مدارس علمیه‌ی اصفهان در عصر صفوی و دوران جدید

نویسنده: محسن معینی

یکی دیگر از ویژگی‌های حوزه‌ی علمیه‌ی اصفهان علی الخصوص در دوره‌ی صفویه، رونق مدرسه سازی بوده است. بیشتر این مدارس را حاکمان و وابستگان آنها می‌ساخته‌اند. برخی از آن مدارس موجود و برخی به تدریج از بین رفته است؛ بدین قرار:

مدرسه‌ی امامزاده اسماعیل، از مدارس کهن اصفهان که حاج محمدابراهیم بیک یوزباشی در دوره‌ی شاه سلطان حسین صفوی و به دستور وی در 1115 آن را تعمیر و تزیین کرد و از این رو به مدرسه‌ی ابراهیم بیک نیز معروف است. این مدرسه در دوران پهلوی محل سکونت مساکین و آوارگان قحطی و خشکسالی شده بود تا آنکه در 1400 با نظارت حاج آقامحمد فقیه احمدآبادی تعمیر شد و طلاب در حجره‌های آن ساکن شدند. (1) به گفته‌ی موحدابطحی (2) آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی (متوفی1365) مدتی در این مدرسه سکونت داشته است.

مدرسه‌ی جلالیه یا احمدآباد از مدارس دوره‌ی شاه سلطان حسین صفوی است که در 1114 به وسیله‌ی جلال الدین محمد حکیم بنا شده است. (3)

مدرسه‌ی الماسیه در 1104 در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به دست حاج الماس از غلامان خاص شاه ساخته شد. در 1355 اداره‌ی اوقاف اصفهان آن را تخریب کرد ولی پس از شهریور 1320 آیت الله شیخ مهدی نجفی زمین مدرسه را در اختیار گرفت و در همان مکان مدرسه‌ای بنا کرد که تاکنون پابرجاست. (4) برخی از مدرّسان مشهور این مدرسه عبارت‌اند از: شیخ محمد حسن لاری بیضاوی (متوفی 1335) از شاگردان شیخ محمدباقر مسجد شاهی نجفی؛ سیدزین العابدین ابرقوئی (متوفی 1372) از شاگردان سیدمحمدباقر درچه‌ای و آخوند کاشی؛ سیدمصطفی مهدوی هرستانی (متوفی 1409) که در مدرسه‌ی جده بزرگ نیز تدریس می‌کرد؛ شیخ عباسعلی ادیب حبیب آبادی (متوفی 1412) که جامع منقول و معقول و از مدرّسان مشهور اصفهان بود و شیخ محمدرضا محقق خراسانی. (5)

حاج شیخ محمدعلی اصفهانی ثقةالاسلام نیز در 1316 و 1317 در جنوب مسجد سار و تقی خان مدرسه‌ی ثقةالاسلام را ساخت. (6)مدرسه‌ی الماسیه در 1104 در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی به دست حاج الماس از غلامان خاص شاه ساخته شد. در 1355 اداره‌ی اوقاف اصفهان آن را تخریب کرد ولی پس از شهریور 1320 آیت الله شیخ مهدی نجفی زمین مدرسه را در اختیار گرفت و در همان مکان مدرسه‌ای بنا کرد که تاکنون پابرجاست.

مدرسه‌ی شفیعیه نیز در 1099 در عهد شاه سلیمان صفوی به همت محمدشفیع میرزا حسینی ساخته شد. (7)

مدرسه‌ی شیخ الاسلام نیز از مدارس این دوره است که ملامحمدباقر سبزواری در آن تحصیل می‌کرده است. (8)

مدرسه‌ی ملاعبدالله را شاه عباس اول صفوی برای ملاعبدالله تستری ساخت. (9)

مدرسه‌ی کوچک نیم آورد، که چهار حجره داشته ولی طلاب زیادی در آن مشغول تحصیل بوده‌اند، از همین دوره است. سید نعمت الله جزایری در ابتدای ورود به اصفهان مدتی در این مدرسه سکونت داشته است. (10)

مدرسه‌ی مریم بیگم که بانی آن مریم بیگم دختر شاه صفی بود در 1115 بنا گردید. (11)

مدرسه‌ی شاهزاده‌ها را نیز شهربانو خانم دختر شاه سلطان حسین صفوی ساخت. از مدرّسان معروف آن ملاعبدالجواد حکیم بوده است. (12)

مدرسه‌ی جده بزرگ و جده کوچک در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. تولیت و ریاست تدریس در این مدرسه ابتدا برعهده‌ی آقاحسین خوانساری بود. (13) به گفته‌ی جناب اصفهانی (14) در زمان او یعنی اوایل قرن چهاردهم شمسی مدرسه‌ی جده بزرگ 67 حجره و 50 طلبه و مدرسه‌ی جده کوچک 38 حجره و 25 طلبه داشته است. (15)

