1- براهین وجودی: در این نوع برهان از صرف تحلیل مفهوم خداوند، برای اثبات وجود خداوند متعال استفاده می شود. بنیانگذار برهان وجودی، آنسلم، راهب آگوستینی و اهل کانتربری (۱۱۰۹ - ۱۰۲۳) است. مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ص ۱۳۶و عبدالرسول عبودیت، درآمدی به نظام حکمت متعالیه، ج ۱، تهران، سمت و موسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ش، ص ۵۱ - ۵۰ و عبدالحسین خسروپناه، حکمت متعالیه و فلسفه معاصر جهان (مقاله «جستاری در براهین اثبات وجود خدا در فلسفه اسلامی و فلسفه غرب»)، ص ۳۰۱.
۲- براهین جهان شناختی : این نوع براهین، مانند: برهان وجوب و امکان، برهان حدوث و برهان حرکت، نام دسته ای از براهین است که بر مبنای عام ترین اصول مانند اصل علیت و بدیهی ترین واقعیت های جهان، وجود خدا را اثبات می کند.
٣- براهین غایت شناختی. برهان غایت شناختی، برهان نظم و برهان اتقان صنع"، در کنار برهان وجودی و برهان جهان شناختی، براهین سه گانه کلاسیک هستند. براهین غایت شناختی، مردم پسندترین براهینی هستند که برای وجود خدا اقامه شده
۴- براهین درجات کمال: تکیه در این نوع استدلال، بر اوصافی است که مراتب شدت و ضعف در موجودات را بیان می کند. پس از تحقق چنین کمالاتی می توان نتیجه گرفت که آن صفت به صورت مطلق نیز وجود دارد.
۵- براهین اجماع عام: بسیاری از فلاسفه و متکلمین به توافق عمومی انسانها به عنوان تأییدی برای وجود خدا و جاودانگی روح انسان تمسک کرده اند.
۶- براهین اخلاقی: کانت، فیلسوف آلمانی قرن هجدهم میلادی با وجود این که اشکالات هیوم بر براهین اثبات وجود خدا را پذیرفت لکن تلاش کرد تا از طریق تجربه اخلاقی، برهان دیگری برای وجود خداوند متعال ارایه کند. وی معتقد بود عقل نظری که درباره هستها و نیست ها حکم می کند، راهی برای اثبات وجود خداوند ندارد، ولی به جای آن، در پرتو عقل عملی، که درباره بایدها و نبایدهای اخلاقی حکم می کند، می توان به وجود خداوند پی برد.
۷- براهین تجربه دینی: این دسته از براهین، درصدد است تا از طریق تجربه ها و احساسات و یا مکاشفات دینی به اثبات وجود خداوند متعال بپردازد. وحدت نسبی کشف و شهود عارفان در طول تاریخ و ملل مختلف، نشانگر وجود حقیقت غایی و ماورایی است.
۸- برهان از راه تجارب خاص: تجارب خاص به طور مشخص، سه دسته اند: الف) استجابت دعا؛ ب) کشف و کرامات؛ ج ) معجزات؛ که همه از امور خارق عادتند. این دسته از امور، به نظر برخی از فیلسوفان دین بر وجود حقیقت ماورایی دلالت دارند.؟
متفکران غربی، براهین اجماع عام و غایت شناختی و براهین از راه تجارب خاص را براهین عرفی و مردم پسند، معرفی کرده اند. متفکران اسلامی، دلایل اثبات خداوند متعال را به هفت دسته یعنی: دلیل فطرت، برهان وجوب و امکان، برهان حدوث، برهان حرکت، برهان نفس، برهان نظم و برهان صدیقین تقسیم کرده اند. با توجه به توضیح پیش گفته، می توان براهین متفکران اسلامی بر اثبات وجود خدا را به چهار دسته تقسیم کرد: الف: برهان اجماع عام یعنی فطرت؛ ب: جهان شناختی یعنی براهین صدیقین، وجوب و امکان، حدوث و حرکت؛ ج: براهین اتقان صنع و نظم؛ د: برهان نفس.
تبیین و تحلیل تمام براهین یاد شده، حجم گسترده ای را می طلبد. ما در این نگاشته با توجه به روش وجدانی، تجربی و عقلی، تنها به سه برهان مشترک میان متفکران اسلامی و غربی، یعنی فطرت یا اجماع عام (دلیل وجدانی)، برهان نظم (برهان تجربی عقلی) و برهان وجوب و امکان (برهان عقلی) اکتفا می کنیم.
دلیل فطرت
برهان فطرت در کلام اسلامی تا حدودی معادل برهان اجماع عام در الهیات غرب است. بسیاری از فلاسفه و متکلمین به توافق عمومی انسانها برای اثبات وجود خداوند تمسک جسته اند. سیسرون، سنکا، کلمنت اسکندرانی، هربرت اهل چربری، افلاطونیان کمبریج، گاسندی و گروتیوس از جمله طرفداران این برهان هستند. در سالیان اخیر، تعداد زیادی از متکلمان مشهور کاتولیک و پروتستان از این برهان حمایت کرده اند. هگل با وجود نپذیرفتن برهان اجماع عام، آن را برخوردار از ثبت حقیقت دانسته، رودلف ایسلر آن را در ردیف پنجم از براهین وجود خدا قرار داده است. اگر چه در زمان حاضر، به ندرت فیلسوفان حرفه ای پیدا می شوند که این استدلال را دارای قوت منطقی بدانند، ولی هنوز این برهان به طور وسیع، توسط مدافعین مردم پسند ادیان به کار گرفته می شود. خداشناسی فطری، در میان متفکران مسلمان مانند: فخر رازی، علامه حلی، علامه طباطبایی، استاد مطهری، استاد سبحانی نیز مقبولیت داشته است. الهیون غربی، دو دسته تقریر برای برهان اجماع عام بیان کرده اند. دسته اول: استدلالاتی هستند که در آنها، عمومیت اعتقاد به وجود خدا را شاهدی بر غریزی بودن این اعتقاد تلقی کرده اند و سپس نتیجه گرفته اند که این اعتقاد، باید صادق باشد. این دسته با عنوان تفسیرهای بیولوژیکی یا زیست شناختی» نامیده می شوند. دسته دوم: استدلالاتی هستند که عمومیت اعتقاد به وجود خداوند را به انضمام این ادعا که معتقدان، در پرتو عقل به این اعتقاد رسیده اند؛ دلیلی بر وجود خداوند به حساب آورده اند، این دسته با عنوان «قیاس های ذوحدین ضد شکاکیت» نامیده می شوند.منبع: کلام نوین اسلامی، عبدالحسین خسروپناه، انتشارات تعلیم و تربیت اسلامی، چاپ اول، قم 1390
