آبرويي کان شود بي علم و بي عقل آشکار

شاعر : سنايي غزنوي

آتش دوزخ بود آن آبرو از هر شمار		آبرويي کان شود بي علم و بي عقل آشکار
بيشي آن سر را رسد کز عقل باشد پايدار		پيشي آن تن را رسد کز علم باشد پيش دست
واي آن زهدي که از بي علم يابد انتشار		واي آن علمي که از بي عقل باشد منتشر
يک شبه بيداريي چون چرخ و چون انجم بيار		اي که مي قدر فلک جويي و نور آفتاب
علم خوان خود پيش از آن پنهان کند علم آشکار		لاف پنهاني مزن بي علم هر جا بيهده
قوتي داري چو عقل از وي مکن جز جهد کار		مايه‌اي داري چو عمر از وي مدان جز علم سود
وعده‌ي شاهي و شادي بي‌خرد در دل مدار		عهده‌ي فتواي دين بي علم در گردن مگير
پرده‌ي غفلت مپوش و تخم بي‌فضلي مکار		آلت رامش بگير و جاي آرامش مجوي
ياوه‌ي هر عامه مشنو پند من بر جان گمار		لابه‌ي هر خاصه منگر بند دل بر طبع نه
وقت رفتن نام بهروزيت ماند يادگار		يادگاري ده ز بيداري شب خود را مگر
سيري و خواب اي فتا با علم کي گيرد قرار		افسر و فرق اي پسر بي‌رنج کي گردد قرين
فضل جويي راه شب بر بحر بيداري گذار		علم خواهي مرحله‌ي علم از مژه چشمت سپر
بحر گردي گر بيابي در علم آبدار		ماه گردي گر بيابي آتشي از نور علم
نور اگر خواهي چنين شو سوي آن شمع تبار		در اگر خواهي چنين رو نزد آن درياي علم
آسمان دانشست و آفتاب روزگار		بوالمعالي احمد بن يوسف بن احمد آنک
حقگزاري چون زمين و مايه‌داري چون بهار		نوربخشي چون سپهر و درفشاني چون سحاب
ماند بي‌چونان گهر بحر عدم تا حشر خوار		آن گهر باري که چون بيدار شد از کتم عدم
دامن کتم عدم زين در تهي کردش کنار		لافگاه علم و دين از نجم پر کرد انجمن
اوج گردون پيش قدرش مايه‌ي عارست عار		شمع گردون نزد جودش مايه‌ي بخلست بخل
«لن تراني» بانگ برخيزد ز خلق انتظار		يار او گر چشم دارد روزگار اندر علوم
لعل با خر مهره اندر عقد کس کي کرد يار		خار با خرما بگاه طعم کس کي کرد جفت
جوهر آتش ز همت بر فلک باشد سوار		آب جويست آنکه جويد سوي هر ناجنس راه
اين جهان در رامش ست و آن جهان در افتخار		لاجرم زين داده‌ي گردون و زاده‌ي چار طبع
مايه‌ي باليدن تن پيش رايش يک شرار		پايه‌ي پاييدن جان نزد لطفش يک به دست
يافته قدر و بلندي صفوت و لطف و وقار		اي ز تاثير مزاجت چارگوهر بر فزون
آب دولت سوي تو چون آب سيل از کوهسار		ميل دانش سوي تو چون ميل اجزا سوي کل
دود بي‌علمي ز خانه‌ي مغز بي علمان برآر		آتش طبع بي اصلان ز آب روي خود بکش
آفت فتوي ببر از مفتيان جهل بار		لاله‌ي دعوي ز کوه که دروغان نيست کن
مار مهره جوي نادان نيست دور از زهر مار		جاهلان را چاره نيست از نسبت پست دروغ
اسب دانش بايد ار ني دور شو زين رهگذار		لنگي و رهواري اندر راه دين نايد نکو
لاله‌زان جويي که دوري از ميان مرغزار		فقر از آن خواهي که پاکي از بيان فقه و شرع
لاف بوبکر از محمد مي‌شناسم نه ز غار		قوت شرع از فقيهان مي‌شناسم نز فقير
هيچ جاهل بي تعلم فقر کي کرد اختيار		يادگار مصطفا در راه دين علمست علم
فقه و فضل يوسفي بايد درين ره غمگسار		هول و خشم يوسفي بايد درين ره بدرقه
يوسفي اصلي و احمد خلق و حدادي تبار		اي جمال ملک و دانش سرفراز از بهر آنک
آتش و آبي به قدر و لطف بي دود و بخار		لاله و کوهي بلون حلم بابويي و رنگ
لشکري مر ملک عز را چون نبي را چار يار		کان دين را مايه‌اي همچون بدن را پنج حس
علمها گير از پدر چون بخردان از روزگار		تربيت ياب از پدر چون آفتاب از آسمان
زود يابي صد گل خوشبوي از يک نوک خار		ابتدا اين رنجها مي‌کش که در باغ شرف
از تبرک نعل اسبت کرده چون مه گوشوار		صد هزاران چرخ بيني زين سپس برطرف کون
ناقدان بيني به رنج از بهر اين در هر ديار		عاقلان بيني به شادي بهر آن در هر مکان