مدرسه‌ی فاطمیه در 1067 دایر بوده و طلبه داشته است. (16)

مدرسه‌ی کلباسی یا قرقچای بیک که بانی آن حاج محمدابراهیم کلباسی بود، در 1357 تبدیل به خانه شد. (17)

مدرسه‌ی شیخ لطف الله یا مدرسه‌ی خواجه ملک مستوفی نیز در دوره‌ی صفویه دایر بوده و عالمانی چون آقاحسین خوانساری در آنجا تحصیل علم کرده‌اند. نام این مدرسه خواجه ملک بوده و تاریخچه‌ی آن به پیش از صفویه می‌رسد. خواجه ملک در زمان شاه اسماعیل صفوی (حکـ: 930-907) آن را بازسازی کرد و بدین جهت به نام او شهرت یافت. اما چون در دوره‌ی شاه عباس، شیخ لطف الله میسی مدتها در آن مدرسه تدریس می‌کرد، به مدرسه‌ی شیخ لطف الله نیز معروف شده است. (18) رفیعی مهرآبادی (19) احتمال داده که این مدرسه همان مدرسه‌ی عربان باشد. در قرن دوازدهم ناظر این مدرسه ملامحمدزمان بن کلبعلی تبریزی از شاگردان محمدباقر مجلسی بود که در کتاب فرائد الفوائد خویش اطلاعاتی درباره‌ی این مدرسه داده است. وی مدرسه‌ی شیخ لطف الله را برای شیعیان همچون مدارس نظامیه نزد اهل سنت دانسته و به نام بسیاری از علما و فقهای شیعه که در این مدرسه به تعلیم و تعلم مشغول بوده‌اند اشاره کرده است. (20)

ساخت مدرسه‌ی نجفقلی بیک نیز در 1104 در زمان شاه سلطان حسین صفوی به پایان رسید. (21)

مدرسه‌ی میرزارضی از بناهای میرزارضی صدر اصفهانی است که در دوره‌ی صفویه صدارت داشته است. (22)

مدرسه‌ی میرزا تقی به کوشش میرزا تقی بن محمدباقر دولت آبادی در زمان شاه عباس دوم در 1071 برای سیدنعمت الله جزایری ساخته شد و جزایری چند سال در آن سکونت و به تحصیل اشتغال داشت. باتوجه به کتیبه‌ی سردر مدرسه نام آن ظاهراً مدرسه‌ی طیبه‌ی خالصیه بوده است. این مدرسه را مدرسه‌ی حوا بیگم نیز خوانده‌اند. (23)

مدرسه‌ی آقا مبارک یا مبارکیّه به نام آقا مبارک از خواجگان شاه سلیمان صفوی بود. اردبیلی در سال 1100، کتاب جامع الرواة را در این مدرسه به پایان رساند و در جلسه‌ای به دعوت شاه سلیمان، عالمان بزرگ آن روزگار از جمله محمدباقر مجلسی، آقاجمال خوانساری و دیگران در آن مدرسه با نوشتن کلمه‌ای از خطبه و مقدمه‌ی کتاب، نسخه برداری آن نسخه را افتتاح کردند و سپس کاتب، کتابت آن را در همان سال به پایان رساند و مجلسی آن نسخه را از طرف شاه سلیمان صفوی وقف کرد. (24)

مدرسه‌ی اسماعیلیه را میرمحمداسماعیل خاتون آبادی (متوفی 1116) بنا کرد. این مدرسه سال‌های زیادی متروکه بود ولی اکنون دایر است و در بیشتر حجره‌های آن طلاب سکونت دارند. (25)

مدرسه‌ی دارالعلم نیز مدرسه‌ای است که نسخه‌ای از تاویل الایات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة تالیف سیدشرف الدین علی حسینی استرآبادی به خط ناصر بن محمد نجفی در 1065 در آنجا نوشته شده است. (26)

مدرسه‌ی شاه یا مدرسه‌ی مسجد جامع عباسی، که به گفته‌ی جناب اصفهانی (27) ده حجره داشته و پانزده طلبه در آن ساکن بوده‌اند، از مهم ترین پایگاه‌های علمی و آموزشی شیعه بود و علمای زیادی در آن به تعلیم و تعلم پرداختند. سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی، صاحب عروة الوثقی، در ابتدای تحصیل از طلاب این مدرسه بوده و در محضر محمدباقر خوانساری، صاحب روضات، و محمدباقر مسجد شاهی و جمعی دیگر شاگردی کرده است. (28) مدرسه‌ی شیخ الاسلام نیز محل تحصیل محمدباقر سبزواری بوده است. (29) مدرسه‌ی شیخ بهائی مجاور مسجد جامع بوده و شیخ بهاءالدین عاملی آنجا تدریس می‌کرده و محمدتقی مجلسی، شیخ بهائی را در آن مدرسه در حال مقابله‌ی صحیفه سجادیه ملاقات کرده است. (30) مدرسه‌ی میرزاعبدالله افندی صاحب ریاضی العلماء نیز محل تدریس وی بوده است. (31)

