نویسنده: عبدالحسین سعیدیان
آق سرای، شهری قدیمی در آناتولی مرکزی واقع در دامنه‌ی کوه حسن داغی و جنوب شرقی دریاچه‌ی توزگلی، در 135 کیلومتری شمال شرقی قونیه و 182 کیلومتری جنوب شرقی آنکارا، بر سر راه قونیه به نِوشِهِر.
وجه تسمیه و سابقه‌ی تاریخی:
نام آق‌سرای ترکیبی از واژه‌ی ترکی «آق» به معنای سپید و «سرای» پارسی، به معنای کاخ سپید. به عقیده‌ی اولیاچلبی این نام احتمالاً با کاخی که یکی از پادشاهان آن جا ساخته بوده ارتباط دارد. در مآخذ عربی نام این شهر به صورت «اَقصَرا» و اَقصَرای» ضبط شده است. پیش از اسلام این شهر آرخِلائیس (آرخلائیس کارسائورا) نام داشته، یعنی بنیان‌گذار آن آرخلائوس آخرین فرمانروای کاپادوکیه نامیده شده است. بعدها شهر مذکور به تصرّف کلائودیوس قیصر روم درآمد و بخشی از مستعمرات امپراتوری روم شمرده شد.آق سرای در عهد سلاجقه‌ی روم از اهمیت خاصی برخوردار بود. قلعه‌ای که خرابه‌های آن هم اکنون در مرکز شهر قرار دارد، از بناهای عزّالدّین قلیچ ارسلان از سلجوقیان آسیای صغیر (جلوس 600ق/1203م) است (باستانی). آق‌سرای قبل از تصرف عثمانی‌ها مدتی تحت تصرف آل قَرَمان بود. حمدالله مستوفی آق‌سرای را از اقلیم چهارم دانسته و نوشته که در 566 ق/1171 م جایی بسیار خوب و دارای غلّه و میوه و انگور فراوان بوده و حقوق دیوانیش 51000 دینار بوده است. ابن بطوطه در سفرنامه خود از آق‌سرای یاد کرده و آن را از زیباترین و استوارترین بلاد روم شمرده است (ص 295). 3 نهر از وسط شهر می‌گذرد و در خانه‌ها آب جریان دارد. به گفته‌ی این نویسنده در قرن 8ق/ 14 م این شهر تابع پادشاه عراق بوده است (همان). سلطان محمّد دوّم (فاتح) پس از فتح استانبول بخش اعظم سکنه‌ی آق‌سرای را به پایتخت منتقل کرد و در مرحله‌ای که امروزه آق‌سرای نامیده می‌شود اسکان داد.
وضع کنونی آق‌سرای اکنون به همین نام شهری از استان نیغده (نکده یا نیکده) ترکیه و محل تلاقی شاه راه‌هاست. جمعیت آن در 1935 م بالغ بر 8300 تن بود (اسلام آنسیکلوپدیسی).
در 1940 م جمعیت شهر به 9144 تن رسید (بستانی). در 1965 م شمار اهالی به 24414 نفر (وبستر جغرافیایی، 19) و در 1975 م به 45564 تن بالغ شد. در 1980 م جمعیت آق‌سرای را 62927 تن نوشته‌اند (سال نامه‌ی ترکیه، 178).
مهم‌ترین آثار تاریخی آق‌سرای که عموماً به دوره‌ی اسلامی مربوط است عبارتند از: اولو جامع (مسجدکبیر) یا مسجد قَرَمان اوغلو (آغاز قرن 9ق/ 15م)، مدرسه‌ی زنجیریه (نیمه‌ی اول سده‌ی 9ق/15م)، مدرسه‌ی قادر اوغلو از دوره‌ی سلجوقیان که ابراهیم بیگ قَرَمان اوغلو آن را مرمّت کرد، مسجد نقّاشی (نقّاشی جامع) که جدید است ولی مناره‌ای از سده‌ی 8ق/14 م دارد و نیز کاروان سرای معروف به سلطان خانی (خان سلطان) که درهایی زیبا دارد و در زمان سلجوقیان ساخته شده است. در نزدیکی آق‌سرای کلیسایی قدیمی دیده می‌شود که به ییلانلی کلیسه (کلیسای ماردار) مشهور است. این کلیسا دارای تصویرها و نقّاشی‌های اصیلی است، از دیگر آثار باستانی آق‌سرای مقبره‌ای (تربتی) است در نزدیکی شهر که بر اَروَل تپه قرار گرفته و متعلق به سده‌ی 7ق/ 13 م است.
سیمای طبیعی:
این شهر در بخش میانی استان مانیسا، نزدیک ساحل چپ رودخانه‌ی گوردوک، از آبریزهای قوم چای که خود از شاخه‌های رودگِیز است، قرار دارد. قلیچ داغ در غرب، چال داغ در جنوب و کوه فطزانچی و گوره مَز در سمت شرق، جلگه‌ی آق‌حصار را در بر گرفته‌اند. آب و هوای آن در تابستان گرم و در زمستان سرد است.منبع مقاله:
سعیدیان، عبدالحسین، (1385) دائرة المعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، چاپ دوم.