دور دور يوسف ست اي پادشا پاينده‌دار		دور مشتي جاهل ناشسته روي اندر گذشت
آفتاب و آسماني بي کسوف و بي غبار		همچو جاني خالي از اعراض و اشباه جهان
يوسفان بي خرد بسيار بينم دلفگار		اينهمه ز اقبال و علم اوست ورنه در جهان
منبري کرد از شرف چون شمس گردون اختيار		لختکي چون چرخ بيداري گزين کز بهر تو
باز علم آموخته از قدر و عز جويد شکار		لک لک ناموخته گر مار مي‌گيرد چسود
قدرت و قدر و شرف با علم دين دارد قرار		هيبت و عز و بها با رنج تن باشد قرين
آنکه پيمايد به ديده قامت شبهاي تار		قايد چشم و چراغ عالمي گردد چو شمع
هيچ پرخوابي نجستست از طبيبان کوکنار		يافه کم گوي اي سنايي مدح گو کز روي عقل
ويحک از گستاخي و ژاژ تو يارب زينهار		او امام پند گويانست پندش مي‌دهي
گوهر افغال او بر ياد طبعش مي شمار		لولو اوصاف او بر صدر جاهش ميفشان
بي حساب و بي سپر با حيدر اندر کارزار		دور شو زين پند دادن زان که زشت آيد شدن
کو به کمتر کس ببخشد در زمان صد ذوالفقار		ابلهي باشد براختن تيغ چوبين بر کسي
علم تا نبود چو جهل و آب تا نبود چو نار		روز تا نبود چو ماه و ماه تا نبود چو سال
دانشت جفت يمين و دولتت جفت يسار		يمن بادت بر يسار و يسر بادت بر يمين
اين چنين تان هر زمان با عافيت سيصد بهار		نوبهارت با امام دين مبارک باد و باد
هر زماني روز او چون روز محشر صد هزار		باد نهصد سال عمرت روز از نهصد زمان
گر نفاق اندروني پاک آيد در عيار		زير مهر پادشاه زري در آرد روزگار
در پناه شاه دارد مرد بيت المال کار		در سراي شرع سازد علم دارالضرب درد
آبدار از چشمه‌ي توفيق و پاک از شرک خار		گلبني بايد که تا بلبل برو دستان زند
منقسم باشد درين ره ز اضطراب و ز اضطرار		مرد تا بر خويشتن زينت کند از کوي ديو
بس خطا باشد درين تهمت شنودن بوي بار		بس محال آيد ازين قسمت نهادن شکل روح
حضرت سيمرغ کو تا بشنود آن ناله زار		ناله‌ي داوود هم برخاست از صحراي غيب
در شعاع نور افتم بي سر و بن دره وار		آفتاب اينک برآمد چند خسبم همچو کوه
دل برآورده به قهر از کلي جانشان دمار		شير مردان در جهان چون ذره باشد نزد تو
کبرويش رفته باشد در ميان شاخسار		وآن گه‌ي باشد سزاي آتش ترسا درخت
کي شود در حلقه‌ي مردان ميدان پايدار		تا بود دل در فريب نقش جادو جاي گير
با خرد همخوابه کي ديدند او را اهل غار		برهمن تا بر نيايد از همه هستي خود
پاي بر مرغي نهاده کي رسد کس بر مدار		دست در سنگي زده کي کوه بيند بت به دست
زرق چون سازند بي افلاس در کوي شمار		نرد کي بازند با خورشيد در پيش قمر
در دمغ عاشقان بودست ازين سودا خمار		پيش از آن کادم نبود و نام آدم کس نبرد
درد بود ردا قلم ميراند بر لوح نگار		دم کجا زد آدم آن ساعت که بر اطراف عرش
گرد عشاقان مگرد اي مختصر هان زينهار		عقل را تقدير چون از پرده بيرون کرد گفت
بند ايشان را نشايي دست از ايشان باز دار		زان که ايشان در جهان ديوانگان حضرتند
عشق ليلي را ندادي جاي در دل خوار خوار		گر تو ز بندي بدي بر پاي مجنون در عرب
برکشيد از عشق ليلي تيغ بر وي صدهزار		لاجرم چون راه داد از درد در دل عشق را
شب روي خود شور ديگر دارد اندر کار و بار		گر چه کم دارد صفا نزديک يزدان اهرمن
نيمشب گفتست موسا اهل را کنست نار		نيمشب بودست خلوتگاه معراج رسول
عالمي روشن شود در دم از آن نور شرار		گر ز دولت بر دمد صبحي به ناگه در شبي
صد هزاران پوست خلعت گردد اندر هر ديار		گر شبي طلعت نمايد در يمن نجم سهيل
خضر کو تا در شود غواص وار اندر بحار		سمع کو تا بشنود امروز آواز اويس
نه درين گمشد هنوز آن گوهر اسرار دار		نه ازو کم گشت يک ذره غريو درد دين
طالبان را در قدم آبست و در آتش وقار		تا دل لاله سياهست و تن سيمرغ گم
