قرآن کریم در این باره در سوره آل عمران، آیه ۱۰۶ می فرماید: «باید از میان شما جمعی باشند که دعوت به نیکی کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند و آنها رستگارانند». همچنین در سوره مائده، آیه ۹۳ هم می فرماید: «اگر علما و روحانیون آنها را از گفتار زشت و خوردن حرام باز ندارند، آنها هم کار بسیار زشت می کنند».
اقسام امر و نهی
- امر و نهی قلبی: مقصود حالات قلبی به همراه بروز آثار آن در چهره و حرکات و سکنات است، به طوری که مخاطب از آن آثار، نفرت از منکر و لزوم التزام به معروف را متوجه بشود؛- امر و نهی لسانی: دارای مراتبی از نرمش و یا غلظت در کلام توأم با موعظه غیرمستقیم و سپس مستقیم آن هم ابتدا در خلوت است که در صورت عدم فایده، در میان جمع، آن هم در ابتدا با انزجار قلبی فردی و جمعی است که در صورت عدم تأثیر باید مراتب کلامی مذکور تا حد حصول مطلوب و به ترتیب به کار گرفته شود؛
- امر و نهی عملی: که منتفی کردن ترک معروف و هم لغو عمل به منکر است، مشتمل بر: از بین بردن وسیله ترک معروف و وسیله عمل به منکر و حایل شدن میان عامل و فعلش، دفع عامل از راه دستگیری تا تنبیه بدنی که از تنبیه ضعیف تا شدید صورت می گیرد و در موارد منجر به تنبیه بدنی، نیازمند کسب تکلیف از ولی فقیه و حاکم شرع مسلمانان است.
اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و آثار آن
این واجب مهمترین و والاترین و اساسی ترین واجب اجتماعی است که بنیاد واجبات دیگر ارزش های متعالی اسلام در جامعه است. امام علی (علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: «همه اعمال نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر، جز آب دهانی در برابر اقیانوس ژرفناک نیستند». امام باقر(علیه السلام) از نتایج و آثار امر به معروف و نهی از منکر چنین می فرماید: «تحکیم ایمان و باورهای معنوی و اقامه فرائض دینی، امنیت اجتماعی و سلامت اقتصادی و روانی و برقراری عدالت، آبادانی زمین، انتقام از دشمنان و استقرار نظام الهی، از جمله آثار و برکات تحقق این واجب است».نظارت درونی
نظارت دائم، دقیق و در هر حال و در هر جا، لازمه هدفی است که انسان برای رسیدن به آن آفریده شده است. بنابراین سیر حیات رو به کمال انسان باید امتزاج تفکیک ناپذیری با نظارت داشته باشد. نظارت انسان بر خود، افکار و اعمالش، از مباحث جدی در تعلیمات دینی است و محال است که کسی از چنین نظارت و مراقبتی غافل باشد و به درجات کمالی متوقع برسد. در آیه ۲۶ سورة عبس آمده است: «فلینظر الإنسان إلى طعامه» تهیه مایحتاج زندگی و آنچه از گلو فرو می رود و توان جسمی و مادی بر ادامه حیات را تأمین می کند، باید به دقت بررسی شود تا مسموم، حرام و مشتبه نباشد و موجبات بیماری، مرگ، کسالت، تنبلی، غفلت و قساوت را فراهم نکند، بلکه برعکس موجب سلامت، نشاط و قدرت بوده و میل به تلاش، فعالیت، هشیاری، تنبه و توجه به چگونگی هر لقمه و جرعه را ایجاد کرده و روح واقعگرایی، حقیقت بینی، تسلیم به حق و خضوع در برابر خالق را تقویت کند. به ضرورت عقل و به قیاس اولویت پیداست که همین آیه بر وجوب نظارت انسان بر حیات فکری و فرهنگی خودش و بازبینی دقیق و تشخیص انحراف ها و تهاجمها هم دلالت می کند. امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: «از ما نیست کسی که در هر روز نفس خودش را محاسبه نکند. پس اگر در خود کار خیری دیدید، از خداوند زیاد شدن آن را طلب کنید و او را سپاس گویید و اگر عمل شری را دیدید، طلب مغفرت کرده و توبه کنید».رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هم در این باره می فرمایند: ای ابوذر، انسان در سلک تقواپیشگان وارد نمی شود، مگر اینکه از خودش حساب بکشد و این به مراتب سخت تر از حسابی است که شریک از شریک خود می کشد و بداند که خوردنی و نوشیدنی و پوشیدنی اش را از کجا تهیه می کند، آیا از مال حلال است یا حرام. ای ابوذر هرکس برایش مهم نباشد و فرقی نکند که از چه راهی مال خود را به دست می آورد، برای خدا هم اهمیت ندارد که از چه راهی او را به آتش جهنم ببرد.
در تفسیر نمونه در ذیل آیه شریفه ۱۸ سوره مبارکه حشرا درباره مرور بر اعمال و کردار توسط انسان آمده است: تقوی و ترس از خداوند سبب می شود که انسان برای فردای قیامت بیندیشد و اعمال خود را پاک و خالص بگرداند. تکرار امر به تقوا برای تأکید است ولی بعضی احتمال دادهاند که امر به تقوا ناظر به انجام اعمال است و امر دوم به کیفیت خلوص آنها، یا اینکه اولی ناظر به انجام امور خیر و دومی ناظر به پرهیز از گناهان و معاصی است. فراموش کردن خدا سبب «خود فراموشی» می شود، زیرا از یک سو فراموش کردن پروردگار سبب می شود که انسان در لذات مادی و شهوات حیوانی فرو رود و هدف آفرینش خود را به دست فراموشی بسپارد و در نتیجه از ذخیره لازم برای فردای قیامت غافل بماند و از سوی دیگر موجب فراموش کردن صفات پاک است و همین امر سبب می شود که انسان خود را مستقل و غنی و بی نیاز بشمرد و به این ترتیب واقعیت و هویت انسانی خویش را فراموش کند. بنابراین کنترل خویشتن و به تعبیری نظارت درونی، دارای آثار و عواقبی است که همانا تعالی و کمال انسان است.
منبع: نظارت بر اعمال حکومت و عدالت اداری، آیت الله عباسعلی عمید زنجانی و دکتر ابراهیم موسی‌زاده، صص26-26، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1389
