سوره نوح آخرین سوره‌ ای است که داستان حضرت نوح علیه السلام در آن نقل شده است. با این تفاوت که این سوره به طور کامل به داستان حضرت نوح علیه السلام اختصاص دارد و هدف سوره نیز بیان رسالت حضرت نوح و تلاش هایی است که او برای به ثمر رساندن دعوت و آگاه نمودن امت خویش انجام داده است.

همچنین به لجاجت ها و نافرمانی های قوم نوح در برابر دلائل روشن و سخنان حیات بخش وی اشاره می‌نماید و سرانجام نفرین نوح و عذاب قومش را نقل می‌کند. از آنجا که این سوره به طور کامل به حضرت نوح علیه السلام و داستان رسالت او اختصاص دارد، هماهنگی غرض سوره با داستان نوح کاملا واضح و روشن است و نیاز به استدلال دیگری ندارد.

آنچه به عنوان نمونه درباره داستان حضرت نوح علیه السلام در سوره‌های مختلف قرآن و هماهنگی جلوه های ویژه این داستان با غرض سوره‌ها گفتیم درباره سایر قصص قرآنی نیز جاری است و با دقت و تتبع می‌توان همه داستان های موجود در قرآن را به اغراض سوره‌ها مرتبط نمود. چنانکه برخی قرآن پژوهان معاصر نیز با بررسی داستان های قرآن نحوه ارتباط آن‌ها را با عرض سوره تشریح کرده‌اند و یا مفسرانی همچون علامه طباطبایی پس از ذکر هر داستان یا قبل از آن با تجزیه و تحلیل نحوه بیان داستان ها به تناسب آن‌ها با غرض اساسی سوره اشاره نموده اند.

روش‌هایی برای کشف غرض سوره

روش‌های کشف اغراض سوره، مهم‌ترین ابزارهایی است که مفسر را در این طریق یاری می رساند و به همین دلیل محل بحث و بررسی بسیار قرار گرفته اند. با ارائه این روش ها سعی نمودیم فرایند کشف غرض سوره‌ها از حالت ذوقی و سلیقه ای به سبکی علمی تغییر داده و معیارهای قابل اعتمادی برای سنجش و ارزیابی تلاش های پراکنده مفسران در این زمینه فراهم نماییم به علاوه در مواردی که نظرات موجود را نمی پسندیم تکیه گاه محکمی برای کشف غرض سوره در دست داشته باشیم.

برخی قرآن پژوهان و مفسران، روش‌های دیگری نیز بر آنچه بیان نمودیم افزوده اند و مدعی شده‌اند که این روش ها نیز می‌تواند ما را در نیل به محور اصلی سوره راهنمایی نمایند. از آنجا که توانایی و کارآیی این روش‌ها هنوز ثابت نشده‌اند از طرح و بررسی آن‌ها در این مجال کوتاه صرف نظر نمودیم.

آهنگ انتهایی آیات

یکی از روش‌های طرح شده برای کشف غرض سوره‌ها توجه به آهنگ انتهایی آیات است. برخی سوره‌های قرآن با حرف و آهنگ واحدی همچون الف، ی، ه، و، س... ختم می شوند و برخی با دو یا سه حرف و برخی دیگر با حروف و آهنگی متنوع تر. بیش از همه حرف «ن» در انتهای آیات قرآن به چشم می خورد. مواردی که با حرف «ن» ختم می شوند اختصاص به عملکرد انسان دارند، در حالی که حروف دیگر اغلب به صفات خداوند و بهشت و جهنم یا اموری خارج از وجود انسان ارتباط دارند، نکته مهم و قابل توجه تغییر آهنگ ناگهانی آیات در برخی سوره‌هاست. سوره‌های زیادی وجود دارند که از ابتدا تا انتها، قافیه و آهنگ واحدی دارند. اما استثناء یکی دو آیه آن‌ها با آهنگ و قافیه دیگری ختم می شوند؛ مثل سوره «اسراء» که ۱۱۰ آیه آن با حرف «الف» ختم شده و تنها آیه اول آن با حرف «راء» و سوره فرقان که 77 آیه آن با حرف «الف» و یک آیه آن با حرف «لام» ختم شده است. یا سورۂ «محمد» که ۳۶ آیه آن با حرف «م» و ۲ آیه با حرف «راء» ختم شده‌اند. همچنین سورۂ مزمل که به استثنای دو آیه اول و آخر بقیه آیات آن آهنگ واحدی دارند و بسیاری از سوره‌های دیگر.

گویی می خواهد اذهان را متوجه اهمیت و اولویت کلمه یا موضوعی که مورد تمرکز قرار گرفته بنماید. جالب اینکه کلمه «برجسته» شده در بسیاری از موارد نقش محوری داشته و از نظر آماری بیشترین کاربرد را در سوره مورد نظر دارد؛ مثل «بصیر» در سوره «اسراء» که در ارتباط با مفاهیم این سوره نقش زیربنایی دارد. با کلمه «سبیل» در سوره «فرقان» که به دلیل ارتباط کلیدی با موضوع هدایت و راهیابی به موضوعات اساسی سوره، با آهنگ و قافیه مستقلی برخلاف تمام آیات سوره به کار رفته است.

براساس این نظریه آهنگ آیات از دو جهت ما را به کشف غرض سوره راهنمایی می‌نماید. یکی از آن جهت که فواصل همسان معمولا به موضوع واحد و مشخصی اشاره دارند و دیگر اینکه انقطاع آهنگ طبیعی سوره بر وجود واژه‌های کلیدی در آیات مزبور دلالت می‌نماید و از طریق واژه‌های کلیدی می‌توان به غرض سوره پی برد.

سوره‌های مشابه

روش دیگری که برای کشف غرض اصلی سوره‌ها پیشنهاد شده توجه به شباهت های موجود میان سوره‌هاست. در این روش هرگونه شباهتی بین یک سوره با سایر سوره‌ها علامتی است که مفسر را به اشتراک موضوع و اغراض سوره‌ها راهنمایی می‌کند و گرچه به طور دقیق موضوع سوره را تعیین نمی‌نماید. اما مختصاتی از آن را ارائه می‌دهد.

یکی از این تشابه ها، همگونی در حروف مقطعه است. برخی پژوهشگران معتقدند که: بدین جهت سوره‌های هفت گانه «حم» نامیده شده‌اند، و در اسم اشتراک یافته اند که بین آن‌ها هم شکلی و همرنگی مخصوص وجود دارد. چونکه هریک از آن‌ها با عنوان کتاب یا توصیف آن آغاز گردیده، به اضافه اینکه در کوتاهی و بلندی و هم شکلی کلام به هم نزدیک می باشند. آنچه در این مقام ذکر شده تنها از جهت تشابه سوره‌های مزین به حروف مقطعه است. نظر برخی از مفسران صرف وجود تشابه موجب راهیابی به اغراض سوره‌ها می‌گردد.

منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص256-251، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