مدارس علمیه‌ی اصفهان در دوران جدید

اگرچه در قرن اخیر با تأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم از اهمیت حوزه‌ی اصفهان کاسته شد، اما همچنان مدارس علمیه در این شهر پابرجاست و طلاب به فراگیری علم مشغول‌اند. برخی از مدارس علمیه که در سال‌های اخیر در اصفهان تأسیس شده یا از گذشته باقی مانده، هم اکنون دایر است از جمله مدرسه‌ی چهارباغ (سلطانی) که از آثار شاه سلطان حسین صفوی است و اکنون مدرسه‌ی امام صادق (علیه السلام) نام دارد و طلبه نشین است. این مدرسه با 96 حجره بزرگترین مدرسه‌ی اصفهان بوده است. (32) مسجد و مدرسه‌ی سید را نیز سیدمحمدباقر شفتی مشهور به حجت الاسلام بنا کرد و بدین جهت به مدرسه‌ی سید معروف است. اتمام ساخت و آماده سازی این مدرسه در حیات سیدمحمدباقر ممکن نشد و فرزند و نواده اش آن را تکمیل کردند. (33) مدرسه‌ی الغدیر، مدرسه‌ی امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، مدرسه‌ی باقرالعلوم (علیه السلام)، مدرسه‌ی صدر پاقلعه یا سید العراقین، مدرسه‌ی جوادیه، و مدرسه‌ی رکن الملک (34) از دیگر مدارس مشهور اصفهان هستند. مدرسه‌ی بزرگ صدر که محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی در ابتدای قرن سیزدهم آن را تاسیس کرد، نقشه‌ای مشابه مدرسه‌ی چهارباغ یا مدرسه‌ی سلطانی دارد. (35)

این مدرسه به گفته‌ی جناب اصفهانی (36) 62 حجره و 60 طلبه داشته است. مجتهدان و عالمان بزرگی چون شیخ عبدالحسین محلاتی (متوفی 1323)، جهانگیرخان قشقایی (متوفی 1328)، آخوند ملامحمد کاشانی (متوفی 1333)، آقاسید ابوالقاسم دهکردی (متوفی 1353)، آخوند ملامحمدحسین فشارکی (متوفی 1353)، آقا شیخ علی یزدی (متوفی 1353)، محمدحکیم خراسانی (متوفی 1355)، حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی و بسیاری دیگر در این مدرسه تحصیل یا تدریس کرده‌اند. (37)

مدرسه‌ی صدر چهارباغ خواجو نیز از آثار محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی است. مدرسه‌ی محمودیه، مدرسه‌ی مسجد رحیم خان و مدرسه‌ی میرزا مهدی نیز از مدارس دیگر اصفهان است. (38) مدرسه‌ی عربان که عرب‌ها در آن تحصیل می‌کردند، رو به ویرانی بود، اما پس از شهریور 1320 سیدمحمدرضا خراسانی آن را تعمیر کرد و اکنون به مدرسه‌ی آیت الله خادمی معروف است؛ (39) مدرسه‌ی کاسه گران که به همت امیر محمدمهدی حسنی حسینی مشهور به حکیم الملک اردستانی در 1105 به اتمام رسید، هم اکنون پابرجا و طلبه نشین است. (40)

در مدرسه‌ی ناصری نیز در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار تعمیراتی صورت گرفت. (41) مدرسه‌ی نوریه نیز از مدارس اوایل عهد صفوی است و به گفته‌ی جناب اصفهانی (42) 22 حجره داشت و 22 طلبه در آن سکونت داشتند. بنای این مدرسه از نورالدین محمد جابر انصاری اصفهانی بود. وقف نامه‌ی آن را سپنتا آورده و در حاشیه‌ی آن خط و مهر محمدتقی مجلسی دیده می‌شود. (43)

علاوه بر این در برخی مساجد اصفهان نیز تدریس علوم دینی رواج داشته است. در مسجد شاه مدرّسان و طلاب وظایف و مقرری خاصی داشته‌اند. این مسجد یازده مدرّس داشته است که دو روز هفته را تعطیل و بقیه‌ی ایام هفته را موظف به تدریس در مسجد بوده‌اند در مسجد تدریس کنند. (44)

اوقاف از مهم ترین منابع درآمد مدارس در اصفهان بوده است. (45)

به علاوه، شاردن (46) (47) از 57 مدرسه‌ی طلبه نشین در اصفهان خبر داده که بیشتر آنها از آثار خیریه‌ی پادشاهان بوده و مدیر و مدرّسان آنها و بالطبع هزینه‌هایشان را شاهان تأمین می‌کردند و برای مدرّسان و طلاب از جانب سلاطین مواجب و مستمری تعیین می‌شده است. (48) برخی از طلاب نیز به کارهایی چون استنساخ کتاب، معلمی سرخانه یا للگی بچه‌های دولتمردان می‌پرداختند و از این راه هزینه‌ی زندگی و تحصیل خویش را تامین می‌کردند. (49) حاج ملاهادی سبزواری زندگی خویش را از راه کشاورزی می‌گذراند. (50) از مناصب مهمی که در اواخر دوره‌ی صفویه ایجاد شد، منصب «ملاباشی» بود. یکی از وظایف ملاباشی که از میان اهل علم انتخاب می‌شد، دریافت وظیفه و مقرری طلاب از حکومت و تقسیم آن بود. (51)

پی نوشت‌ها:
1. رفیعی مهرآبادی، ص 759؛ موحد ابطحی، ج 2، ص 108-111.
2. موحد ابطحی، ج 2، ص 111.
3. مهدوی، 1386 ش، ص 100-101.
4. همو، 1367 ش. ج 3، ص 292.
5. موحد ابطحی، ج 2، ص 107-108.
6. جابری انصاری، ص 312؛ مهدوی، 1367 ش، همان جا.
7. رفیعی مهرآبادی، ص 39-40؛ نیز ر. ک. مهدوی، 1386 ش، ص 168-170.
8. رفیعی مهرآبادی، ص 40؛ مهدوی، 1386 ش، ص 180.
9. ارباب اصفهانی، ص 72؛ رفیعی مهرآبادی، ص 494-497.
10. ارباب اصفهانی، همان جا.
11. ارباب اصفهانی، همان جا؛ جابری انصاری، ص 305.
12. ارباب اصفهانی، ص 73؛ رفیعی مهرآبادی، ص 39.
13. نصرآبادی، ص 221.
14. جناب اصفهانی، 1371 ش، ص 110.
15. نیز ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «جده، مدرسه».
16. رفیعی مهرآبادی، ص 44.
17. همان، ص 43-44.
18. همان، ص 38؛ ایمانیه، ص 82.
19. رفیعی مهرآبادی، همان جا.
20. ر. ک. تبریزی، ص 294-299.
21. رفیعی مهرآبادی، ص 40.
22. همان، ص 41.
23. همان، ص 41-42.
24. موحد ابطحی، ج 2، ص 228-229.
25. همان، ج 2، ص 106.
26. مهدوی، 1386 ش، ص 138.
27. جناب اصفهانی، 1371 ش، ص 110.
28. مدرس تبریزی، ج 6، ص 392؛ موحد ابطحی، ج 2، ص 246-247؛ برای دیگر عالمانی که در این مدرسه تحصیل می کرده اند ر. ک. موحد ابطحی، همان جا.
29. رفیعی مهرآبادی، ص 40؛ مهدوی، 1386 ش، ص 180.
30. ر. ک. محمدباقر مجلسی، 1403، ج 53، ص 277؛ مهدوی، 1386 ش، ص 306.
31. مهدوی، 1386 ش، ص 62.
32. ر. ک. جناب اصفهانی، 1371 ش، ص 109؛ نیز ر. ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «چهارباغ، مدرسه».
33. ایمانیه، ص 144-145؛ مهدوی، 1386 ش، ص 160-161.
34. موحد ابطحی، ج 2، ص 288-295.
35. ر. ک. ارباب اصفهانی، ص 71.
36. جناب اصفهانی، 1371 ش، همان جا.
37. ر. ک. موحد ابطحی، ج 2، ص 303-316.
38. همان، ج 2، ص 316-323.
39. مهدوی، 1386 ش، ص 202-203.
40. ارباب اصفهانی، ص 72؛ مهدوی، 1386 ش، ص 216-218.
41. مهدوی، 1386 ش، ص 259.
42. جناب اصفهانی، 1371 ش، همان جا.
43. ر. ک. سپنتا، ص 74-110.
44. ر. ک. همان، ص 58-60.
45. برای نمونه‌هایی از این اوقاف ر. ک. همان، ص 74-109، 169، 190، 197-198، 200-201.
46. Chardin.
47. شاردن، ج 4، ص 232.
48. ر. ک. اسکندر منشی، ج 1، ص 157.
49. همان، ج 3، ص 940.
50. ر. ک. مدرس تبریزی، ج 2، ص 423.
51. ر. ک. میرزاسمیعا، ص 1-2.
منبع: عباس رضوی و [دیگران ...]؛ (1390)، حوزه‌‌ی علمیه (تاریخ، ساختار، کارکرد)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.