حال اگر آن که عفو می کند، جوانمردی نیز نماید؛ یعنی قدرت دارد و می تواند انتقام بگیرد، ولی به جای انتقام، به توصیه پیشوایش، صفت «کریم» را برگزیند، لذت بخشیدن را می چشد: کریم و بخشنده کسی است که وقتی قدرت یابد، در گذرد و ببخشاید، و چون توانمند و مالک گردد، عطا کند و ببخشد، و آن گاه که چیزی از او خواسته شود، نیاز را برآورد.
البته انسان دین مدار، این فضیلت و زیبایی را از خداوند یاد گرفته است: «ستایش تو را سزاست؛ با اینکه قدرت داری، عفو می کنی. همین مرا به گناه وادار می کند و بر نافرمانی ات دلیر می سازد». چنین انسان تربیت یافته مکتب اهل بیت ، میداند که زکات تنها در عرصه اقتصاد نبوده، و منحصر در «انعام ثلاثه» و «غلات اربعه» نیست، بلکه در عرصه ارتباطات اجتماعی و تعاملات و تعارضات انسانی نیز زکات داریم؛ چنان که «گذشت، زکات پیروزی است».
ارزش گونه‌های عفو و گذشت
ارزش عفو، چشم پوشی، صبر و گذشت در آیات بسیار است و زیبایی های آن بر هر ژرف اندیش زیباشناسی پوشیده نیست. ولی از آنجا که شرایط و انگیزه های گوناگون در عفو، بی تأثیر نیستند، زیبایی آن را دو یا چند برابر می کند. عفو کردن، گونه های مختلفی دارد: گاهی شخص از آنجا که قدرت بر انتقام ندارد و نمی تواند قصاص کند، ناگزیر از عفو خواهد بود. گاهی اگرچه قدرت دارد، از زحمت و درگیری خوشش نمی آید؛ چون راحت خواه و عافیت طلب است؛ گاهی قدرت بر انتقام دارد و راحت طلب هم نیست، بلکه صرفا با انگیزه خداخواهی و برای کسب خشنودی خدا دست از انتقام و قصاص برمی دارد.در همین راستا ، گاهی شخص تنها برای خودسازی، دست از انتقام می کشد؛ برای آنکه تحمل سختیها را تمرین کند و به کمال صبر و مقاومت دست یابد تا در امر دنیا و آخرت موفق باشد. گاهی عفو و اغماض، جنبه تاکتیکی دارد؛ یعنی از آنجا که شرایط برای انتقام گیری و قصاص آماده نیست، باید به انتظار روزی بنشیند که دشمن، ضعیف یا خود او قوی شود و شرایط برای انتقام و قصاص مساعد گردد. گاهی با اینکه قدرت دارد، به سبب دیگرسازی و تربیت متجاوز، از انتقام میگذرد؛ زیرا انسانی که در کمال قدرت است، وقتی از تجاوز کسی که ضعیف و زیردست اوست می گذرد، به طور طبیعی، او را تحت تأثیر قرار میدهد و وجدان اخلاقی اش را بیدار می کند. بدیهی است این انگیزه نیز انگیزه ای الهی، والا، زیبا و شگرف است.
در همه مواردی که به حقوق انسان تجاوز می شود، حق قصاص محفوظ است؛ ولی عفو کسی که چه برای خود یا برای دیگری از حق خویش می گذرد، تنها زمانی ارزش کامل دارد که به خاطر خداوند باشد.
پاسخ بدی با نیکی و آغاز به نیکی
اگرچه عفو و اغماض، نوعی پاسخ به نیکی است، اگر فردی در برابر زشتی (به پیروی از این آموزه دینی الکریم من جازی الإسائة بالإحسان) رفتاری زیبا ارائه دهد، خود را به صفتی پسندیده زینت بخشیده است. در این رابطه، در معارف اسلامی چند نوع دفع بدی با خوبی توصیه شده است:1. «هنگامی که مرتکب کار بدی شدی، کار خوبی در کنار آن انجام ده تا آن را محو و نابود کند»؛
2 «بدی دیگران را با خوبی کردن به آنان دفع می کنند»؛
۳. «بدی گناه را با توبه دفع می کنند».
گاهی کسی از انسان چیزی می طلبد و او نیز پاسخ می دهد، ولی در آموزه های اسلامی سفارش شده که حفظ آبروی دیگران مهم است. بهتر است پیش از سؤالشان یا پیش از اینکه رفتاری (خوب یا بد) از طرف مقابل صادر شود، در رفع نیازشان بکوشی که این خصلت، مردانگی و فتوت، و نشانه کرامت روح است: الکریم من بدء باحسانه؛ کریم، کسی است که آغازگر نیکی باشد».
بعضی اخلاقها، روشها و منش‌های زیبا فقط در مکتب الهی معنا می یابد، و می توان ادعا کرد این نوع روشها و منشها در غیر مکتب الهی، معنادار نیست. یکی از آن ویژگی های خوب اخلاقی که قرآن کریم، آن را ستوده، و روایات به آن توجه داشته است و ائمه اطهار آن را به شیعیان سفارش کرده اند تا در روابط اجتماعی - به ویژه در برخورد با اهل ایمان - از آن بهره برند، ایثار و از خودگذشتگی است. ایشان« در دل احساس نیاز و حسد نمی کنند و دیگران را بر خویش برمی گزینند؛ هرچند خود نیازمند باشند». سعدی گوید:
خنک آن که آسایش مرد و زن ... گزیند بر آسایش خویشتن
ایثار از کلمه «أثر» گرفته شده، و به معنای باقی ماندن چیزی از یک شیء است. خبر و حدیث را هم اثر نامند؛ چون چیزی است که از گوینده، یعنی معصومان علیهم السلام باقی مانده است. ایثار، یعنی مقدم داشتن چیزی بر چیز دیگر. انسان دین دار افزون بر اینکه در روابط اجتماعی از این صفت خوب و زیبا بهره می گیرد، می کوشد زندگی دنیا را بر زندگی آخرت مقدم سازد که این مقدم داشتن، ایثار است: «بل تؤثرون الحیاة الدنیا» زندگی پیامبران الهی و ایثار آنها در مسئله رسالت و تقدم داشتن امت بر خود، و همچنین مقدم داشتن دستورهای الهی بر همه چیز، نمونه هایی از ایثار و گذشت است که در قرآن کریم به مفهوم آن اشاره شده است.
زندگی حضرت ابراهیم علیه السلام و خانواده‌اش، سرشار از ایثار و از خودگذشتگی است، و خداوند برای ارج نهادن به تلاش های این خانواده، حج را به عنوان کلاس ایثار و از خودگذشتگی برای تمامی انسانها دایر کرده است تا در آنجا، در کلاس درس حضرت ابراهیم علیه السلام ، ایثار را تمرین کنند.
خوابیدن حضرت امیرمؤمنان علیه السلام به جای رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم و اطعام فقیر و مسکین و اسیر از سوی اهل بیت پیامبر رجز حضرت اباالفضل العباس علیه السلام در کنار فرات (یا نفس من بعد الحسین هونی، و بعده لا کنت أن تکونی)، داستان اصحاب کهف، ستودن شهدا، توجه دادن فرزندان به رعایت حق پدر و مادر، و بسیاری موارد دیگر، در ردیف نمونه های عالی این صفت زیبا و اثرگذار است که از آن به «برترین عبادت و بزرگترین سروری» یاد می شود.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص520-515، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
