نبايد فاصله بی اندازه بزرگ ميان فضايل و رذايل را ناچيز جلوه دهد. نعوذبالله! من تنها می خواهم ياد آور شوم كه همه عيوب و خطاهای سياسی جنبه اخلاقی ندارد، درست همانگونه كه همه عيوب اخلاقی از خطاهای سياسی ناشی نميشود. چنين دركی برای قانونگذاری بر اساس روح و هويت ملی بی اندازه مهم است.» با چنين دركی كه در كتاب بطور مفصل تشريح ميشود ميتوان گفت كه در واقع مونتسكيو پايه گذار يك مكتب سياسی تازه ای نيز هست كه طبق آن نهاد های سياسی و نهادهای اجتماعی از هم مستقل اند و در تحليل هريك بايد به دقت توجه داشت كه اين تمايز رعايت شود. در ادامه استدلالات، مونتسكيو ياد آور ميشود كه در جامعه ای كه مردم آن از فرهنگ و اخلاق مثبت و پرمايه ای برخوردارند كار تدوين و اجرای قانون به مراتب ساده تر از جامعه ای است كه با سقوط اخلاقی روبروست.

نقش مذهب

مذهب يكی از نهادهايی است كه مونتسكيو مورد توجه ويژه ای قرار ميدهد. او پس از ياد آوری اينكه «روح القوانين» نه از منظر يك فرد مذهبی و يا مذهب شناس، بلكه از منظر فلسفه سياسی نگاشته شده است، تاكيد می كند كه نظام سياسی و قوانين حاكم بر آنرا نميتوان بدون توجه به نقش مذهب تبيين كرد. وی بعنوان نمونه تفاوت ميان پروتستان و كاتوليك در دين مسيحيت را ياد آور ميشود كه اولی با مبانی دمكراسی همخوانی دارد، اما دومی با نظام پادشاهی سازگاری بيشتری دارد. يكی ديگر از نكات مورد توجه مونتسكيو نقش عامل تجارت و بازرگانی در نظام سياسی است. او بنا به شواهد و تجارب گوناگون می گويد كه داد و ستد و بازرگانی يك كشور با ديگر كشورها كمك بزرگی به رشد آزادی و دمكراسی می كند، زيرا امر تجارت به افزايش دانش و شعور و تبادل فكری با ديگر كشورها منجر ميشود و نيز مدارا در داخل هر كشور و در سطح جهان را ارتقا ميدهد. توزيع قدرت در جهان نيز يكی ديگر از پيامدهای تجارت جهانی است. اما مونتسكيو تاكيد می كند كه منظور او از تجارت هرگز به معنای غارت و چپاول بی حد و مرز و بدون قانون در داخل يك كشور و يا در سطح جهانی نيست و لذا به لزوم قانونگذاری برای تقويت بارزگانی تحت نظارت قانون اهميت زيادی ميدهد. مونتسكيو بعنوان نمونه ياد آور ميشود كه: «انگليسی ها مردمی اند كه دريافته اند چگونه همزمان به بهترين شكل ممكن از سه چيز استفاده درست كنند: مذهب، تجارت و آزادی.»

تفكيك قوا

نظريه تفكيك قوا يك پرسش مهم ديگر انديشه سياسی است كه ريشه آن به ارسطو می رسد، اما مونتسكيو در «روح القوانين» بعنوان تز مركزی خود برای بار نخست آنرا بطور مستدل بر اساس عقل و تجربه پيش كشيد. منتسكيو توضيح ميدهد كه برای پرهيز از استبداد، قدرت حكومت می بايد از راه چند قوه يا دستگاه به دست نهادهای جدا از هم به كار برده شود. تفكيك سه قوه مجريه، مقننه و قضاييه اساس دموكراسی های قانونی است و استقلال قضات در برابر قوه مجريه و عدم دخالت سه قوه در كار يكديگر از مواد مهم آن است. تز اصلی مونتسكيو در اين زمينه اهميت مركزی آزاديهای سياسی در يك نظام سياسی است. در صورت عدم چنين تفكيكی قدرت مورد سو استفاده قرار می گيرد و با پديدار شدن يك حكومت خود كامه آزاديهای سياسی در خطر قرار می گيرد. مونتسكيو درست برخلاف هابز رئيس حكومت را فقط مجری قوانين ميداند و نه واضع آن. مونتسكيو همچنين بر لزوم كنترل و نظارت سه قوه بر كار يكديگر و نقش تعيين كننده پارلمان بعنوان نمايندگان منتخب ملت در كنترل و نظارت ارگانهای قدرت تاكيد زيادی می كند. با توجه به تجربه دمكراسی دوران باستان ياد آور ميشود كه قوانين خوب به تنهايی كافی نيستند، بلكه كوشش و كنترل در راه اجرای آنها نيز اهميت اساسی دارد.

چرا مجلس سنا؟

مونتسكيو نخستين متفكر سياسی است كه فكر وجود دو مجلس يعنی يكی مجلس عوام يا نمايندگان ملت و ديگری مجلس سنا را فرمولبندی كرد. علت نياز به مجلس سنا را مونتسكيو در اين ميداند كه همواره گروههای معينی در جامعه وجود خواهند داشت كه بهرحال از نظر موقعيت، اهميت سياسی و يا ديگر موهبتهای اقتصادی و يا منزلتی و فرهنگی دارای تفاوتهايی با اكثريت مردم اند. اگر اين گروهها همان يك رای را كه حق همگانی ملت است داشته باشند، آزادی همگانی ميتواند به بردگی اين گروه منجر شود. بنابراين برای جلوگيری از ظلم به اين گروه نخبگان بايد علاوه بر مجلس منتخب ملت كه نقش و قدرت اصلی را دارد، يك مجلس سنا (نظير مجلس لردهای انگلستان) نيز تشكيل داد كه انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان آن بسيار محدودترند و يا انتصابی اند. اما مجلس سنا تنها بايد دارای حق مشورتی و يا باطل كننده باشد. مونتسكيو تاكيد می كند كه مجلس سنا حق وضع قوانين و يا تغيير تصميمات مجلس منتخب ملت را دارا نيست.
موضوع ديگری كه مورد توجه مونتسكيو قرار دارد حق حاكميت ملی است كه مجلس منتخب ملت مظهر و نماد آن است. او ياد آور ميشود در مواردی كه ميان دو اصل پايه ای تفكيك قوا ( دولت و قوه قضاييه و مجلس) و حق حاكميت ملی اختلافات و مشاجراتی پيش آيد، حق تقدم با حاكميت ملت يا مجلس است.
اصل تفكيك قوا نخستين بار در قانون اساسی آمريكا بيان شد و پس از آن در قانون اساسی فرانسه به رسميت شناخته شد و از آنجا به ديگر دموكراسی های قانونی راه يافت. يكی از جنبه های مهم اصل تفكيك قوا كه اهميت هنجاری و عملی فوق العاده ای در نظام های سياسی يافت، استقلال قوه قضاييه و استقلال قضات از جناحهای سياسی و حكومت است.

نسبيت گرايی و «روح عصر»

مونتسكيو در كتاب روح القوانين بارها به مرز نسبيت گرايی خود در تدوين قوانين و شكل گيری نظام های سياسی اشاره می كند و بر اساس آن لزوم احترام به خصوصيات فرهنگی و دينی كشورهای گوناگون را ياد آور ميشود. اما مرز اين نسبيت گرايی مونتسكيو روشن و شفاف است. درباره آن چنين می گويد:
«توجه به ويژگيهای فرهنگی و دينی هر كشور و احترام به آنها نبايد مانع آن شود كه يك نظام سياسی از الگوی قانونی و آزاديهای سياسی كه زير بنای هر حكومت مشروع است، چشم بپوشد. بنابراين دوری جستن از اصل تفكيك قوا و حق حاكميت ملی و استقلال قضات را نميتوان با توجه به ويژگيهای دينی و فرهنگی و اقليمی توضيح داد.»
يك نكته ديگر كه همزمان با تاكيد بر نسبيت گرايی مورد توجه جدی مونتسكيو قرار دارد، «روح عصر» می باشد. منظور وی صاف و ساده اين است كه هر نظام سياسی با وجود نسبيت گرايی بايد دارای نيروی جاذبه باشد و بتواند از طريق شناخت روح عصر و نيازهای موجود به ايجاد جذابيت بپردازد.

منابع:

- Hampton, Jean, 1997, Politicak Philosophy, Boulder, Colorado, Westview press.
- Kymlicka, Will, 1995, Modern politisk filosofi, Nora, Nya Doxa.
- Vincent, Andrew, 1992. Modern Political Ideologies, Oxford, Blavkwell.
- Raino och Midgaard, Knut, 1993. De politiska ideernas historia ,Studentlitteratur, lund.
- Montesquieu, Charles Louis de Secondat, 1977, Om lagarnas anda, Stockholm, Ratio.
http://www.undercurtain.info

/س