برترین حافظه

چکیده
 

اگر ما فرایند به خاطر سپردن را خوب بشناسیم، می توانیم آن را منظماً برای مطالبی که می خواهیم به خاطر بسپاریم، به کار بریم. همان طور که تمرین های بدنی موجب نمو و تقویت ماهیچه های بدن می شود، تمرین های تقویت حافظه نیز باعث نمو تقویت حافظه ما خواهد شد. اما برای نمو یک ماهیچه یا برای پرتاب یک وزنه نباید بی قاعده به هر عملی اقدام کرد، بلکه باید اصولی را که موجب می شوند کوشش ما حداکثر نتیجه را، با صرف حداقل انرژی بدهد، به کار برد. در قلمرو حافظه نیز وضع به همین منوال است. با فرسوده کردن حافظه و عمل آن به هر شکل که پیش آید، نتیجه خوبی به دست نخواهیم آورد. باید بدانیم که چگونه حافظه خود را به آرامی و بدون خستگی مغزی فعال کنیم. مانند سایر قلمروها، آنچه موجب تفاوت دو فرد از یکدیگر می شود، استعدادهای طبیعی آنان نیست، بلکه شناخت تکنیک های خوب و به کار بردی آنهاست.
بدین خاطر ما در این مقاله اولاً به تاریخچه و سپس به اسباب تقویت حافظه و یادآوری و... می پردازیم.
کلید واژه: تقویت حافظه، مغز، فراموشی، حافظه، خاطره، لسیتین.

مقدمه
 

روان شناسان بسیاری می گویند: «همه دارای حافظه اند، اما اشخاص معدودی طرز به کار بردن آن را می دانند.» چرا اکثراً نمی دانند؟ خیلی ساده است، برای اینکه به هیچ وجه، طرز به کار بردن این ابزار شگفت انگیز را که حافظه است، نیاموخته اند.
شما سال هائی از زندگی خود را در مدرسه، برای مطالعه بسیاری از مواد درسی گذارانده اید، ولی آیا به خاطر دارید که در طی این سال ها که مطالب زیادی را می بایست به خاطر بسپارید، به شما آموخته باشند که چگونه حافظه خود را به کار بگیرید؟ پیش از آن که کتابی را مورد مطالعه قرار دهید، به شما خواندن را یاد داده اند، ولی پیش از آنکه هزاران مفهوم را به خاطر بسپارید، هرگز به شما طرز به کار بردن منطقی حافظه را یاد نداده اند. عده بسیاری در همه دوره زندگی، از این خلاء رنج می برند و می گویند که ما حافظه نداریم. با این حال، زحمت زیادی ندارد که آنها نیز بتوانند از حافظه ای مطمئن و دقیق و حتی در نظر بسیاری از اشخاص شگفت انگیز، برخوردار باشند.

تاریخچه حافظه
 

درگیری فکری، با استعدادِ پرسش برانگیز حافظه؛ خاص انسان قرن ما نیست، بله بسیاری از تمدن ها در گذشته، منشأ کارکرد و تربیت آن را مد نظر داشته اند. بیش از 2500 سال پیش، یونانیان هنری را دربارۀ حافظه اختراع کردند که عموماً تحت عنوان «منمو تکنیک» طبقه بندی می شود و به معنی نقش کردن اثرات «مکان ها» و «تصویرها» بر روی حافظه است. این روش در دنیای قدیم برای انتقال دانش، از اهمیت ویژه ای برخوردار بود؛ زیرا که هنوز صنعت چاپ پدید نیامده بود.
می گویند اولین سیستم تربیت حافظه به وسیله شاعر یونانی «سیمونیدز» در قرن پنجم و ششم قبل از میلاد پدید آمده است. شرح واقعه چنین است که سیمونیدر، تالار ضیافتی را که در آن شعر طویلی را ایراد کرده بود، برای چند لحظه ترک می کند. در این حین سقف تالار فرو می ریزد و در نتیجه تالار و مرگ مهمانان، هویت آنان غیر قابل شناسائی می شود. اما پس از بازسازی تالار، سیمونیدز توانست جایگاه دقیق هر یک از حاضرین را پیش از قرائت شعر، به یاد بیاورد و تمامی آنها را شناسائی کند. بدین ترتیب بود که نخستین تئوری «تداعی» در به خاطر سپردن و اساس تمامی سیستم های منموتکنیک، پدید آمد.
افلاطون می گوید: «روح دارای بستری است از موم قالب سازی که سختی و غلظت و خلوص آن در افراد متفاوت است. و همین موم، نقش احساسات و اندیشه ها را می پذیرد. این نقش حک شده که از حیث بر جستگی، مانند نقوش یک مهر به نظر می رسند، همانند نشانه های از اشیاء است و مکان به خاطر آوردن آنها را فراهم می سازد. نشانه ای که ناپدید و فراموش می شود، به طور کامل روی این موم حَک نشده است». وی همچنین می گوید: «نوعی از دانش وجود دارد که از حک نقوش حواس ناشی نمی شود، بلکه یک بار توسط روح ما شناخته شده اند و در حافظه پنهانند. «از این رو نتیجه می گرفت که تمامی دانش حقیقی از «بار جمع آوری» یا به خاطر آوردن «مثل» به دست می آید که تمام اشیاء و انسان، تقلیدهای محضی از آنند.
ارسطو نیست معتقد بود حافظه، مجموعه ای از تصویرهای ذهنی است که تنها از راه تأثیرات حسی به دست می آید. وی تنها کسی بود که قوانین منموتکنیک را به صورت تداعی، نظم و تشابه پایه ریزی کرد.

تعریف حافظه
 

حافظه، پایه و اساس فراگیری، انبار و مخزن وسیع ذهن ما به شمار می رود. هر روز سیلابی از ماجراها و وقایع زندگی بر آن هجوم می آورند و این نیروی مرموز، تمام مطالب و وقایع را مانند یک نوار ضبط صوت حفظ نموده و هر وقت بخواهیم به ما پس می دهد. نظر به اینکه حافظه یکی از پیچیده ترین حالات نفسانی است و هنوز حقیقت آن کشف نگردیده است، لذا نمی شود از آن تعریف ساده ای نمود، و از دیرباز تمام دانشمندان با بررسی های زیاد، در درباره ابعاد مختلف آن کوشیده اند که برای آن تعریف قاطعی ارائه دهند ولی از ارائه راه حل قاطع برای شناخت عمیق آن عاجز مانده اند.

دوام خاطره
 

حافظه از لحاظ «حفظ» یا نگاهداری خاطره ای معین، به دو بخش تقسیم می شود:
1. حافظه کوتاه مدت: شاخص این نوع حافظه، خاطراتی است که برای مدت زمانی نسبتاً کوتاه به یاد می مانند.
2. حافظه بلند مدت: شاخص آن خاطراتی است که برای ماه ها و سال ها در یاد می مانند.
غلبه حافظه: جنبه دیگر حافظه، «غلبه حافظه» است. برخی از مردم «چشم فکر» برخی دیگر «گوش فکر» و بعضی دیگر «حرکت فکر» هستند. در عین حل گروهی کثیر، مجموع این کیفیات را تاحدودی دارا می باشند. اشخاص «چشم فکر» آنچه را که می بینند، بهتر به یاد می آورند. گروهی «گوش فکر» آنچه را که می شنوند، بهتر به خاطر می آورند. اشخاص «حرکت فکر» احساس هائی را به آسانی به یاد می آورند که با تحریک های خاصی مانند: لمس، حرکت و مانند آنها همراه باشند. همچنین افرادی نیز هستند که یادآوری تقریباً کاملی را در حواس شامه «بویائی» و ذائقه «چشائی» تجربه می کنند. (1)
مراحل حافظه (یاد)، (مراحل عبور هر شیء در ذهن)
حافظه یکی از نیروهای شعور است و خود از پنج مرحله تشکیل شده است؛ زیرا از آن هنگامی که چیزی وارد ذهن می شود تا آن لحظه که دوباره به قسمت روشن ذهن می آید، پنج مرحله انجام می شود:
1. تحصیل (فراگیری): چیزی ادراک می شود.
2. حفظ (نگهداری): اثری در ذهن باقی می گذارد.
3. تذکر (یادآوری): در موقع مقتضی صورت اثر گذشته را به یاد می آورد.
4. تشخیص (بازشناسی): این صورت از دیگر صورت های ذهنی، تمیز داده می شود.
5. جایگزینی (تجدید در گذشته): امر به خاطر آمده ممکن است در عرصه گذشته در جای معین خود قرار گیرد. (2)

تقسیمات حافظه
 

1. حافظه بینائی؛ 2. حافظه شنوائی؛ 3. حافظه طوطی وار؛ (تکرار ماشین کلمات بدون فهم آنها). 4. حافظه گذرا یا کوتاه مدت؛ (به دنبال فعالیتی کسب می شود که فرد به خاطر دلائلی نظیر امتحان، اطلاعات دریافتی خود را در ذهن خویش فقط برای مدت زمان کوتاهی نگهداری کند. اعمالی همچون حفظ کردن کلمات و اعداد، پیگیری یک سری دستورهای محدود، یادآوری و بازسازی اَشکال یا هجی یک کلمه برای امتحان، مثال هائی در اکتساب حافظه گذراست). 5. حافظه توالی؛ (و آن پاسخ خود به خودی در مقابل یادآوری های خاص می باشد. مثلاً گفتن روزهای هفته، عمل شمارش ترتیبی اعداد، نظم و ترتیب عناصر در موارد یاد شده از اهمیت اساسی برخوردار است و یا این که توالی کلمات در یک جمله یک امری اساسی است). 6. حافظه مانا یا بلند مدت؛ (و آن ذخیره کردن و به یاد آوردن اطلاعات در مواقع مورد نیاز است که این امر به مهارت فراگیر در شناخت هدف و مناسبات مطلب آموزشی و ربط آن به دانش گذشته شخص بستگی دارد). (3)

قوانین اولیه تداعی
 

در قرن سیزدهم «سنت توماس آکیناس» سه قانون اولیه تداعی ارسطو را احیاء کرد.
1. قانون تشابه: خاطره مشابه با تأثیر معین به یاد می ماند.
2. قانون عکس یا تضاد: اگر دو یا چند تأثیر آنتی تز یکدیگر باشند، دانستن یکی سبب یادآوری دیگری می شود.
3. قانون هم زمانی یا همراهی: اگر دو یا چند تأثیر هم زمان اتفاق بیفتد، بروز یکی سبب یادآوری دیگری می گردد.

قوانین ثانویه تداعی
 

این قوانین عبارتند از عبارتند از:
1. قانون تأخر: تمایل به یاد آوردن رویدادهای اخیر به جای رویدادهای قدیمی تر.
2. قانون تکرار: هر اندازه رویدادی بیشتر روی دهد، ضبط آن در حافظه بهتر خواهد بود.
3. قانون وضوح: هر اندازه شدت احساس قوی تر باشد، شانس به یاد آوردن به همان اندازه بیشتر خواهد بود.

روش تداعی چندگانه
 

آموزش دهندگان روش های بهبود حافظه، آنچه را که «عموماً تکنیک تداعی چندگانه» یا «روش قلاب های ذهن» حفظ کردن نامیده می شود به دست آوردند. این شیوه که پایۀ تمامی مطالب نوین آموزش حافظه را شامل می شود از «تداعی» یا «پیوند» آنچه که می خواهید به خاطر بسپارید یا آنچه قبلاً در خاطر موجود است به وجود می آید. این شیوه روش ارتباط دادن و قلاب زدن یک فکر به فکر دیگر، در توالی تصاویر ذهنی است که برای شخص معنی دار می باشند.
ما اغلب، اشیاء و رویدادهائی را زودتر به یاد می آوریم که شگفت آورتر، مبالغه آمیز، تازه، وحشتناک و تکان دهنده و ... باشند. تحقیقات نشان داده است که هر اندازه تصویرهای تداعی گر را عجیب تر یا غیر طبیعی تر بسازیم، به خاطر آوردن آنچه این تصاویر تداعی خواهند کرد، به همان میزان آسان تر خواهد بود. به خاطر داشته باشید که یک تصویر به هزاران کلمه می ارزد. بهترین راه تقویت حافظه از راه تداعی این است: هر چه موضوع یا مطلبی را بیشتر تداعی، مشخص و مرتبط سازید، به خاطر آوردن آن به همان میزان آسان تر است. تجربه نشان داده است که شرایط مختلفی می توانند یاد آوری خاطرات را به تعویق بیاندازند. از آن جمله اند: عصبی بودن، اضطراب، ترس، دست پاچگی، اندوه، افسردگی، خشم و ... همچنین عوامل دیگری چون: خستگی، کمبود ویتامین ها، مصرف الکل، قاعدگی، کمبود خواب و گرسنگی، موجب ضعف در یادگیری و یادآوری می شوند. پژوهش گران بسیاری بر این باورند که حافظه، در الگوهای بسیار پیچیده و مرکب ارتباط درهم تنیده عصبی ذخیره شده است و به خاطر آوردن، عمل اسرار آمیز «تحریک مجدد یک یا عده ای از این الگوها است. پروتئین ها نیز مسئول نگهداری حافظه در مغز معرفی شده اند؛ زیرا که سلول های مغزی بیش از سلول های هر بخش دیگر بدن، پروتئین تولید و مصرف می کنند. همچنین پروتئین ها، برای فعالیت یاخته های مغزی ضروری اند. (4)

عوامل تقویت حافظه از راه روش های علمی روان شناسی
 

1. رعایت بهداشت عمومی بدن (درونی و بیرونی)؛ 2. تغذیه صحیح و بهداشتی بودن غذا؛ 3. بهداشت ورزش؛ 4. خواب راحت؛ 5. با موضوعات، رغبت و علاقه و ارتباط عاطفی داشتن؛ 6. قصد و نیت قوی و جدی داشتن برای عمل حفظ و یادگیری؛ 7. جزم و احتیاط برای حفظ مطالب (کار را از ابتدا درست آغاز کردن)؛ 8. گزینش و انتخاب (قدرت انتخاب و حسابگری داشتن)؛ 9. ایجاد تمرکز و دقت (تجمع حواس)؛ 10. مرور کلی بر مطالب و آنها را به عنوان اصولی درک کردن؛ 11. تمرین عملی برای به خاطر سپردن و به خود توضیح دادن (برای خود نقل کردن)؛ 12. تکرار از روی تعقل؛ 13. ارتباط و انسجام مطالب و موضوعات با یکدیگر؛ 14. تلقین به نفس؛ 15. عامل تشویق و تقویت؛ 16. توجه مخصوص به حافظه حسی؛ 17. گیرندگی مطلب؛ 18. استمداد و استفاده از حافظه اختصاصی (استعداد شخصی).

عوامل تقویت حافظه از دیدگاه معصومین (علیهم السلام) و قرآن
 

1. نوشتن مطالب و تفکر در آن؛ 2. بحث و مناظره؛ 3. پیوند و ارتباط پی گیر با مطالب و سخنان علمی و عمل به آن؛ 4. شیوه تکرار مطالب تا سه مرتبه؛ 5. استمداد از نماز و دعا؛ 6. سحرخیزی؛ 7. به جای آوردن نوافل مخصوصاً نماز شب؛ 8. مسواک زدن؛ 9. قرائت قرآن؛ 10. صلوات فرستادن؛ 11. مداومت بر خواندن سوره واقعه؛ 12. خواندن آیت الکرسی؛ 13. حضور در مسجد و شرکت در نماز جماعت؛ 14. روزه گرفتن؛ 15. دست کشیدن از طعام قبل از سیری؛ 16. مسافرت و تغییر موقت برنامه زندگی؛ 17. ورزش و پیاده روی؛ 18. آداب آموختن از علماء؛ 19. شانه کردن ریش به روش پیامبر (ص) (پایین به بالا چهار بار و بالا به پایین هفت بار)؛ 20. فصد یا حجامت؛ 21. روغن زدن به بدن؛ 22. استعمال عطر (بوی خوش)؛ 23. تجارت؛ 24. مشورت با مردم؛ 25. پایداری بر تنهائی و تجدید نیرو؛ 26. مهربانی با مردم؛ 27. رعایت اصول بهداشت روانی؛ 28. دائم الذکر بودن؛ 29. مجالست با دانشمندان و شنیدن سخنان حکیمانه آنان؛ 30. کم گوئی؛ 31 اجتناب از مطلق مسکرات؛ 32. به دست آوردن تجربیات بیشتر.

عوامل تقویت حافظه از دیدگاه حکماء
 

1. خوردن شیرینی طبیعی (مویز، خرما و ...)؛ 2. کم خوری؛ 3. کم خوابی؛ 4. روزی حلال؛ 6. اجتناب از سرگرمی های بی مورد؛ 7. اشتغال بر طاعت و عبادت خدا؛ 8. نظر به خطوط و نوشتن های قرآن؛ 9. حفظ کردن قرآن؛ 10. دقت در معانی آیات قرآنی؛ 11. اطاعت امر والدین؛ 12. نظر به والدین؛ 13. نظر به عالِم واقعی؛ 14. صدقه دادن؛ 15. استنشاق (آب در بینی کشیدن)؛ 16. هر روز به حمام رفتن؛ 17. سرمه به چشم کشیدن؛ 18. انگشتر نقره به دست کردن؛ 19. پوشیدن کفش زرد؛ 20. کم مباشرت نمودن؛ 21. نگاه کردن به آسمان؛ 22. شستن صورت؛ 23. بخور دادن موی سر، ریش یا بدن؛

فکرتان را ورزش دهید.
 

ورزش دادن فکر به رشد مغز کمک می کند. با فعال نگاه داشتن مغز سلول های عصبی مغز را ترغیب می کنند تا ارتباطات جدید ایجاد کنند که به آنها اجازه می دهد با هم در ارتباط باشند. این مسئله به جز بالا بردن قدرت یادآوری ظرفیت حافظه را هم بالا می برد و مانع از دست رفتن حافظه می شود. کارهای بسیاری می توانید برای ورزش دادن و فعال کردن مغز انجام دهید. کارهای ساده ای مثل حل جدول، بازی ها فکری و مطالعه کردن، از آن دسته هستند. گرفتن آموزش های جدید مثل یادگیری زبان خارجی یا یک هنر مثل طراحی یا خطاطی می تواند مفید باشد. (5)

تمرین، بهترین راه پرورش مغز
 

«بهلیمان» که آهنگری بیش نبود، بدون آنکه نزد آموزگاری تعلیم ببیند، به واسطه تمرین های مداوم روزانه توانست سی و دو زبان خارجی را فرا گیرد و همچنین دویست و بیست شعر به زبان یونانی بسراید. «هنریچ کلیمان» روزانه بیش از سیصد لغت فقط برای پرورش مغز خود می آموخت. «ماکسی میلیان برلیتز» به خاطر علاقه فوق العاده ای که به فراگرفتن زبان داشت، تمام عمر خود را در آموختن و تدریس زبان متعدد صرف کرد و پیش از مرگ، قریب به پنجاه زبان دنیا را می دانست. این قبیل افراد بسیارند، و البته کار آنها بدون فکر و اندیشه نبوده بلکه ار روی نظم و ترتیب صورت می گرفته است. هیچ چیزی نیروی انعکاس سلول های مغزی را جز مرور و کاوش بعدی تقویت نمی کند؛ زیرا این عمل، کار و فعالیت های سلول های مخصوص به یک موضوع فراموش شده را بر می انگیزد و آنها را وادار به کار مجدد می کند. به هنگام یاد آورن یک واقعه، باید مکان، زمان، وضع هوا اشخاص که در آن واقعه حضور داشتند، موضوعاتی که روی آنها بحث می گردید و خلاصه تمام جزئیات را مرتباً به خاطر آورید و به مجرد این که همه قضایا را مورد توجه قرار دادید، می بینید که تمام جزئیات واقعه در ذهن شما مانده و پاک نشده است. (6)

تغذیه مغز
 

فعالیت مغزی، کاملاً مانند ورزش های ماهیچه ای، همراه با مبادله ها و تغییر شکل های شیمیائی است. موادی که نیازهای ماهیچه ها و مغز را برای آورده می کنند، یکسان نیستند. آزمایش های بسیاری ثابت کرده اند که یاخته های مغزی و دماغی به کلسیم نیاز دارند. کمبود کلسیم تولید اختلال های عصبی می کند که به عصبانیت ساده، بی خوابی و تشنج منجر می شود. به این جهت است که در ترکیب بعضی از مسکن ها، کلسیم وجود دارد. نیز ثابت کرده اند که فعالیت روانی، با از دست دادن اسید فسفریک و نمک های کلسیم به وسیله ادرار همراه است. بنابر این واضح است که باید کمبود فسفر و کلسیم را بیشتر به وسیله مواد غذائی جبران کرد مانند: پنیر، تخم مرغ، میگو، جوانه گندم بادام، گردو و فندوق که برای اندام ها فسفر و کلسیم مورد نیاز تأمین می کنند. عنصر مهم دیگر، برای خوب انجام گرفتن عمل حافظه، منیزیم است. متأسفانه منیزیم عنصری است که به مقدار محدود در غذاهای ما وجود دارد. با وجود این در نان کامل، جوانه گندم، شکلات، سبزی ها و دانه های سبز و بعضی از آبهای معدنی یافت می شود. ماده دیگری که از غذاهای قابل ملاحظه برای مغز به شمار می رود اسید گلوتامیک است که آن را گاهی اسید هوش نیز نامیده اند. در حالت طبیعی در جگر سیاه و شیر و مخمر آب جو یافت می شود. سرانجام ویتامین های گروه «ب» کار دماغی و فکری را آسان تر و بهتر می کنند. این ویتامین ها در ماست و مخمر آب جو و فندق و بادام و جوانه ها گندم یافت می شوند. از این همه که گفته شد چه کاربرد عملی می توانیم نتیجه بگیریم؟ می دانیم که در موقع کارهای فکری شدید به مصرف کردن این غذاها به نسبت قابل ملاحظه ای نیازمندیم: اغلب اوقات این غذاها غذاهای عادی هستند و یافتن آنها آسان است. عده ای هم مانند جوانه گندم و مخمر آب جو، به ویژه در مغازه های فروش مواد غذائی مخصوص رژیم، یا داروخانه ها یا عطاری ها یافت می شوند. در دوره های فعالیت فکری شدید، باید سعی کنیم که غذاهای دارای پروتئن (تخم مرغ، گوشت، جگر سیاه، ماهی) و غذاهائی که گوارش آنها آسان است (کباب، سبزی، دانه های پخته به وسیله بخار یا در آب) صرف کنیم. و از مصرف زیاد چربی و نان و قند بپرهیزیم. از زیاد خوردن در یک مقداری ماست یا یک تکه پنیر در ساعت 11 صبح و بین ساعت های 4 و 5 بعد از ظهر توصیه می شود؛ زیرا انباشتن زیاد معده فعالیت های مغزی را سُست می کند. غیر از غذاهای طبیعی می توان این رژیم را با بعضی از مواد داروئی محتوی فسفر، اسید گلوتامیک و ویتامین های «ب12» تکمیل کرد. به دانشجویان توصیه می کنیم که از استعمال مواد محرک قوای فکری که ایجاد «تحریک موضعی» می کنند، ولی تخدیری در پی دارند، خودداری کنند و آنها را تنها در مورد خستگی های ناگهانی به کار ببرند. همچنین باید از استعمال داروهای مسکن، به استثنای بعضی از آنها که آرامش بخش و بی زیان هستند. (کالسدین، آتاراکس، فرنگان) و می توان برای اجتناب از اضطراب در یک امتحان یا در روزهای پیش از امتحان، مورد استفاده قرار داد، احتراز کرد. (7)
امام رضا (ع) می فرمایند: به درستی که سرکه ذهن را قوی و عقل را زیاد می کند. (8) در جایی دیگر می فرمایند: بر تو باد به خوردن چغندر که عقل را محکم می کند و خون را صاف می نماید. (9)
سُعد هندی، فلفل سفید، سنای مکی، کُندُر سفید (خوراکی) و زعفران را به مقدار مساوی بکوبید و با عسل مخلوط کرده تا هفت روز، روزانه یک مثقال بخورید، در تقویت حافظه بسیار مؤثر است. هر کس این عمل را چهارده روز انجام دهد؛ بیم آن می رود از شدت حافظه ساحر شود. (10) از زعفران خالص جزئی، و از سُعد کوفی جزئی، تهیه کنید و آن دو را با عسل صاف مخلوط نمائید و در هر روز ناشتا دو مثقال از آن میل نمائید. امام علی (ع) می فرمایند: «هر کس به این دستور عمل نماید از شدت حافظه بر او ترسیده می شود که ساحر است». (11)
مرحوم کفعمی در مورد تقویت حافظه می نویسد: از چیزهائی که به تجربه ثابت شده است به جهت زیاد شدن حافظه دستور زیر است: «بیست درهم مویز سرخ که دانه آن را گرفته باشند، یک مثقال سُعد کوفی، دو درهم لبان الذکر و نیم درهم زعفران خالص را با هم بکوبند، تمام را با آب رازیانه معجون نمایند و در هر صبح ناشتا یک درهم میل نمایند، قوۀ حافظه زیاد خواهد شد.» (12) ابو بصیر گوید: به حضرت امام صادق (ع) عرض کردم ما قادر نیستیم آنچه را که شما به ما می آموزید فراگرفته به ذهن بسپاریم، خوب است دستور فرمائید که چگونه ذهن ما زیاد شود. حضرت صادق (ع) دستوری می دهند که قوه حافظه وی زیاد گردد و آن دستور از این قرار است. «ده درهم قزنفل، ده درهم کُندُر، آن را خوب بکوبند تا خوب نرم شود، هر روز صبح ناشتا کمی از آن میل نمایند». (13)

قرص های هوش (اسید فولیک)
 

برای رفع هموسیستئین (اسید آمینه خطرناک) بدن لازم است و تحقیقات ثابت کرده است در اثر کاهش اسید فولیک ویتامین «ب6» و «ب12» در خون، مشکلات نظیر کاهش سطح ادراک در افراد مسن، اشکال در یادآوری، تمرکز حواس و افزایش هموسیستئین خون به وجود می آید.

ویتامین «ب 12»
 

برای نگهداری سلول های عصبی ضروری است. حتی اگر این ویتامین در حداقل مقادر طبیعی باشد، برای بدن مضر است و بایستی دارای مقدار نرمال خود باشد و رفتار و حافظه افراد با مکمل دهی ویتامین های گروه «ب» بهبود می یابد. در کمبود این ویتامین ها سطح ادراک و آگاهی کم می شود، طوری که کسی هم متوجه نمی شود.

ویتامین « ای»
 

مغز شما را از آسیب حفظ می کند. مطالعات طولانی مدت نشان داده است، مکمل ویتامین «ای» خطر بروز بیماری های قلبی را کاهش می دهد. همچنین وخامت بیماری آلزایمر را کاهش می دهد. اثر آنتی اکسیدانی ویتامین «ای» تشکیل پلاک های آمیلوئیدی را که باعث التهاب و کج شدن انتهای اعصاب می شوند، متوقف می کند. (14)
چهار اصل بهداشت مغز: 1. به خون خود اکسیژن بدهید؛ 2. به قدر کافی بخوابید؛ 3. دود مصرف نکنید؛ 4. از الکل اجتناب کنید.

لسیتین و حافظه
 

لسیتین یک لغت یونانی و به معنا زرده تخم مرغ است و علت نام گذاری آن، وجود میزان فراوان لسیتین در زرده تخم مرغ و همچنین کشف این ماده برای اولین بار در زده تخم مرغ بوده است. تمامی اعضاء و اندام های بدن برای انجام اعمال خود نیاز به انرزی دارند و مغز نیز از این مسئله مستثنی نیست. مغز برای انجام فعالیت های طبیعی خود به استیل کولین نیاز دارد که منشأ آن از لسیتین می باشد. وقتی لسیتین از طریق غذا دریافت می شود، کولین طی مراحلی از ساختمان لسیتین جدا می شود که از این کولین آزاد شده بسیاری از مواد حیاتی و ضروری بدن ساخته خواهد شد. یکی از نقش های مهم کولین در ساختن استیل کولین است. استیل کولین اهمیت بسیاری برای فعالیت مغز و مرکز حافظه دارد. و با بودن استیل کولین، مغز و مرکز حافظه توانائی ضبط و نگهداری صحبت ها، نوشته ها و دیده ها را خواهند داشت و تا زمانی که این ماده حیاتی یعنی استیل کولین ساخته شده از لسیتین به اندازه کافی به مغز برسد ما دچار فراموشی نمی شویم و بر عکس در اثر کاهش مقدار استیل کولین به دنبال کمبود لسیتین، حتی به مدت کوتاه، قدرت حافظه کاهش یافته و فرد قدرت حفظ طولانی صحبت ها و دیده ها را از دست خواهد داد و یا مطالب و مسائل جدید را به سختی به خاطر می سپارد.

منابع غذائی لسیتین
 

لسیتین در عدس، ذرت، شیر، زرده تخم مرغ، تخم آفتاب گردان، جوانه گندم، بادام زمینی، آرد جو دو سر، کبد (جگر) گوساله و ... وجود دارد ولی از همه بیشر در لوبیای سویا یافت می شود. مقدار لسیتین موجود در لوبیای سویا بسیار بالاتر از لسیتین سایر مواد مذکور می باشد و به همین علت در سازمان بهداشت جهانی سویا را سلطان لسیتین معرفی کرده اند. به عبارتی کیفیت لسیتین گرفته شده از سویا از سایر ترکیبات بهتر و بالاتر می باشد. گیاه لوبیای سویا که به نام لوبیای ژاپنی هم معروف است، گونه ای لوبیاست که ارتفاع آن بین 30 تا 80 سانتی متر می باشد. میوه ای به رنگ زرد می دهد که در آن 2 تا 5 دانه قرار دارد. اندازه دانه لوبیا سویا به بزرگی نخود است و می تواند به رنگ های مختلف سفید، قهوه ای و رنگ های دیگر هم باشد. به وسیله دستگاه های مختلف تحت فشار دانه های سویا، روغن آن گرفته می شود و به ماده باقی مانده از آن پس از روغن گیری، کنجاله سویا گفته می شود. تحقیقات نشان داده است که مصرف لسیتین طی بارداری، باعث افزاش هوش در بچه می شود و بنابراین تحقیق توصیه می شود که خانم های حامله از هفته سی ام حاملگی به بعد، حتماً لسیتین کافی برای بدن خود تأمین کنند؛ چرا که لسیتین در تشکیل سلول ها و ساختمان مغزی نقش بسیار مهمی دارد. از این جهت رساندن لسیتین کافی به بدن مادر و جنین هنگام تشکیل سیستم عصبی و مغز از اهمیت خاصی برخوردار است. (15)
چگونه آنچه را مطالعه می کنید، به خاطر بسپارید.
هنگامی که منظور، مطالعه به طور منظم باشد، طبق قاعده زیر عمل کنید:
1. مطمئن شوید که به خوبی همه چیز را می فهمید. پیش از آنکه معنی یک بند را خوب دریافت نکرده اید، به بند دیگر نپردازید.
2. قصد به خاطر سپردن آنچه را که مطالعه می کنید داشته باشید این همان اصل معروف است که برای توانستن، نخست واقعاً باید خواست.
3. به آنچه باید مطالع کنید، علاقه مند باشید. تنها به خواندن، خود را راضی نکنید. به نتایجی که از این مطالعه ممکن است برای شما حاصل شود، بیندیشید.
4. یک باره مطالب زیادی را یاد نگیرید . کوشش زیاد برای یاد گرفتن مطالب بسیار و تنها در یک بار، بی فایده است. هنگامی که خسته می شوید؛ عمل گوارش مختل می شود و بنابراین موجب تلف شدن انرژی خواهد شد. بر عکس، با مطالعه کم در هر دفعه، به راحتی یاد می گیرید. اگر باید 120 بیت را یاد بگیرید، آن را در 4 جلسه و در هر جلسه 20 دقیقه ای، 30 بیت را یاد بگیرید. نه آنکه در یک جلسه دو ساعته سعی کنید همه آنها را به خاطر بسپارید.
5. آنچه را که باید یاد بگیرید زیاد تجربه نکنید. این موضوع مغایر با بند پیش نیست. می خواهیم بگوئیم که اگر 30 بیت شعر برای یاد گرفتن دارید، نباید دو بیت از آنها را یاد بگیرید، بلکه مثلاً آن را به 3 گروه 10 بیتی تقسیم کنید و هر بار 10 بیت را به خاطر بسپارید؛ وگرنه، نظم کلی درباره شعرها را از دست می دهید و بعداً به زحمت پیوستگی میان آنها را باز خواهید یافت.
6. در ساعت های ثابتی مطالعه کنید. با مطالعه هر روز در ساعت های ثابت، ذهن شما به ثبت کردن در این ساعت عادت می کند. این امر نوعی بازتاب شرطی را به وجود می آورد. شما سریع تر و با زحمت کمتری مطالب را یاد خواهیدگرفت. شب، پیش از خوابیدن یکی از بهترین وقت ها برای مطالعه است. همین طور است صبح، هنگام بیداری.
7. فراوان دوره کنید. غالباً آنچه را یاد گرفته اید تکرار کنید. سه، چهار، پنج بار، همه آنچه را که فراگرفته اید، دوباره از نظر بگذرانید. به محض به دست آمدن وقت، باید آنچه را یاد گرفته اید دوره کنید. در 24 ساعتی که مطالعه را دنبال می کنید، از اوقات دیگر بیشتر فراموش می کنید. نگذارید که بیشتر از 24 ساعت دوره کردن بگذرد؛ از 5 یا 6 ساعت زودتر هم دوره نکنید. (16)

رابطه ورزش و فراموشی
 

پیاده روی ساده باعث پیشگیری از ابتدا به یکی از زجر آورترین بیماری های بدنی یعنی آلزایمر و وضع حافظه می شود طبق تحقیقات جدید، افرادی که در دوران میان سالی خود ورزش می کنند، بعدها کمتر دچار فراموشی و آلزایمر می شوند. بر اساس نتایج تحقیقات دانشمندان سوئدی، هفته ای دوبار و هر بار حداقل 20 دقیقه ورزش در سنین میان سالی، حدود 60 درصد، خطر ابتلا به آلزایمر در سنین سالمندی را کم می کند. همچنین این مقدار ورزش در سال های اواخر دهه چهارم و اوایل دهه پنجم زندگی، می تواند خطر گرفتار فراموشی شدن در سال های بعد را به نصف کاهش دهد. البته کسانی که سابقه خانوادگی آلزایمر دارند بیشتر از این 60 درصد سایر افراد، سود می برند. دکتر میاکیو یپلتو از مؤسسه تحقیقاتی کارولینسکا در این باره معتقد است: اگر فردی در سنین جوانی و میان سالی خود را به یک زندگی فعال و پر نشاط عادت دهد، می تواند در سالمندی، هم از سلامت جسمی لذت ببرند و هم از سلامت ذهنی. دکتر لارسون معتقد است که ورزش ممکن است عملکرد مغز را از طریق افزایش جریان خون به بخش هائی از مغز که مسئول حافظه است بهبود بخشد. وی گفت: «تحقیقات قبلی نشان داده بود که ضعف جریان خون ممکن است باعث آسیب دیدن این بخش های مغز شود.» بنابر این نظریه، ورزش ممکن است مانع صدمه دیدن مغز شود و حتی ممکن است به مرمّت این نواحی، از طریق افزایش جریان خون، کمک کند. خانم وود می گوید: «اکثر مطالعات قبلی دریافته بود که ورزش عملکرد مغز را بهبود می بخشد. بسیاری از پژوهش گران بر این باورند که آنچه برای قلب خوب باشد برای مغز هم خوب است. اما این مطالعه به ویژه از این جهت مهم است که نشان می دهد ورزش حتی پس از سن 65 سالگی و حتی برای افراد شکننده مفید است. (17)

چند روش برای داشتن حافظه مطلوب
 

1. یک لیست از اعمالی که باید انجام دهید تهیه کنید؛
 

از آنجائی که حافظه کوتاه مدّت ظرفیت محدودی دارد شما می توانید با تهیه یک لیست از مواردی که می خواهید به خاطر بسپارید به حافظه خود کمک کند. این عمل همچنین ذهن شما را برای فعالیت های مهمتر آزاد می گذارد.

2. موضوعاتی را که می خواهید به خاطر بسپارید دسته بندی کنید؛
 

در صورتی که قلم و کاغذ در دسترس نبودند با دسته بندی کردن مواردی که باید در ذهن نگه دارید سبب به خاطر سپردن مطلوبتر این موارد شوید. مثلاً در مورد خرید روزانه، موادی که باید تهیه کنید را دسته بندی کنید. مثلاً پنج قلم سبزی، چهار قلم وسایل خانه، سه قلم میوه و ...

3. ایجاد ارتباط بین مواردی که باید به خاطر بسپارید؛
 

مثلاً هنگامی که مجبور به حفظ کردن اعداد هستید، بهتر است بین آنها ارتباطی برقرار کنید، بدین صورت که اگر می خواهید شماره های 6، 5، 4، 2، 1، 4، 1، 4 را حفظ کنید. احتمالاً برای حفظ کردن آن مشکل خواهید داشت اما اگر بین آنها این گونه ارتباط برقرار کنید که 65421414 که شماره تلفن های مکانی خاص است، راحت تر می توانید آن را حفظ کنید.

4. برای به خاطر آوردن اسامی به قیافه ها فکر کنید؛
 

راه حفظ کردن اسامی این است که یک رابطه بین اسم و قیافه فرد (وجه مشترک) به وجود آورید. بهتر است یک خصوصیت برجسته از ظاهر فرد را پیدا کنید و بر آن متمرکز شوید.

5. افکار خود را خلاصه کنید؛
 

بیشتر دانشجویان برای نکات مهم یک کتاب از فلش کارت استفاده می کنند این عمل به آنان کمک می کند به هنگام دوره کردن، تنها این مطالب را مرور کنند. حال همین کار را می توان به صورت ذهنی انجام داد یعنی آنچه مهمتر است را انتخاب کنید و آنها را به خاطر بسپارید.

6. تا آنجا که می توانید مطالعه کنید؛
 

مشکل شما فراموش کردن کلمات است این بدین خاطر است که آنها را زیاد به کار نمی بردید. مثلاً در زبان انگلیسی حدود 000/200 لغت وجود دارد حال آنکه تنها حدود 000/5 لغت در کارهای روزمره به کار می روند و طبیعی است که اگر از همین لغات استفاده شود، کلمات دیگر به تدریج از خاطر می رود.

7. خود را بیازمائید؛
 

یکی از راه های که فرد را مطمئن می کند که مطلبی را فراموش نکرده است این است که خود را بیازماید. مثلاً قبل از امتحان از خود آزمونی بگیرد؛ این آزمون سبب می شود که علاوه بر آنکه مطالب را در ذهن خود مرور می کنید مطالبی را که فراموش کرده اید دوباره به خاطر بسپارید.

8. آرامش خود را حفظ کنید؛
 

اضطراب و نگرانی به وضوح می تواند حافظه را مختل کند. بنابر این اگر دچار فراموشی می شوید احتمال دارد فکرتان خسته شده و نیاز به استراحت داشته باشید، همچنین برای به خاطر سپردن و به خاطر آوردن موضوعات مختلف باید در خود ایجاد آرامش کنید.

9. به داروهای مصرفی خود دقت کنید.
 

داروهای بسیاری وجود دارد که در ایجاد فراموشی مؤثرند. مانند قرص هایی که برای لاغری به کار می روند، قرص های ضد فشار خون، آنتی هیستامین ها و ...