باد بس باشد ز يوسف عاشقان را يادگار		خاک بس باشد به آدم عاقلان را راهبر
ور در آن دردي بود يوسف خود آيد در کنار		کر بدين علمي بود حکمت پديد آيد بسي
در ميان چشم زخمي زين دو عالم سوگوار		مفردي بايد ز مردم تا توان رفتن به دل
کي کند در گوش کيوان از بزرگي گوشوار		ديده را هر خشت دامي هست بر باروي شهر
چون عمر در زين نشيند بوالحسن بايد سوار		آهوي خود پيش افتد مرد بايد چون عمر
تا نه اين مردي نمايد در حضور ذوالفقار		تا نه اين رحمت کند در حلقه‌هاي طاوها
عزريائيلي برآيد از پي اسفنديار		از خرد بس نادر افتند کز بن يک چوب گز
باز تا بر دست باشد کي کند تيهو شکار		چشم چون بر ديدن افتد کي بود در ظرف حرف
ني که روي ماه بهتر خاصه در دريا کنار		ني که دست شاه خوشتر باز را در شهر خصم
و آنکه شد در کار دلبر آب خورد از جوي عار		آنکه ديد اسرار عالم خاک زد در روي فخر
مفلسان بي‌گناهانند اي دل در گذار		عالمي وامانده‌اند از عدل اندر حبس خود
تا چه خواهي داد قومي رنگ داران را حصار		تا چه خواهي کرد مشتي ديو مردم را مقيم
ور کسي زجري کند بي گفت شو و اندر گذار		گر کسي دامي نهد بي پاي شو واندر گذر
باز چون ميريش دادي گم کند چون تو هزار		نفس تا رنجور داري چاکر درگاه تست
هم دل اندر محرم خلوت سراي شهريار		دل گرفت احرام در بيت‌الحرام آب و نان
کي شدند او را مطيع اندر بيابان شير و مار		تا نشد خاص الخواص او دل اندر صدر شاه
ور چه در بتخانه‌اي هشيار باش و پي فشار		گر چه اندر کعبه‌اي بيدار باش و تيز رو
بر خيال چشمه‌ي معبوديه کرد اختصار		مرد با زنار اگر سست آيد اندر عين روم
از کلوخي گل برون آيد ز ديگر سوي خار		آب در بستان آدم مي‌رود ليکن چه سود
باغبان هرگز ندادي نيم جو را ده خيار		ناله را نزديک عزت گر جوي حرمت بدي
نام آن گيرد که باشد چون سها زرد و نزار		کار آن دارد که افتد در خم چوگان فقر
هر چه جز بندست زحمت هر چه جز زخمست عار		هر چه جز در دست دوزخ هر چه جز فقرست غير
چون کند نقش سليمان ديو بر روي ازار		چون بدين هفت آسمان پويند با تر دامني
دست برد از همسران خويش و ز اهل و تبار		عندليب خوش سماع او جاودان گويا بود
جون برون يازد کند در کام او چون خر فسار		ور نه خود دست کفايت ز آستين کبريا
آتشي بايد که افتد در ضياع و در عقار		تا ضياع اندر دل مردست ضايع نيست کفر
عقل بعد از علم بايد تا درست آيد شمار		عشق پيش از مرد بايد تا سماع آرد وصال
نافع آيد دل محاسن را چو دين باشد شعار		مانع آيد جان معاني را چو عقل آمد مشير
دور ما آخر برآرد هم دمار از هر چهار		در اوايل چار مي‌گفتند بنيان جهان
زينهار اي خفتگان بيدار باشيد از قرار		صبح محشر بر زد اينک نور بر دامان کوه
هر چه ذر اندر يمين و هر چه سنگ اندر يسار		موج خواهد زد زمين تا بر کنار افتد همه
ايمني باز آرد از تخليط و تندي و بخار		کشتي اينجا ساخت بايد تا به نزد غرقه‌گاه
گو برو اندر ريا از بهر خر گندم بکار		چون نيابد در رباط از بهر عيسا عقل دون
کسي مسلم باشدش جولان ميدان عذار		گر نخواهد خواست از اخلاص عذر عشق زلف
کز رخ خورشيد مي‌بينند سرخي بر انار		غفلت اندر عاشقان چندان کدورت جمع کرد
مصطفا داند خبر دادن ز وحي کردگار		از سپيدي اويس و از سياهي بلال
من چه دانم کز چه بيند دزد در شبهاي تار		من چه دانم کز چه دارد نور از خورشيد روز
ناله‌ي گردون کفايت باشد از تقدير بار		سينه‌ي شيرين خبر دارد ز خسرو بس بود
فضل کن بر عاشقان و راز هم در پرده دار		يارب اين در علم تست و کس نداند سر اين
چون دگر گويندگان او را مفرما سنگسار		وز پي آن کز سنايي يک اشارت بد بدين

آبرويي کان شود بي علم و بي عقل آشکار

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته