اهرمهاي فشار و عوامل تاثير بر سياست خارجي

اين، واقعيتي است که سياست خارجي همه کشورهاي جهان، کم و بيش و به تناسب تحت تاثير عواملي قرار مي گيرند. پاره اي از اين تاثيرات، محتوم و انکار ناپذيرند، چرا که در واقع از عوامل مولفه هاي بين المللي محسوب و ضرورت به حساب مي آيند؛ به عنوان مثال تاثير اقتصاد و تاثير اطلاعات و تاثير مطبوعات بر سياست خارجي جهان، از جمله تاثيراتي هستند که نمي توان آنها را انکار کرد و يا جلو آنها را گرفت، چرا که جهان کنوني در واقع، همان دهکده اي است که متفکر کانادايي سرنوشت ساکنان آن را به هم بافته توصيف نمود.
در سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران نيز، علاوه بر منابع و ماخذ رسمي و مراجع تصميم گيري، عواملي نيز وجود دارند که بر اين تصميمات و ماخذ تاثير مي گذارند. در واقع شکل و وضعيت جهان به نحوي است که نمي توان به راه دلخواه رفت، وحتي اگر بتوان راه دلخواه را شروع کرد، اينکه به مقصد خواهيم رسيد نيز خود مقوله اي است مبهم. با اين مقدمه، اهرمهاي تاثير و نفوذ بر سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران را مي توان به دو بخش تقسيم کرد:
اول – منابع داخلي؛
دوم – منابع خارجي؛
عوامل نفوذ و تاثير بر سياست خارجي که از داخل کشور، سرچشمه مي گيرند، متعددند، چرا که:
اولا: اين از ويژگي هاي يک حکومت انقلابي است که در ابتداي تشکيل، تقسيم کاري وجود نداشته باشد و هر کس در هر زمينه اي اظهار نظر و اعمال نفوذ کند.
ثانيا: اساس حکومت اسلامي بر دين اسلام و مذهب تشيع استوار است و مي دانيم که جوهره ي تشيع، همان استنباط احکام و اجتهاد است.از اين رو، اين جوهره به بسياري از افراد که به درجه ي علمي و صلاحيتي استنباط حکم و اجتهاد و راي رسيده اند، اين حق را مي دهد که راجع به سياست خارجي که بخشي از اسلام است، اظهار نظر کنند، که به موجب موازين تشيع نيز نمي توان به آنها امر کرد که استنباط نکنيد و اجتهاد ننماييد.
ثالثا: اظهار نظر در سياست خارجي امري ساده است، زيرا از يک طرف حاصل آن و صحت و سقم نظريه به زودي معلوم نمي شود. يک پروژه يا طرح يا نظر سياسي راجع به بيرون مرزها و خارج از کشور، سالها زمان مي طلبد تا به نتيجه برسد و معلوم گردد که طرح اجرا شده، صحيح است يا غلط.
رابعا: سياست خارجي مبحثي است شهرت ساز و جنجال انگيز که اظهارنظر راجع به آن مي تواند نظريه هاي مردم را جلب و گوينده را مرکز و محور حرکات سياسي نمايد. تحريک افکار عمومي از طريق به کارگيري مفاهيم سياست خارجي امکان پذير و سهلتر است تا ساير وسايل.
خامسا: ظاهرا سياست خارجي، اين تصور خطا را القا مي کند که همچون اقتصاد، مقوله اي فني و تخصصي نيست؛ از اين رو، توهم و سوء تفاهم باعث مي گردد که هر کسي با هر بضاعت علمي به خود حق دهد تا در خصوص آن اظهارنظر نمايد و خود را صاحب راي و نظر معرفي کند.
با اين توضيحات، مي توان فهرست مجملي از اهرمهاي تاثير بر سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران را به شرح ذيل ارائه نمود:
الف) عوامل نفوذ و تاثير داخلي؛
ب) عوامل نفوذ و اهرمهاي تاثير خارجي.

نخست: عوامل نفوذ و تاثير داخلي

الف) مطبوعات داخلي

مطبوعات داخلي کشور را مي توان بر حسب عوامل و مولفه هاي گوناگون دسته بندي نمود:
اول – مطبوعات فارسي زبان؛
دوم – مطبوعات خارجي زبان؛
و يا برحسب موضعي که نسبت به دولت دارند، منقسم نمود:
اول – مطبوعات طرفدار دولت؛
دوم – مطبوعات مخالف دولت.
در اين بخش، لازم است به مطبوعات فارسي که توسط مخالفان حکومت، در کشور منتشر مي گردند نيز اشاره اي نمود، چرا که موضع گيري اين مطبوعات، مي تواند اثري هر چند ناچيز بر سياست خارجي کشور بگذارد.
مطبوعات فارسي زبان – اين گروه از مطبوعات کشور در جهت دادن به موضع گيري هاي دولت، موثرند. سردبير و صاحب امتياز پاره اي از اين روزنامه ها و مجله ها از صاحبنظران و بلند پايه هاي حکومت و نظام جمهوري اسلامي ايران هستند، از اين رو با اظهارنظرهايي که در سرمقاله و ساير مقالات تحليلي نشريه مي کنند مي توانند به بسياري از عوامل موثر در سياست خارجي کشور، قدرت بخشيده و يا به عکس، آن را تضعيف کنند. بين اين نشريات، عده اي تندرو، پاره اي معتدل و گروهي کندرو ترند.
مطبوعات خارجي زبان – در حال حاضر دو روزنامه مهم به زبان انگليسي در داخل کشور منتشر مي گردد که از منابع مهم خارجيان و نمايندگان سياسي بيگانه ي مقيم تهران به اطلاعات و تحليلهاي خارجي است. اين دو نشريه عبارتند از: تهران تايمز و کيهان اينترناشنال.
تهران تايمز به مثابه ارگان وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران تلقي شده است و ديپلماتهاي مقيم تهران معتقدند که هرچه را اين نشريه پيش بيني کند به تحقيق خواهد پيوست، چرا که روزنامه منعکس کننده ي نظريه و منويات مسئولان وزارت امور خارجه است.
البته نشريه هاي داخلي جمهوري اسلامي ايران، با دولت هماهنگ هستند و در واقع، همکار سيستم سياست خارجي کشورند؛ مثلا گاهي اتفاق مي افتد که سيستم ديپلماسي کشور براي جاافتادن مفهومي يا القاي مسئله اي به ملت به خارج از کشور، از سرمقالات و مقالات سياسي مطبوعات داخلي بهره مي گيرد. تقسيم بندي ديگري که قابل ارائه است، تقسيم مطبوعات کشور به مخالف و موافق دولت است. البته اين تقسيم بندي در ايران وسيع و قطبي نيست، بلکه تقريبا جداي از مشربهاي نامحسوس، تقريبا همه ي نشريه ها موافق دولتند و فقط بعضي نشريات مواضعي عليه دولت اتخاذ مي کنند.

ب)تريبون نماز جمعه تهران و شهرستانها

مطالبي که معمولا در نماز جمعه ي شهرستانها و تهران عنوان مي شود، هماهنگ با برنامه ريزي هاي دولت است، ليکن بعضا از طرفي، مشرب سخنرانان بر نظريه هاي دولت اثر مي گذارد و از جانب ديگر، گاهي مواقع نظر سخنرانان و ائمه موقت جمعه از طرف دولتهاي خارجي و محافل سياسي بين المللي به مثابه نظر دولت تلقي مي گردد. ائمه جمعه، بعضا در خطبه هاي نماز جمعه ي تهران و شهرستانها مطالبي را عنوان مي کنند که هماهنگ با نظر دولت در زمينه ي سياست خارجي به نظر نمي رسد.

ج) بيوت علماي بزرگ و آيات عظام

نظر علما در مذهب تشيع منشا اثر است؛ چرا که تشيع مذهب تقليد است و اساس تقليد بر آزادي مجتهد به اعلام راي و استنباط فردي و مستقل از حکم مستقر است. بعضي از علماي بزرگ و بيوت آيات عظام در زمينه هايي از خود حساسيت نشان مي دهند، که ناگزير از جانب دولت، ملحوظ نظر قرار مي گيرد.

د) جامعه روحانيان مبارز

جامعه روحانيان مبارز و حوزه علميه قم و سازمان تبليغات اسلامي و دفتر تبليغات اسلامي و ساير سازمانهايي که هويتي شبيه به اينها دارند نيز، هر کدام در محدوده ي اقتدار و امکانات خود بر مسائل خارجي اثر مي گذارند؛ اين اثرگذاري بر سياست خارجي بعضي اوقات از طريق اعلام راي مستقل اين سازمانها راجع به مسائل سياست خارجي است و گاهي مواقع نيز از طريق برانگيختن واکنش کشورهاي خارجي در مقابل اقدامات تبليغاتي اين ارگانهاست.

دوم: عوامل نفوذ و اهرمهاي تاثير خارجي

اين عوامل نيز از طريق فشارهايي که بر حکومت جمهوري اسلامي ايران وارد مي آوردند، بر روند سياست خارجي کشور اثر مي گذارند. فهرست اجمالي اين عوامل عبارت است از:

الف) سازمانهاي بين المللي

اين سازمانها که تعدادشان نيز فراوان است، سازمانهايي هستند که در زمينه هاي مختلف، راجع به مسائل کشور، اظهار نظر مي کنند و مبادرت به اعمال فشار مي نمايند. سازمان ملل متحد با سازمانهاي تخصصي متعددي که داراست و عفو بين الملل و صندوق بين المللي پول وصليب سرخ جهاني و يونسکو ويونيسف و نهضت محيط زيست و همچنين جامعه اروپا، در خصوص حرکات گوناگون جمهوري اسلامي ايران اظهار نظر و اقدام به اعمال فشار مي نمايند. ضرورتهاي بين المللي، جمهوري اسلامي ايران را وارد نموده است تا به بعضي از اين ديدگاه ها يا نظريه ها توجه نمايند.

ب) مطبوعات خارجي

يکي از اهرمهاي پرقدرت در جهان سياست، مطبوعات بين المللي است. امپراتوري جهاني خبر، به حق نامي مناسب براي تشکيلات خبرپراکني و مطبوعاتي جهان است. مطبوعات بين المللي و فعاليت آنها در به انزوا کشاندن يا به عکس به فعاليت سياسي واداشتن يک کشور تاثيرفراوان دارند؛ مثلا در طي جنگ عراق عليه ايران، به دليل ديد منفي و عناد اين امپراتوري با جمهوري اسلامي ايران، لطمه ها و ضربه هاي زيادي به روند سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران وارد آمد.
يکي از شاخه هاي مهم فعاليت مطبوعاتي، خبرگزاري هاي جهان است. خبرگزاري ها از مقتدرترين اهرمهاي سياست جاري جهان محسوب مي گردند. هر کشوري اين اهرم را ناديده انگارد، بي ترديد شديدترين ضربه ها را عليه خويش سازمان داده است و خطرهاي فراواني را به جان خريده است.
اسوشيتدپرس، يونايتد پرس، تاس، آنسا... هر کدام به تنهايي به مثابه ارتشي است، که مي تواند به ضرب واژه هاي ارسالي بر خطوط تلکس و تلگراف و تلفن، بر سرنوشت کشورها اثر بگذارد.جنجال و هياهوي امپراتوري جهاني خبر مي تواند مسير سياست خارجي بسياري از کشورها را تغيير دهد. جمهوري اسلامي ايران از اين قاعده مستثني نيست؛ به همين دليل، در مواردي هياهوي مطبوعات جهان باعث گرديده اند، تغيير مشي هاي مختصري در امر سياست خارجي کشور به وجود آيد، يا جمهوري اسلامي ايران ناگزير گردد تا از دست زدن به اقدامهاي جنجال برانگيز خودداري کند.

ج) راديوهاي بيگانه

پاره اي از راديوهاي بيگانه، داراي برد و منطقه پوششي هستند که سرزمين ايران را نيز در برمي گيرد. تحليلهاي القايي و اخبار انتشار يافته اين رسانه ها ونيز پخش اخباري که به تناسب موقعيت مي طلبد که محرمانه باقي بمانند، باعث مي گردد که سياست خارجي کشور، دست سياستگذاران و مجريان سياست خارجي را تا اندازه ي موثري ببندد. مهمترين اين رسانه ها عبارتند از: بي بي سي، صداي آمريکا و راديو اسرائيل.

د) گروه ها و دسته هاي سياسي مخالف دولت و حکومت جمهوري اسلامي ايران

ممکن است تاثير اين دسته ها در سياست خارجي، موثر و مهم نباشد، ليکن مي توان به دليل اثري که تبليغات آنها بعضا بر افکار عمومي جهان مي گذارد و ناگزير واکنش خاص جمهوري اسلامي ايران را مي طلبد، نام آنها را نيز جزو عوامل تاثير بر سياست خارجي قلمداد کرد؛ به عنوان مثال در پاره اي از مواقع و موارد، هياهو و جنجال اين دسته ها، راجع به اينکه ايران در حال برقراري روابط با ايالات متحده آمريکاست، باعث مي گردد تا دولت جمهوري اسلامي ايران، به منظور خنثي کردن اين شايعه ها بر تبليغات ضد آمريکايي خود بيفزايد.
منبع: کتاب درآمدي بر سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران
/خ