10. راه های متفرقه
 

آنچه می خواهید به خاطر بسپارید، با صدای بلند با خود تکرار کنید. از نشانه هائی مثل نخ به دور انگشت و یا وارونه بستن ساعت و ... استفاده کنید. (18)
استرس در کودکی و اثرات آن بر روی حافظه در دوران جوانی
داشتن استرس های عاطفی که از طریق عدم وجود محبت والدین، سوء استفاده از کودکان، عدم داشتن رابطه خوب و مناسب به وجود می آید موجب می شود انسان در دوران طفولیت و کودکی باعث کاهش حافظه و کمبود شناخت و درک افراد در سنین میان سالی شود. محققان بر این باورند استرس های روحی و احساسی و عاطفی در سنین کم، باعث نابودی سلول های ارتباطی مغز در دوران میان سالی و جوانی می شود. این مشکلات سیگنالی سلول ها در «هیپو کمپوس» در منطقه ای از مغز که ترکیب، ذخیره، بازسازی و یادگیری حافظه در آن صورت می گیرد، اتفاق می افتد همان طور که می دانیم کاهش عملکرد حافظه و یادگیری در اثر ژنتیک و عوامل محیطی صورت می گیرد، پزشکان می گویند ممکن است با عوامل ژنتیکی نتوان کاری کرد، اما می توان برای برخورد با عوامل محیطی راه حل های مناسبی پیدا کرد. (19)

دو اصل مهم برای حفظ کردن
 

1. زمانی که مغز شما خسته است، هیچ مطلبی را از بر نکنید و حتی الامکان مطالب حفظ کردنی را صبح ها یاد بگیرید نه شب ها.
2. به هنگام حفظ کردن هر مطلبی، با صدای بلند آن را بخوانید و اگر خیلی بلند نمی توانید بخوانید، حداقل آهسته هم نباشد؛ زیرا هنگام بلند خواندن، مطلب توسط دو نیرو وارد مغز شما می شود. یکی قوه شنوائی و دیگری قوه بینائی. زمانی که بلند خوانده می شود، نیروی شنوائی هم همراه بینائی، دقت خود را صرف همان مطلب کرده، صداهای دیگر ایجاد مزاحمت نخواهند کرد. این عمل به سلول مرکز زبان در مغز هم کمک می کند و بدین روش آن را تقویت می کند تا زبان ، صداها را به خوبی تلفظ کند.

توصیه ای مهم به دانش آموزان
 

هرگاه سر جلسه امتحان، با دقت در ورقه آزمون و قرائت اولین سؤال، پاسخش را به یاد نیاوردید، روی آن تمرکز نکنید بله فوراً به خود بگوئید: «من این را بلد هستم، چند لحظه دیگر به یاد خواهم آورد.» بعد فوراً به سؤال دوم توجه کنید و هرگاه سؤال دوم نیز چنین به نظر رسید، به همین شیوه عمل نمائید.
ضمناً به هنگام پاسخ گوئی به سئوالات سخت یا پاسخ فراموش شده، باید کاملاً خونسرد عمل کنید و هر مقدار از پاسخ را که به یاد آوردید، فوراً بنویسید. یعنی ابتدا به فکر تکمیل کردن پاسخ در ذهن خود و بعد آوردن آن روی کاغذ نباشید؛ زیرا ممکن است بر اثر فشاری که بر اعصاب خود وارد می کنید، آن مقدار از پاسخ به یاد آمده نیز فراموش شود.
بسیار اتفاق افتاده که دانش آموزی فقط چند کلمه از پاسخی را، به یاد آورده و نوشته است، اما در حین نوشتن فوراً بقیه مطالب در ذهنش حاضر شده و او پاسخ تکمیل کرده است. عکس عمل فوق نیز افتاده است. یعنی دانش آموزی برای آنکه پاسخ اولین سؤالی را که با آن مواجه بوده به یاد بیاورد، به شدت روی آن تمرکز کرده و با گذشت دقایق، فشار بیشتری بر اعصاب او وارد آمده و در نتیجه ضمن تضعیف کارائی ذهن و حافظه، فرصت را برای پاسخ گوئی به سؤالات دیگر نیز از دست داده است. حال آنکه اگر ابتدا سئوالات آسان را پاسخ می گفت، حداقل نمرات را برای قبولی به دست می آورد. برای غلبه بر حریف در مسابقات، روز قبل می توانید حالت ریلکس قرار گرفته، چنین به خود تلقین کنید: «من به هنگام مسابقه در برابر حریف، هوشیار، آرام، پر مهارت خواهم بود ... بهتر از هر وقت دیگر از استقامت و دقت برخوردار خواهم بود ... من پیروز خواهم شد؛ زیرا همه مهارت و فنون من در کمال هوشیاری در اختیار و کنترل من خواهد بود.» دلایل زیادی موجب می شود تا ما افرادی ترسو، بی اعتماد به خود، خجالتی و ... بار بیائیم. از اهم این دلایل سرکوب مداوم توسط والدین است. به هر حال برای رهائی از این گونه معظلات، می توان با قرار گرفتن در حالت ریلکس و وانهادگی، چنین به خود تلقین کرد: «از این لحظه به بعد، من هر لحظه اعتماد به نفس بیشتری خواهم داشت ... روح و ضمیر من حاوی تمامی استعدادهائی است که من برای تکمیل شخصیت خود بدان نیاز دارم ... از این لحظه به بعد، تمامی استعدادهایم در اختیار من هستند و من در هر شرایطی در کمال راحتی و با اعتماد کامل از آنها بهره خواهم برد ...» از روش های توصیه شده بالا، می توان برای غلبه بر ترس از صحنه ای، فائق آمدن بر خستگی و افسردگی، غلبه بر عادت های نامطلوب، یادآوری خاطرات گذشته، یافتن اشیاء گم شده، بیدار شدن به موقع بدون زنگ ساعت، چگونگی ایراد سخنرانی، تندخوانی و بهتر درک کردن و مطالب و ... استفاده کرد.
در بهره گیری از روش تلقینات باید کاملاً هوشیار و مراقب بود که القائات منفی به خود نداشته باشیم؛ زیرا القائات منفی تأثیر نامطلوبی بر روی روح و جسم بر جای می گذارند. دلیل این امر این است که ضمیر ناخودآگاه استدلال نمی کند، تنها آنچه را که به درون آن می ریزند، می پذیرند و هر مفهومی را که دریافت کرده باشد، تحت تأثیر آن عمل می کند. به طور مثال، فرمان زیر یک القاء نامطلوب است. «من در طی امتحانات فردا، خسته، عصبی و فراموشکار نخواهم بود و در آرامش و راحتی به سر خواهم برد.» این فرمان یعنی کلماتی مانند: «خسته» و «عصبی» و «فراموشکار» سبب پیدایش اثر نامطلوب بر ضمیر ناخودآگاه خواهد شد و در عمل شما، انعکاس خواهد یافت. شیوۀ درست تلقینات چنین خواهد بود: «من طی امتحان فردا هوشیار و آرام و مطمئن خواهم بود و به همه پرسش ها به خوبی پاسخ خواهم گفت؛ زیرا تمامی آنچه را که مطالعه کرده ام، و به آسانی به یاد خواهم آورد.» روان شناسان می گویند: «ما برآیند تمامی آن چیزی هائی هستیم که تا کنون در زندگی خود تجربه کرده ایم.» آنها می گویند: «ما از لحظه تولد شرطی شده و آموخته ایم که در قالب الگوی رفتاری معینی که از نظر اجتماعی «قابل قبول» پنداشته می شود جای بگیریم و اگرهای نژادی و وراثتی، مذهبی و فرهنگی بخش عظیمی از زندگی ما را تحت تأثیر قرار می دهند.» همچنین دانشمندانی چون: «ویلیام جیمز»، «اریک فروم» و «هاکسلی» معتقدند که ما کمتر از ده درصد توان ذهنی مان را به کار می گیریم، از این رو آشکار است که بخش عظیمی از زندگی ما در بی خبری از اینکه واقعاً «چه کسی» و «چه چیزی» هستیم، سپری می شود. اگر دریابیم که بیش از درصد توان ذهنی مان به کار گرفته نمی شود و این که ذهن یا ضمیر ناخودآگاه ما تمامی احساسات و ادراک راحتی از زمان قبل از تولد به یاد دارد، و کشف «یونگ» را، درباره اینکه ناخودآگاه در کل حاوی تمامی تاریخ تکامل انسان است، دریابیم، می توانیم ذخیره بی پایان دانش ها، مهارت ها، انرژی ها را در دسترس خود قرار دهیم. (20)

نتیجه گیری
 

مباحثی که در این مقاله به آنها پرداخته شد و نتایجی که از این مقاله عاید ما می گردد به شرح ذیل می باشد:
1. حافظه، پایه و اساس فراگیری، انبار و مخزن وسیع ذهن ما به شمار می رود.
2. مراحل حافظه: 1. تحصیل(فراگیری)؛ 2. حفظ(نگهداری)؛ 3. تذکر(یادآوری)؛ 4. تشخیص(بازشناسی)؛ 5. جایگزینی(تجدید در گذشته).
3. تقسیمات حافظه: 1. حافظه بینائی؛ 2. حافظه شنوائی؛ 3. حافظه طوطی وار؛ 4. حافظه گذرا یا کوتاه مدت؛ 5. حافظه توالی؛ 6. حافظه مانا یا بلند مدت؛
4. ما اغلب، اشیاء و رویدادهائی را زودتر به یاد می آوریم که شگفت آورتر، مبالغه آمیز، تازه، وحشتناک و تکان دهنده و... باشند؛ هر اندازه تصویرهای تداعی گر را عجیب تر یا غیر طبیعی تر بسازیم، به خاطر آوردن آنچه این تصاویر تداعی خواهند کرد، به همان میزان آسان تر خواهد بود.
5. ورزش دادن فکر به رشد مغز کمک می کند.
6. چهار اصل بهداشت مغز: 1. به خون خود اکسیژن بدهید؛ 2. به قدر کافی بخوابید؛ 3. دود مصرف نکنید؛ 4. از الکل اجتناب کنید.
7. مغز برای انجام فعالیت های طبیعی خود به استیل کولین نیاز دارد که منشأ آن از لسیتین می باشد. لسیتین در عدس، ذرت، شیر، زرده تخم مرغ، تخم آفتاب گردان، جوانه گندم، بادام زمینی، آرد جو دو سر، کبد (جگر) گوساله و... وجود دارد ولی از همه بیشر در لوبیای سویا یافت می شود.
8. چند روش برای داشتن حافظه مطلوب: 1. یک لیست از اعمالی که باید انجام دهید تهیه کنید؛ 2. موضوعاتی را که می خواهید به خاطر بسپارید دسته بندی کنید؛ 3. ایجاد ارتباط بین مواردی که باید به خاطر بسپارید؛ 4. برای به خاطر آوردن اسامی به قیافه ها فکر کنید؛ 5. افکار خود را خلاصه کنید؛ 6. تا آنجا که می توانید مطالعه کنید؛ 7. خود را بیازمائید؛ 8. آرامش خود را حفظ کنید؛ 9. به داروهای مصرفی خود دقت کنید.
9. داشتن استرس های عاطفی که از طریق عدم وجود محبت والدین، سوء استفاده از کودکان، عدم داشتن رابطه خوب و مناسب به وجود می آید موجب می شود انسان در دوران طفولیت و کودکی باعث کاهش حافظه و کمبود شناخت و درک افراد در سنین میان سالی شود.

پي‌نوشت‌ها:
 

1. انسان شناسی، تقویت حافظه و فکر، صص 19 22
2. فن تقویت حافظه و درمان فراموشی، ص 31
3. فن تقویت حافظه و درمان فراموشی، صص 35 و 36
4. انسان شناسی، تقویت حافظه و فکر، صص 23 و 24
5. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، ص 18
6. انسان شناسی، تقویت حافظه و فکر، صص 44 و 45
7. 57 درس برای تقویت حافظه، صص 35 37
8. بحار الانوار، ج62، ص 329
9. محاسن، ص 520
10. بحار الانوار، ج62، ص 272
11. بحار الانوار، ج62، ص 272
12. بحار الانوار، ج62، ص 272
13. بحار الانوار، ج62، 272
14. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، صص 75 و 76
15. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، صص 42 و 43
16. 57 درس برای تقویت حافظه؛ صص 108 109
17. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، صص 30 32
18. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، ص 60 62
19. اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، ص 48
20. انسان شناسی، تقویت حافظه و فکر، صص 49 53
 

منابع پایانی
1. برقی، احمد بن محمد، محاسن، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، بی چا، بیروت، 1370ق.
2. علی خواه، محمد مهدی، انسان شناسی، تقویت حافظه و فکر، انتشارات جمال الحق، چاپ دوم، بی جا، 1375ش.
3. قریب، عبدالکریم، 57 درس برای تقویت حافظه، نشر اختران، چاپ اول، تهران، 1380ش.
4. کتابچی، محسن، فن تقویت حافظه و درمان فراموشی، انتشارات جنگل، چاپ اول، اصفهان، 1369ش.
5. کیانی، کاظم، اسرار تقویت حافظه با گیاهان داروئی، انتشارات زر قلم، چاپ اول، تبریز، 1387ش.
6. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، تهران، 1365ش.