تکوین شخصیّت علمی و مذهب فقهی امام شافعی

 

چکیده

مسأله ی این پژوهش، تکوین شخصیّت علمی و مذهب فقهی امام شافعی است. رهیافت جدید معرفتی و روشی شافعی در اجتهاد و استنباط فقهی، برآیند شرایط زمانی و مکانی بود. او با ارائه ی خوانشی جدید از اجتهاد مبتنی بر نقل صحیح و عقل سلیم و متأثر از بوم های مختلف و عُرف آن ها، میان دو رویکرد فقهی رایج اهل حدیث و اهل رأی را جمع کرد. شافعی در زمان حیات خود، نظرات فقهی اش را در دو روایت قدیم و جدید ارائه نمود. وی برخلاف چهره های معاصر خود که اغلب متعلق به یک شهر و بوم خاص بوده اند، شخصیتی چند بومی بود. وی از اساتید مکاتب مکّه، مدینه، عراق، یمن و مصر، زبان عربی، تفسیر، فقه و حدیث را آموخت و با بهره گیری از آموخته های علمی و اندوخته های تجربی، مذهب فقهی اش را مبتنی بر اصول مدوّن فقهی و روش جدید و متفاوت از مکتب اهل حدیث و اهل رأی بنیان نهاد.
در این نوشتار تلاش بر این است تا بر مبنای روش تاریخی، چگونگی تکوین شخصیّت چند بومی شافعی و رویکردهای معتدل او در حوزه های فقه و اصول فقه، علم الحدیث و تفسیر، تبیین گردد.

اسم و نسب:

ابوعبدالله، محمد بن إدریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبید بن عبد یزید بن هاشم بن عبدالمطلب بن عبدالمناف بن قصی بن کلاب بن مره بن کعب بن لؤی بن غالب که در جدّ نهم، نسب به پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می رساند. (1) او را شافعی به شافع و مطلّبی به مطلّب که نیاکان وی بوده اند، باز می خوانند. (2) بنابر گزارش اغلب منابع تراجم و طبقات، در سال 150 هـ.ق در غزه ی فلسطین دیده به جهان گشود. (3) امّا با وجود توافق و اجماع عمومی بر زمان ولادت شافعی گزارش های متفاوتی پیرامون محل ولادت او وارد شده است. شاید سخن شافعی در پاره ای منابع مبنی بر بیان مکان تولدش، سبب چنین اختلاف نظری شده است. بغدادی در تاریخ بغداد، تمام روایات را با استناد به امام شافعی آورده است. (4)
پدرش ادریس بن عباس از اهالی مدینه بود. بنابر دلایلی که در منابع ذکر نشده است وی از زندگی در مدینه منصرف شد و راهی فلسطین گردید. در منطقه ی عسقلان و در شهری از توابع آنجا به نام غزه اقامت گزید. و تا پایان عمر در آنجا ماند. شافعی در دوران کودکی پدرش را از دست داد. (5) نیای دوم شافعی، عثمان بن شافع در دوران خلافت سفاح نخستین خلیفه ی عباسی می زیسته است. (6) آبری در مناقب الشافعی این گزارش را آورده است. (7) البته، برخی از حنفی ها و مالکی ها به شدت با نسب نامه ی امام شافعی مخالفت کرده و گفته اند که شافع از موالی ابولهب، عموی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) بوده است. فخر رازی این سخنان را دروغ محض و ناروا دانسته و گویندگان آن را جاهل و نادان قلمداد کرده است. (8)

منابع روایی دانش امام شافعی

با وجود اینکه امام شافعی زندگی را در شرایط ناگوار خانوادگی، با فقدان پدر و در وضعیّت نامناسب معیشتی آغاز کرد، امّا با تشویق و حمایت های مادر و خویشاوندان مکی، رهسپار مکتب و حلقه ی درس قرآن شد، و در مسیر تربیت اسلامی و تعلیم علوم دینی قرار گرفت. وی قرآن را نزد اسماعیل بن عبدالله بن قسطنطین مخزومی (مولای بنی مخزوم) آموخت. (9) سپس بنا به عُرف آن روزگار، به فراگیری و حفظ روایات نبوی پرداخت و توانست در ده سالگی کتاب «الموطاً» مالک بن انس را از بر کند. (10) وی در همین دوران، تصمیم گرفت تا مدتی در بادیه زندگی کند و از این طریق، ضمن یادگیری زبان عربی اصیل از بادیه نشینان، قلمرو واژگانی خود را جهت کاربست های فقهی و درک و فهمی درست از قرآن و حدیث (11) توسعه دهد. از آنجا که در میان قبایل بدوی آن روزگار، قبیله بنی هذیل از لحاظ اصالت و فصاحت زبان شهرت داشتند، شافعی به میان آنان رفت و مدت ده سال (12) با آنان زندگی کرد تا آنکه زبان فصیح عربی، شعر و اوزان آن، سوارکاری و تیراندازی را در سطح مطلوبی آموخت. (13)
شافعی در زبان عربی و مسائل زبانی چندان مهارت یافت که علمای ادبیات عرب، سخن او را در مسائل فقه اللغه (زبان شناسی) دلیل و حجت قطعی می دانستند. (14) عبدالملک بن هشام می گفت: «شافعی از کسانی است که باید لغت [به معنای خاص و زبان به معنای عام آن] را از او یاد گرفت.» (15) همچنین شافعی با فراگیری فنون شعری توانست از آن به عنوان ابزاری توانمند برای ارائه ی افکار و اندیشه های خود به ویژه در حوزه ی اخلاق بهره گیرد. در تسلط بر شعر و اصول آن بدانجا رسید که اصمعی بسیاری از اشعار و ادبیات شاعران هذیلی را بر امام شافعی عرضه کرد تا آنها را تصحیح یا تأیید نماید. (16) نیز، علم انساب را در میان بنی هذیل فرا گرفت. شافعی هر آنچه را که در این دوره می آموخت، می خواست در حوزه ی فقاهت بکار گیرد.
این واقعیت در سخن شافعی به نقل از نوه ی دختری اش - محمد - تبلور یافته است: «پدر بزرگم_ شافعی - مدت بیست سال سرگرم آموختن زبان عربی و انساب بود و می گفت که جز برای بکارگیری آنها در فقه، هدفی نداشته ام.» (17)
تنوع و تعدد منابع فرهنگی دانش فقهی امام شافعی، مهارت و توان قابل ملاحظه ی او در زبان عربی به عنوان ابزاری لازم و ضروری در استنباط فقهی و تفسیر احکام قرآنی، دیدگاه های تفسیری بی مثال، حافظه ی تیز و قوی و بهره برداری کافی از آن در نقل روایات نبوی، قدرت مقابله و مناظره ی بسیار بالای او به عنوان یک فقیه در حوزه های کلام و حدیث، افزون بر همه، نوآوری های روشی و معرفتی و تدوین علم اصول فقه برای نخستین بار در دنیای اسلام و آثار ارزشمند او در علوم مختلف اسلامی، نشان از چشم انداز و افق روشن و گسترده ی علمی او دارد.
تنها اندیشه های فقهی امام شافعی نبود که او را به اوج قلّه ی دانش و معرفت رساند. بلکه، روش علمی ادب محور، اندیشه و رفتار عملی و علمی، او را از دیگر هم عصری هایش متمایز می ساخت. و اگر بگوییم آثار این روش و منش را باید به مثابه ی الگویی متعالی در اندیشه های فقهی امام جستجو کرد و پژوهش های اسلامی را در سطح وسیعی به واکاوی در آنها اختصاص دهیم، سخن گزاف و اغراق آمیزی نگفته ایم. (18)

1- زبان عربی و علوم مربوطه:

شافعی افزون بر آنکه زبان عربی را به مثابه ی یک زبان برای تکلم و فهم و درک صحیح تر از واژگان آن آموخت، چندان به زبان و مسائل حوزه ی زبانی اهتمام ورزید که در زمره ی دانشمند طراز اول حوزه ی زبان و ادبیات عرب- با همه ی شاخه های آن - در آمد. و تا بدانجا مرتبت یافت که سخن او در حوزه زبان عربی، ملاک و معیار و حجتِ یقین آور بود. و در کنار افراد سرآمدی همچون کسائی، شاگرد او فرّاءّ، أصمعی، مبرّد و ثعلب و دیگران قرار گرفت. توانمندی و قابلیت های زبانی او، در تحلیل متون فقهی کمک شایانی به مکتب فقهی وی نمود. توانایی های شافعی در حوزه ی زبان را می توان در فصاحت و رسایی کلام، بیان شیوا و منطقی، میزان بالای بکار گیری تعابیر، حجیت سخن او در مسائل زبانی، به تصویر کشیدن مکارم اخلاقی در قالب شعر و استفاده ی بهینه از ظرفیت ها و تحلیل زبانی در حوزه ی فقه و اصول فقه شافعی به وضوح دید.
ویژگی برجسته ی شافعی در مسائل زبانی، اهتمام او به اصالت بخشی به زبان عربی به مثابه ی زبان متون دینی و شرع است. او معتقد بود که در متون دینی - به ویژه قرآن- هیچ واژه ای غیر عربی بکار نرفته، و تنها راهِ درک درست از مفاهیم قرآنی یادگیری زبان و لغت عربی است. (19) البته، باید اشاره کرد که قصد شافعی بیشتر آن بخش از متون دینی است که در بردارنده ی احکام فقهی اند و محل اختلاف علما و فقها؛ چرا که، اگر در مباحث مربوط به احکام، اختلاف واژگانی و زبانی رخ دهد، برداشت و تفسیر متون دینی دچار آشفتگی خواهد بود. در ضمن، شافعی برای اثبات مدعای خود به آیاتی چند از قرآن کریم (20) استناد می کند که بر عربی بودن کلام خدا دلالت آشکارا دارند.
أزهری، ضمن اشاره به توانایی های زبانی امام شافعی و جایگاه رفیع او در میان زبان دانان، بر پرهیز شافعی از بکار بردن واژگان غیر عربی در متون فقهی تأکید می کند و نزدیک به 1000 مسأله از باب های مختلف فقهی را شرح نموده که در آنها شافعی بر غنای علوم زبان عربی افزوده است. (21)
از آنجا که هر دو منبع نخستین فقه اسلامی یعنی قرآن و سنت اسنادِ نوشتاری بوده و درک و فهم درست آنها نیازمند واکاوی و بررسی های زبانی است، رویکرد اندیشمندان اصولی بر زبان و کاربست مسائل زبانی در تشخیص انواع احکام وارده در تصریحات و مضامین قرآنی و حدیثی، موضوعیّت و اهمیت می یابد. از رهیافت نظری، به خاستگاه های زبانی، رابطه ی بین واژه و معنا و گوناگونی آن رابطه پرداخته، آنگاه مفهوم انواع ساخت های زبانی (جمله) را توصیف می کنند. (22)
برای نمونه، فقیه وقتی که می خواهد حکم نماز را از قرآن استخراج کند، با ترکیبی واژگانی «و أقِیمُوا الصَّلاةَ» مواجه است. در این عبارت کوتاه، پرسش هایی نهفته که ذهن مجتهد را به خود مشغول می کنند؛ این که از فعل «أقیمُوا» و یا شکل کلّی صیغه ی امر در زبان عربی، کدامین وجه از وجوه آن (وجوب، طلب، تمنّا، عرض، استحباب و...) مورد نظر است؟ واژه ی "الصلاة" در همان معنی رایج میان مردمان عرب بکار رفته یا از آن، معنا و مفهوم و یا عمل ویژه ای اراده شده است؟ و بسیاری از مسائل اصولی که فقیه با آنها سرو کار دارد، نیاز به تحلیل زبانی دارند. (23)
بطلیوسی خاستگاه اختلاف فقهی را در تفاوت های زبانی و ادبی به هشت دسته تقسیم کرده است: 1- اشتراک؛ 2- حقیقت و مجاز؛ 3- إفراد و ترکیب؛ 4- خصوص و عموم؛ 5- روایت و نقل؛ 6- اجتهاد در مواردی که دلیلی از متون قابل دسترسی نیست؛ 7- ناسخ و منسوخ؛ 8- اباحه و توسع (24). ابن رشد عوامل و ریشه های اختلاف فقیهان را در شش مورد خلاصه می کند: 1- تردد الفاظ بین کاربرد عام و خاص آنها؛ 2- اشتراک الفاظ و معانی؛ 3- اختلاف در إعراب کلمات؛ 4- تردد واژگان بین کاربرد و اراده ی مجازی و حقیقی؛ 5- مطلق و مقید بودن واژگان؛ 6- تعارض ادله. (25)
ابن تیمیه نیز سه دسته از عوامل را در پیدایش اختلافات فقهی به شرح زیر بر می شمارد: 1- اعتقاد به این که حدیث و روایت موجود از شخص پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) صادر نشده است؛ 2- عدم باور به برداشت مسأله یا حکم خاص از یک حدیث؛ 3- باور به این که فلان حکم خاص نسخ شده است. (26) البته، او ده سبب دیگر را به عنوان زیر شاخه های عوامل سه گانه نام می برد که همگی را می توان تحت عنوان "اختلاف در سنت " سامان داد.
در حقیقت می توان گفت که: 1- همه ی اختلاف های فقهی به سه حوزه محدود می شود: الف) اختلاف در اصول و قواعد زبانی و مسائل زبان شناسی (فقه اللغة)؛ ب) اختلاف در حوزه ی سنت نبوی و مسائل مربوط به آن؛ ج) اختلاف در باورها و اندیشه های شخصی در آنچه که هیچ دلیل صریح یا غیر صریح متنی وارد نشده است؛ 2- هر چند در همه ی تقسیم بندی ها، موضوعات زبانی در صدر قرار دارد. اما گذشتگان از تجمیع و دسته بندی آن موارد ذیل عنوان "اصول زبانی و قواعد ادبی "خودداری نموده اند؛ 3- در برخی از تقسیم بندی ها، ریشه اختلاف تنها به مسائل زبان و ادب عربی ارجاع داده و از بیان مسائل و نمونه های فقهی خودداری شده است. (27)
نمونه هایی از موارد اختلاف شافعی با معاصرانش در استنباط فقهی که ریشه در برداشت های زبانی دارند، عبارتند از:
1- 1- خواندن سوره ی فاتحه در نماز به زبان غیر عربی؛ امام شافعی در این مورد با امام ابوحنیفه (28) اختلاف دارد و قرائت فاتحه بغیر عربی را نادرست می داند. (29)
1- 2- بطلان وضوء بر اثر لمس نامحرم؛ ابوحنیفه لمس را به معنای جماع و نزدیکی کردن تعبیر نموده است. (30) حال آنکه شافعی لمس را هم معنی و مترادف با تماس قسمتی از پوست طرفین با یکدیگر می داند. (31)
1- 3- لزوم اذن ولی در عقد ازدواج دختران؛(32) مبنای اختلاف در دو مورد بالا، آیات قرآنی بود. امّا در این مسأله اختلاف در نوع خوانش از حدیث نبوی است. این گونه روایت شده که پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «أیُّمَا امرَأة لَم یُنکِحهَا الوَلِیُّ، فَنِکَاحُهَا بَاطِلٌ، فَنِکَاحُهَا بَاطِلٌ، فَنِکَاحُهَا بَاطِلٌ، فَإن أصَابَهَا، فَلَهَا مَهرُهَا بِمَا أصَابَ مِنهَا، فَإِنِ اشتَجَرُوا، فَالسُّلطَانُ وَلِیُّ مَن لَا وَلِیَّ لَهُ» (33)
1- 4- لزوم تقسیم مقادیر جمع آوری شده ی زکات بر همه ی اصناف مستحق آن؛ در این موضوع، شافعی با جمهور علما اختلاف نظر دارد. وی باور دارد از آنجا که قرآن هر هشت صنفِ مستحق زکات (34) را به صورت متوالی و پشت سر هم با واو عطف در آیه ی مربوطه آورده، ضروریست که اموال زکوی جمع آوری شده، در بین هر هشت صنف و حداقل سه نفر از هر صنف تقسیم گردد. (35).
از دیگر مصادیق زبانی که مورد توجه شافعی بوده، انواع بیان به اعتبار اراده و هدف گوینده از بکارگیری واژگان در کلام است که آنرا در پنج باب تقسیم بندی می نماید. (36) سپس واژگان عام و خاص بکار رفته در قرآن و حدیث را به صورت موردی آورده و شرح می دهد که در کدام مورد از واژه ی عام، اراده ی عام و یا خاص شده است. واژگان عام ظاهری که در بردارنده ی هر وجه عام و خاص هستند را توضیح می دهد. (37) در ادامه، مواردی از سنّت را که آیات قرآنی را تخصیص داده اند با مصداق هایی از احکام ذکر می کند. (38)

2- تفسیر قرآن:

امام شافعی پس از آموزش قرآن، در درس تفسیر بزرگان مکتب مکه از جمله شاگرد با واسطه ی عبدالله بن عباس (عموزاده ی پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) ) یعنی سفیان بن عیینه شرکت نمود و از آن بهره ی کافی برد. اینکه امام شافعی از چه زمانی تقسیر قرآن را در دستور کار خویش قرار داد، اطلاع چندانی در دست نیست. اما قدر مسلم آن است که او در سنین جوانی که اجازه ی فتوا از جانب استادش مسلم بن خالد زنگی و مالک بن أنس یافت، با تفسیر آیات قرآنی، پاسخ گوی سؤالات فقهی مردم بوده است. یعنی بر مبنای آیات الأحکام، احکام فقهی را بیان می کرد. به هر حال، تفسیر قرآن حجم قابل ملاحظه ای از کارهای علمی و آثار شافعی را به خود اختصاص داده است. از این رو، می توان دریافت که قرآن به عنوان نخستین و برترین منبع تشریع نزد شافعی بس جایگاهی والا داشته است. نیز، در شمار برترین قاریان قرآن از او نام برده اند. (39)
در نخستین اثرش "الرساله" این چنین پیرامون قرآن و ارزش آن سخن گفته است: «... هر آنچه را که خدای سبحان- حمد و ثنا مر او راست- در قرآن نازل کرده است، برای بندگانش رحمت است و بر آنان برهان و حجت،... بر طالبان علم واجب است که هر چه بیشتر بکوشند تا علوم قرآنی را بیشتر بیاموزند... هر کس دانش احکام الهی را که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در قرآن گنجانده شده است فرا گیرد. آنگاه خدای - عزّوجلّ- مدد رساند تا گفتار و کردار خود را بر آنچه از قرآن آموخته، منطبق سازد. براستی که او در امور دنیوی و دینی به رستگاری و سرافرازی نایل می شود؛... سرانجام در مسائل دینی به جایگاه امامت خواهد رسید.» (40)
وی در تفسیر قرآن، روش و سبک خاص خود را دارا بود که او را از دیگران متمایز می ساخت؛ تفسیر قرآن به قرآن، سنت یا آراء اصحاب، و نیز تفسیر به رأی مبتنی بر معرفت شناسی، روش شناسی و مباحث زبان شناسی. (41)
رویکرد تفسیری امام شافعی در نسل های بعدی مفسران نیز مورد توجه قرار گرفته است. فخررازی از جمله آنانی است که روش پیشوای مذهبی خود را در پیش گرفته و اقرار نموده که: «هر کس تفسیر بزرگ ما را بخواند، در می یابد که استنباط و استدلال ما در بیشتر مسائل بر رأی امام شافعی استوار است. و او به نسبت ما در این علم- تفسیر- به مانند دریاست به ساحل.» (42)

3- شافعی و علم حدیث:

در عصر شافعی حدیث نبوی غیر از کاربست های فقهی، کاربردی ابزاری به منظور تثبیت مشروعیت دستگاه حکومتی، برتری جویی فرق و مذاهب بر یکدیگر با انتساب و استناد آراء پیشوایان و رهبران خود به شخص پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و یارانش پیدا کرده بود. مکتب عراق نسبت به کاربست فقهی حدیث، موضعی کاملاً دفاعی به خود گرفته بود. شخص ابوحنیفه و حتی شاگرد بلافصلش ابویوسف، تنها تعداد انگشت شماری از احادیث نبوی در اجتهاد فقهی شان بکار می گرفتند. این حالت در مکتب عراق، ناشی از عدم دسترسی مردمان آن دیار به احادیث و راویان دسته اول بود. گذشته از آن، فضای فرهنگی و پیشینه ی تاریخی عراق و شهرهای بغداد، کوفه و بصره چنین رویکردی را می طلبید و این سابقه ی تاریخی در نوع نگرش آنان به تاریخ هم خود را نشان داده است.
شافعی با طرح نظریه ی حدیث که موضعی میانه در مقایسه با دو نظریه ی افراطی اهل حدیث و اهل رأی بود، شهره ی حلقه های درس عالمان روزگار خویش از هر دو طیف حجاز و عراق گردید. هر چند به زعم برخی از پژوهش گران معاصر مبنی بر اینکه روش و رویه ی ابداعی شافعی به هیچ وجه در زمان خود به صورت همگانی پذیرفته نشد، (43) امّا آثار سودمند آن را می توان در نوشته های روایی پس از او دید. او ابزارهای کمکی لازم و ضروری برای پرداختن به حدیث را دارا بود؛ بن مایه های علم انساب که در دوران آغازین تحصیلی به همراه زبان و ادبیات عربی آن را آموخته بود، و در علم حدیث کارآیی زیادی داشت. افزون بر آن، شافعی جایگاه و رتبه ی سنّت نبوی را در استنباط احکام فقهی به پای قرآن ترفیع نمود. (44) با ارائه ی روشی میانه- در مقابل موضع تک بُعدی مکاتب مدینه و عراق نسبت به جایگاه حدیث در اجتهاد فقهی- و بکارگیری عقل و نقل در اجتهاد، تاریخ حدیث را در مسیری جدید قرار داد.
توانمندی شافعی تنها در روایت حدیث نبود، بلکه در علم درایت حدیث نیز ید طولایی داشت. (45) همین وسعت دانش شافعی در حدیث، فهم متون روایی را بر وی آسان نمود. ابن ابی حاتم نمونه های بسیاری از روایات را آورده است که امام شافعی به نقد سند، متن و محتوای روایات، بیان شروط صحت و درستی حدیث پرداخته، قواعد و اصول جرح و تعدیل را بیان نموده است. (46) حتی فراتر از آن، پیرامون برخی از راویان نیز، از جرح و تعدیل آنان سخن گفته است. (47)
علم درایت حدیث برخلاف مختلف الحدیث که به تبیین اختلاف های ظاهری در متن حدیث و راه های نقل روایت می پردازد و در مواردی بین آنها تعارضی پیش آید، راه حل رفع تعارض بین آنها یا پیوند دادن ظاهری و مفهومی احادیث را پیشنهاد می کند، با اصول و قواعدی منضبط در شناسایی و بررسی دقیق سلسله اسناد و متن حدیث نقش بسزایی دارد. یعنی در واقع برای نقد بیرونی متن حدیث و حصول فهم درست از آن باید اختلاف الحدیث، و به منظور نقد درونی متن درایة الحدیث را بکار گرفت. (48)
موضوعاتی که امام شافعی در نقد و تحلیل متون روایی- چه نقد برونی و چه نقد درونی حدیث- به آنها پرداخته، از دقیق ترین مسائل حوزه ی علوم حدیث می باشند. وی در کتاب الرساله نیز بابی را به صورت مستقل به "العلل فی الحدیث" اختصاص داده است. (49) همچنین پاره ای از روایت های نقل شده از راه دو استادش، مالک و سفیان بن عبینه را نقد کرد که در مناقب شافعی به آنها اشاره شده است. شافعی با استناد به آیات قرآنی، پیروی از سنّت صحیح را واجب می داند. (50) او ملازمت ایمان به رسول الله با ایمان به خدا را سند سخن خویش قرار داده است. (51) در واقع، وی حدیث صحیح را از حیث حجّیت، برای عاملان به شریعت، به اندازه ی قرآن معتبر می داند و بر این باور بود که بخش زیادی از آیات قرآنی که به طور غیر مستقیم و کلّی احکام را بیان کرده اند، باید مبتنی بر سنّت نبوی تفسیر شوند. نه اینکه حدیث را از لحاظ قطعیّت، هم سنگ قرآن بگیرد و یا آنکه حدیث را نوعی از وحی تلقّی نماید. (52)
شافعی با نوآوری های روش شناسی و معرفت شناسی از یک سو، عقل را آنچنان که او باور داشت و از آن به عقل سلیم تعبیر کرده است، مدد رسانید. یعنی با بومی کردن عقل رایج در منطق و فلسفه ی یونانی در فرهنگ اسلامی از عقل گرایی محض و بدون قید و بند شرعی و بکارگیری آن در اجتهاد فقهی پرهیز کرد؛ از سوی دیگر، با تبیین و تشریح اصول و قواعد علوم حدیث، به کاربردهای علم حدیث در هر دو مکتب اهل رأی و اهل حدیث و کاربست های فقهی آن علم سامان و سازمان بخشید. شافعی چندان از جایگاه سنت و حدیث نبوی در استنباط احکام فقهی دفاع نمود که در میان اهل بغداد به ناصرالسنة «یاور سنت» شهرت یافت. (53)

بوم شناسی دانش شافعی

شافعی بعد از تولّد در غزه ی فلسطین، توسط مادرش به مکّه بازگردانده شد و از سن پنج سالگی رهسپار مکتب و حلقه ی دروس دینی گردید. پس از کسب دانش فقه و تفسیر از سرآمدن مکی، راهی مدینه شد تا در حلقه ی درس امام مالک حضور یابد و علوم حدیث را یاد گیرد. مدینه به عنوان خاستگاه نخستین مکتب اهل حدیث در مقابل کوفه، مهد و سرزمین اهل رأی قرار داشت. (54) محل استقرار پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پس از هجرت و مرکز و پایتخت دولت اسلامی در دوره ی نخست- خلافت سه تن از خلفای راشدین- بود؛ عالمانش، وارثان راستین دانش علوم نبوی بودند. (55) و جامعه ی نخستین اسلامی از نسل مردمان آن جا پدید آمد. (56)
شافعی پس از وفات امام مالک در سال 179 هـ.ق، به مکّه بازگشت. اندکی بعد، به عنوان دستیار مصعب در منصب قضاوت منطقه ی نجران انتخاب شد. (57) آنگاه که به ولایت یمن در امور قضایی گماشته شد، سیرت و روش او زبان زد همگان شد؛ با شگردهای کاری که مخصوص او بود، مردم را به پیروی از سیره و سنت نبوی و روش نیکان فرا می خواند. (58) پس از گذشت مدت زمان کوتاهی، به دلیل لیاقت و کفایت مدیریتی که از خود به نمایش گذاشت، توانست والی نجران گردد. (59) افزون بر بُعد درآمدزایی آن، اندوخته های علمی خویش را تکمیل نمود. از برجسته ترین افرادی که شافعی از حضورشان کسب علم نمود، می توان به هشام بن یوسف صنعانی اشاره کرد. او در صنعای یمن عهده دار قضاوت بود. روایات اندکی از او گزارش شده است. با این وجود، فردی مورد اعتماد و ثقه در روایت بود. (60) منقب نویسان شافعی، هشام را از استادان یمنی او بر شمرده اند. (61)
امام شافعی پس از نزدیک به پنج سال خدمت در یک منصب حکومتی، به دربار هارون الرشید فراخوانده شد و با وساطت محمد بن حسن شیبانی، تبرئه و رهایی یافت. (62) سابقه ی آشنایی شافعی با شیبانی، به دوران تحصیلی آن دو بزرگوار در مدینه، یعنی حلقه ی درس امام مالک بر می گشت. (63) شیبانی در آن ایام، به عنوان قاضی القضاة دارالخلافه، در منصب قضاوت مشغول بود. در ضمن، از پایگاه اجتماعی و علمی بالایی در نزد خلفای عباسی، به ویژه هارون برخوردار بود. این امر، سبب شد که در مجلس بازجویی از شافعی، هارون رو به شیبانی کرده و از او پرسید: «ای محمد، این مرد- شافعی- چه می گوید؟ و برداشت شما از سخنان او چیست؟ محمد بن حسن پاسخ داد: آری! همانطور که گفت، او بزرگ مردی در علم است. و آنچه از شورش و طغیان به وی نسبت داده اند، نه رواست و نه در شأن او. پس هارون گفت: حال که این طور است، او را پیش خود نگه دار تا در مورد او نظر دهم. محمد بن حسن نیز چنین کرد. و همین امر بود سبب نجات و رهایی شافعی.» (64) به هر ترتیبی که بود شافعی از این محنت رهایی یافت و در بغداد ماندگار شد.
شافعی که در مدینه، مکه و یمن حضور اندیشمندان بزرگ و نام آور آن روزگار را دریافته بود، از این که بتواند دوران تحصیلی اش را با شاگردی در مکتب اهل رأی به پایان برساند، چندان ناخرسند نبود. تا از این طریق، ساختار کلی اندیشه ها و باورهای دینی خود را با استمداد از مکاتب رایج و نظرگاه های موجود- به ویژه در حوزه ی فقه- شکل و سامانی نوین ببخشد. او در محضر بزرگان مکاتب تفسیری و فقهی مکه، و در خدمت امام مدینه و اهل حدیث، تفسیر و حدیث و فقه را با رویکرد روایی یاد گرفته بود، در عراق، به فراگیری باورها و اندیشه های اهل رأی مشغول شد. این زمینه های مطالعاتی و تحصیلی، بسترهای آینده ی شکل گیری مذهب میانه و وسطیه امام شافعی شد. (65) دوره ی اقامت شافعی در بغداد مدت پنج سال و یا کمتر به طول انجامید. (66) بعد از وفات محمد بن حسن در سال 189 هـ.ق آنجا را به قصد مکه ی مکرمه ترک نمود. (67) در محله ای به نام "فناء"، مشرف بر مسجد الحرام حلقه ی دروس فقه و اصول فقه، تفسیر و علوم حدیث را دایر نمود. (68)
بعد از این همه سفرها و تلاش های علمی بود که شافعی اندیشه ها و برداشت های فقهی اش رابه شکل منسجم و در قالب خوانش اولیه ی مذهب خود بر مردم عرضه نمود. (69) با وجود استفاده از آموزه های مکاتب رایج، به ویژه در فقه، در کاربست های فقهی، امّا دیگر وی وابسته ی مذهبی به هیچ کدام از مکاتب نبود. در بسیاری از مسائل فقهی، اصول و روش های استنباط با همتایان خویش (ابوحنیفه، مالک و احمد بن حنبل) اختلاف های بنیادین پیدا کرد. (70) پاره ای از آنها را خود شافعی به شکل کتابچه و رساله در لابلای متن الأمّ گنجانده است. (71)
بار دیگر شافعی به بغداد عزیمت کرد تا با سنجش اوضاع سیاسی، فکری و فرهنگی جامعه ی اسلامی، پایه های مذهب فقهی اش را بیش از پیش استحکام بخشد. در زمان مسافرت دوم شافعی به بغداد، دارالخلافه در انتظار تحول سیاسی و انتقال خلافت از امین به مأمون به سر می برد. هر چند به نسبت سال های قبل که شافعی از آن شهر بازدید نمود، تغییراتی کرده بود، اما سیر تحولات، قهقرایی و عقب گردی بود.(72) در هر حال، شافعی بغداد را با هدف مشخص و حساب شده به عنوان مقصد سفر خویش برگزید. دلیل این مدعا نیز می تواند فعالیت علمی او در این سفر، و نیز، اهمیّت بغداد در کلام شافعی باشد. در البدایة و النهایة گزارشی به نقل از یونس بن عبدالأعلی صُدفی چنین آمده است: «شافعی از من پرسید: آیا بغداد را دیده ای؟ پاسخ گفتم: نه! پس شافعی چنین گفت: [انگار] دنیا را ندیده ای. سپس بیان کرد که: به هر جا که وارد شده ام، آنجا را منزلگاه موقت سفری پنداشتم، مگر بغداد که چون به آنجا رفتم، احساس کردم که وطن اصلی ام است. از خدا خواستارم که ظلم و ستم سمتگران را از آن - بغداد- بردارد.» (73)
در سفر دوم به بغداد، در جامع بزرگ بغداد به شبهات و سؤالات فقهی پیروان مذاهب و مکاتب فقهی و کلامی پاسخ می گفت. بدین ترتیب، مذهب قدیم شافعی در قلب قلمرو فکری و جغرافیایی مکتب اهل رأی، ظهور کرد. در مدت دو سال از اقامت دوم در بغداد، شاگردانی بسیار تربیت کرد که نامدارترین آنها ابوثور کلبی، ابوعلی کرابیسی و حسن زعفرانی بودند. (74)
هر چند ابوزهره، علت سفر سوم شافعی به بغداد را خلافت مأمون (198- 218هـ.ق) و به دنبال آن، چیرگی ایرانیان بر دستگاه اداری و لشگری و نیز در پیش گرفتن رویه ی معتزله بیان کرده است. (75) اما ظاهراً، شافعی به منظور حصول اطمینان از تثبیت مذهبش و وفاداری شاگردان خود به اصول و مبادی فقهی و اصولی اش به آنجا آمد و شد می کرده است؛ چرا که در فاصله ی اندک ما بین سال های 197- 199 هـ.ق، حوادث و رویدادهای سیاسی مهمی رخ نموده بود که به تبع تحولات سیاسی، فضای علمی- فرهنگی نیز دچار تغییر شده بود. این امر، نگرانی شافعی نسبت به وضعیت مذهب و شاگردانش را صد چندان می نمود. از این رو، در سفر پایانی به بغداد توصیه های لازم مبنی بر پیروی از قرآن و اهتمام به سنت نبوی، بکارگیری عقل به صورت درست برای تبیین نقل و پرهیز از پرداختن به کلام را به یاران خود گوشزد کرد. (76)
شافعی که تاکنون به مصر سفر نکرده و هرگز آن سرزمین را از نزدیک ندیده بود، و تنها می دانست که فقیه نامور و سرشناس لیث بن سعد و پس از او شاگردانش، و نیز پیروان فقه مالک در آنجا حضور دارند، آنجا را اختیاری برای سکونت برگزید؛ زیرا می دانست که آشفتگی های سیاسی بدانجا ره نبرده و آرامش سیاسی در آن سرزمین برقرار است. (77)
وی هنگام تصمیم گیری برای سفر به مصر، از بغداد به حجاز برگشت. ظاهراً ایام و موسم حج با عزم سفر شافعی همزمان شده بود. در این هنگام که والی مصر نیز برای ادای فریضه به حجاز آمده بود، موافقت خود را با سفر شافعی به مصر اعلام نمود. پس، شافعی به همراه والی وارد مصر شد. آخرین سفر شافعی در سال 199 هـ.ق انجام گرفت. (78) در آن روزگار مردم مصر، به فقه ابوحنیفه، فقه امام مالک، فقه لیث بن سعد و تا حدودی آراء فقهی امام اوزاعی عمل می کردند. البته به طور طبیعی اکثریت با جمعیت مالکی ها بود. چون شاگردان مالک، به طور چشم گیری در این سرزمین به نشر و ترویج مذهب او مشغول بودند. با این حال، شافعی توانست در دوره ی کوتاه مدت باقیمانده از عمرش، توازن و تعادل مذهبی جمعیّت آنجا را به نفع مذهب خود تغییر دهد.
اگر این گزارش بیهقی را که از طریق ربیع بن سلیمان مرادی (79) نقل کرده است بپذیریم، شاید بتوان گفت که شافعی چون عرصه را در حجاز و عراق بر مذهب و پیروان خود تنگ دید، تصمیم گرفت به مصر برود و در آنجا که دور از دست رس و تیرس دستگاه خلافت و اتهامات سیاسی و فکری خواهد بود، باورهای فقهی خود را نشر و گسترش دهد.
بیهقی چنین گزارش می کند: «ربیع بن سلیمان مرادی گفت که شافعی را در نصیبین (80) قبل از ورود به مصر ملاقات کردم... آنگاه با هم راهی مصر شدیم.. روزی در مسیر سفر از من پرسید: مصر و مردمانش را بر چه حال و مذهبی ترک کرده ای؟ در جواب گفتم: آنان دو گروه اند؛ دسته ای از آنان به فقه و پیروان مالک گرایش دارند. از آن دفاع و در نشر آن تلاش می کنند. گروهی هم از پیروان ابوحنیفه هستند. شافعی آنگاه این چنین گفت: امیدوارم به مصر برسم و آن چیزی را که مردمان آنجا را از پیروی مالک و ابوحنیفه شان برگرداند، بر آنان ارزانی می دارم. ربیع می گوید که به محض ورود به مصر، همان کرد که آرزویش را در سر می پروراند.» (81)
شافعی در مصر توانست آراء و اندیشه های خود را در نسخه ای جدید- مذهب جدید- ارائه کند. وی با بهره گیری از آن همه توشه ی علمی که در حجاز و عراق و چه مصر اندوخته بود، متناسب با شرایط مکانی و زمانی اجتهاد می کرد. به ویژه، پس از ورود به مصر و آشنا شدن با آداب و رسوم و پیشینه ی فرهنگی- تمدنی آنجا، متناسب با اوضاع مردمان آنجا فتوا صادر می کرد. بنابراین، خوانش جدید و نسخه ی تازه از مذهبش را در سازگاری با عُرف آنجا ارائه نمود.
مهم ترین دستاورد سفرهای شافعی را می توان آشنایی وی با آداب و رسوم مردمان مختلف آن سرزمین ها قلمداد کرد. در یمن که با سمت اداری موظف به پاسخگویی به مشکلات جاری مردم در احکام فقهی و قضایی بود. در عراق، با رویکردی متفاوت از آنچه در حجاز رایج بود، آشنا شد. در مصر، با انبوهی از روایات روبرو گشت که نه در حجاز، نه در عراق و یمن آنها را شنیده بود. در ضمن، همراهی و همدردی با مردم یک سرزمین، آمیزش سیاسی، فرهنگی و اجتماعی با آنان، آدمی را به اسرار نهانی و درونی افراد جامعه و آداب و رسوم معاشرت آنان رهنمون می شود. در نتیجه، تفسیر شریعت و بیان واقعیت های جامعه بر اساس اجتهاد مسئول را بر فقیه سهل می گرداند. (82)
مدت زمان اقامت شافعی در مصر بسیار کوتاه بود. او بنابر آموزه ی قرآنی و سنت نبوی و رسم بزرگان دینی، در سال 203 هـ.ق وصیت خویش را در حضور تنی چند از شاگردان و دوستان و اعضای خانواده اش به رشته تحریر درآورد. (83) مدتی پس از آن به بیماری «بواصیر» (84) مبتلا شد. سرانجام، در روز جمعه ی آخر ماه سال 204هـ.ق بر اثر آن بیماری درگذشت. (85)

نتیجه گیری

تربیت و پرورش امام شافعی در مراکز گوناگون فرهنگی، به شکل گیری شخصیّت چند بومی وی منجر شد. این تنوّع، خود را در رهیافت فقهی او نشان داد. تحت تأثیر عواملی، و در شرایط ویژه ای توانست به درجه ی اجتهاد مطلق در فقه نایل شود. به طور کلّی، می توان گفت که موارد زیر در شکل گیری شخصیت علمی امام شافعی و رشد و نبوغ او نقش بسزایی ایفا کرده اند: حمایت های عالمانه و دلسوزانه مادر شافعی از او؛ حضور در بادیه و آمیزش با مردمان آنجا و فرا گرفتن زبان فصیح عربی از سرچشمه ی اصیل آنکه سبب شد سخنان شافعی در مسائل فقهی ناظر بر زبان و زبان شناسی حجیت داشته باشد؛ شرف و افتخار شاگردی در محضر استاد تمام عیار حرم مکه در فقه یعنی خالد بن مسلم زنگی؛ فراگرفتن فقه و حدیث از محضر امام مدینه، مالک ابن انس؛ آشنایی با محمدبن حسن شیبانی و استفاده از توانمندی های علمی او؛ اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی- علمی عصر شافعی.
رهیافت نوین فقهی امام شافعی، برآیند وضع موجود زمانه ی او بود. در شرایطی که اهل حدیث بر مبنای منابع روایی و ناظر به عصر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، خلفای راشدین و دوران تابعان، مسائل فقهی را پاسخ می گفتند؛ و عقلگرایان با تکیه ی بیش از حد بر رأی فقیه و ناظر به آینده، فقه افتراضی را توسعه دادند، امام شافعی با بازنگری در مبانی و ساختار اجتهاد و تدوین قواعد اصول فقه، رابطه ی متون دینی با واقعیّت را کشف نمود. هر چند که اعتقاد او به اینکه متون دینی در هر زمان و مکانی قابلیّت تطبیق بر واقعیّت موجود را دارا هستند، مورد پذیرش طیف های مختلفی از علما واقع نشد. امّا کشف رابطه ی متن با واقعیّت، نشان از توان مندی های علمی وی داشت.
امام شافعی با اطلاع و آگاهی از موقعیت استراتژیک و علمی مدینه، مکّه، بغداد و مصر که بوم های نامتجانس در فرهنگ، سیاست، اقتصاد و اجتماع بودند، آن ها را مکان هایی مناسب برای تحصیل علم و سپس، ترویج افکار و آراء خود تشخیص داد.
بوم های انتخابی امام شافعی، کانون های اصلی شافعیان بودند. از رهگذر رفت و آمدهای مداوم مردمان به شهرهای نام برده بود که اندیشه های شافعی و مذهب شافعیه با سرعت به دورترین نقاط در شرق و غرب قلمرو جهان اسلام صادر شد.
امام شافعی با بهره گیری از اندوخته های تجربی و آموخته های علمی که توانایی های زبانی، تفسیری، فقهی، حدیثی و اصولی او را در بر می گرفت، توانست در تقابل با افراط و تفریط های دو مکتب مدینه و عراق در کاربست های فقهی عقل و نقل، راهی میانه در پیش بگیرد. و بر اساس دانش زبانی و بینش عقلانی، معرفت و روشی جدید در قالب مذهب فقهی قدیم و جدید ارائه نماید که در آن، نقل صحیح و عقل سلیم از اعتبار یکسانی برخوردار بودند.

پی‌نوشت‌ها:

*- استاد تاریخ دانشگاه تهران
**- دکتری تاریخ اسلام- عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور.
1- أبو محمد عبدالرحمن بن محمد بن إدریس بن المنذر ابن أبی حاتم التمیمی الحنظلی الرازی (1424هـ. ق/ 2003م)، آداب الشافعی و مناقبه، تحقیق و تعلیق: عبدالغنی عبدالخالق، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی، ص 38؛/ - أبوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی (1409هـ.ق. / 1988 م)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: أسعد داغر، قم، دارالهجرة، الطبعة الثانیة، ج3، ص 473؛ /- أبوبکر أحمد بن الحسین البیهقی (1391هـ. ق/ 1970م)، مناقب الشافعی، تحقیق، السید أحمد صقر، القاهرة، مکتبة دارالتراث، الطبعة الأولی، ج1، ص 76؛/ أبوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبربن عاصم النمری القرطبی (1417 هـ. ق/ 1997م)، الإنتقاد فی فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء (مالک و الشافعی و أبی حنیفة)، تحقیق: عبدالفتاح أبوغدة، حلب، مکتب المطبوعات الإسلامیة، الطبعة الأولی، ص 115- 116؛/- فخرالدین محمد بن عمر الرازی (1406هـ.ق/ 1986م)، مناقب الإمام الشافعی، تحقیق: أحمد حجازی السقّا، القاهرة، مکتبة الکلیات الأزهریة، الطبعة الأولی، ص 23؛/- تاج الدین عبدالوهاب بن علی السبکی (1413هـ. ق / 1992م)، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق: محمود محمد الطناحی- عبد الفتاح محمد الحلو، الریاض، دارهجر للطباعة و النشر و التوزیع، ج1، ص 192؛/- أحمد بن علی ابن حجر العسقلانی _1415هـ. ق/1994م)، توالی التأسیس بمعالی ابن إدریس، القاهرة، مکتبة الآداب، الطبعة الأولی، ص 34.
2- حمد الله بن ابی بکر بن احمد مستوفی قزوینی (1364ش)، تاریخ گزیده، تحقیق: عبدالحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، چ سوم، ص 626.
3- أبوزکریا محیی الدین یحیی بن شرف النووی (د. تاریخ)، تهذیب الأسماء واللغات، تصحیح و تعلیق: شرکة العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنیریة، بیروت، دارالکتب العلمیة، د. ط. ج1، ص 45.
4- بغدادی، تاریخ بغداد، ج2، ص 59.
5. أکرم یوسف عمر القواسمی (1423هـ. ق/ 2003م)، المدخل إلی مذهب الإمام الشافعی، عمان- الأردن، دارالنفائس للنشر و التوزیع، الطبعة الأولی، ص 35.
6. أحمد بن علی أبوبکر الخطیب البغدادی (1417هـ. ق/1997م)، تاریخ بغداد، دراسة و تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، الطبعة الأولی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ج2، ص 58 به بعد.
7. أبوالحسن محمد بن الحسین بن إبراهیم بن عاصم الآبری السجستانی (1430هـ. ق/ 2009م)، مناقب الإمام الشافعی، تحقیق: جمال عزون، باکستان، الدار الأثریة، الطبعة الأولی، ص 52.
8. أبوزهرة، محمد (1367ه/ 1948م)، الشافعی، حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، مصر، دارالفکر العربی، ص 15.
9. نووی، تهذیب الأسماء واللغات، ج1، ص 45؛/- محمد سالم محیسن (1412هـ. ق/ 1992م)، معجم حفاظ القرآن عبرالتاریخ، بیروت- لبنان، دارالجبل، الطبعة الأولی، ج1، ص60.
10. الخطیب البغدادی، ج2، ص 63.
11. عبدالملک بن عبدالله الجوینی (1399هـ. ق/ 1979م)، البرهان فی اصول الفقه، تحقیق: عبدالعظیم الدیّب، قطر، مطابع الدوحة الحدیثة، الطبعة الأولی، ج2، ص 1331.
12. خطیب بغدادی، در روایتی 20 سال نوشته است. نکـ. تاریخ بغداد، ج2، ص 63.
13. أبوزهره، الشافعی؛ حیاته و عصره- آراؤه و فقهه، ص 18.
14. بیهقی، مناقب الشافعی، ج2، صص 63- 42.
15. ابن ابی حاتم، آداب الشافعی و مناقبه، ص 136.
16. بیهقی، مناقب الشافعی، ج2، ص 44.
17. پیشین، ج2، ص 42.
18. عبدالوهاب ابراهیم أبوسلیمان (1420هـ. ق/1999م)، منهجیة الإمام محمدبن إدریس الشافعی فی الفقه و أصوله، مکة المکرمة، المکتبة المکیة، الطبعة الأولی، ص 21- 27.
19. محمد بن إدریس الشافعی (1358هـ. ق/ 1940م)، الرسالة، تحقیق: أحمد محمد شاکر، القاهرة، مکتبه مصطفی البابی الحلبی، الطبعة الأولی، الجزء الأوّل، صص 42- 53.
20. یوسف / 2؛ رعد/37؛ نحل/103؛ شعراء/ 192- 195.
21. أبو منصور محمد بن أحمد بن الأزهر الأزهری الهروی (1399هـ. ق/ 1978م)، الزاهر فی غریب ألفاظ الشافعی، تحقیق: د. محمد جبر الألفی، الکویت، وزارة الأوقاف و الشئون الإسلامیة، الطبعة الأولی، ص 33- 34؛ /همو (1419هـ. ق/ 1998م)، الزاهر فی غریب ألفاظ الشافعی، تحقیق و دراسه: عبد المنعم طوعی بشناتی، بیروت، دارالبشائر الإسلامیة، الطبعة الأولی، ص 94.
22. غلامرضا دین محمدی (1389ش)، مبانی زبان شناسی در جهان اسلام، تهران، دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، چاپ نخست، ص 58.
23. همان، ص 61.
24. أبو محمد عبدالله بن محمد بن سید بطلیوسی (1403هـ. ق/ 1982م)، الإنصاف فی التنبیه علی الأسباب التی أوجبت الإختلاف بین المسلمین فی آرائهم، تحقیق: محمد رضوان الدایة، بیروت، دارالکفر، الطبعة الثانیه، ص 33؛/- أحمد بن عبد الرحیم بن الشهید وجیه الدین بن معظم بن منصور المعروف بـ«الشاره ولی الله الدهلوی» (1404هـ. ق/1985م)، الإنصاف فی بیان أسباب الاختلاف، تحقیق: عبدالفتاح أبوغدة، بیروت، دار النفائس، الطبعة الثانیة، ص 147.
25. أبو الولید محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد قرطبی اندلسی (1415هـ. ق/ 1995م)، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، تنقیح و تصحیح: خالد العطار، بیروت، دارالفکر، الطبعة الأولی، ج1، ص 8.
26. شیخ الاسلام أحمد بن عبدالحلیم بن عبد السلام بن تیمیة الحرّانی (1403هـ. ق/1983م)، رفع الملام عن الأئمه الأعلام و وجوب موالاة المسلمین، تحقیق: عبدالله بن إبراهیم الأنصاری، الریاض، الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة والإفتاء و الدعوة و الإرشاد الطبعة الأولی، ص9.
27. عبدالوهاب عبدالسلام طویلة (1421هـ. ق/ 2000م)، أثر اللغة فی اختلاف المجتهدین، دارالسلام، الطبعة الثانیه، ص 81-82.
28. أبوعبدالله محمد بن الحسن الشیبانی (1406هـ. ق/ 1985م)، الجامع الصغیر و شرحه النافع الکبیر، شرح: محمد عبدالحی بن محمد عبدالحلیم الأنصاری اللکنوی الهندی، بیروت، عالم الکتب، الطبعة الأولی، ص 94.
29. وَهبَة مصطفی الزُّحَیلِیّ (د. تاریخ)، الفِقهُ الإسلامیُّ أدلیتُهُ، دمشق، دارالفکر، الطَّبعة الرَّابعة، ج2، ص 31.
30. أبو عبدالله محمد بن الحسن الشیبانی (1403هـ. ق/ 1983م)، الحجة علی أهل المدینة، تحقیق: مهدی حسن الکیلانی القادری، بیروت، عالم الکتب، الطبعة الثالثة، ج1، ص 65.
31. محمد بن إدریس الشافعی (1422هـ. ق/ 2001م)، موسوعة الإمام الشافعی، تحقیق: رفعت فوزی عبدالمطلب، المنصورة، مصر، دارالوفاء، الطبعة الأولی، ج2، ص 37.
32. همان، ج6،ص33.
33. أبو عبدالله محمد بن یزید ماجة القزوینی (1363هـ. ق/ 1952م)، سنن ابن ماجة، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، القاهرة، دار إحیاء الکتب العربیة- فیصل عیسی البابی الحلبی، الطبعة الأولی، ج1، ص 605، ح. ش 1879؛/ - أبو داوود سلیمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو الأزدی السَّجِستانی (د. تاریخ)، سنن أبی داود، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، صیدا- بیروت، المکتبة العصریة، د. ط. ج2، ص 229،ح. ش/2083؛/- محمد بن عیسی بن سَورة بن موسی بن الضحاک الترمذی (1395هـ. ق/ 1975م)، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیق: أحمد محمد شاکر (ج 1، 2) - محمد فؤاد عبدالباقی (ج3) و إبراهیم عطوة عوض (ج 4، 5)، القاهرة، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، الطبعة: الثانیة، ج3، ص 399، ح. ش: 1102.
34. [التوبه: 60].
35. موسوعة الإمام الشافعی، ج3، ص 206.
36. الرسالة، الجزء الأوّل، 32- 21.
37. پیشین، ص 53- 58.
38. همان، ص 64.
39. شمس الدین أبو عبدالله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایماز الذهبی (1417هـ. ق/1997م)، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الأعصار، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی، ص 85؛/- شمش الدین أبوالخیر محمد بن محمد بن یوسف ابن الجزری (1351هـ. ق/1930م)، غایة النهایة فی طبقات القراء، تحقیق: ج. برجستراسر، مکة المکرّمة، مکتبة ابن تیمیة، الطبعة الأولی، ج2، ص 95.
40. الرسالة، الجزء الأوّل، ص 19.
41. احمد بن مصطفی الفران (1427هـ. ق/ 2006م)، تفسیر الإمام اشافعی، الریاض، دار التدمریة، الطبعة الأولی، ج1، ص 87.
42. فخر رازی، مناقب الإمام الشافعی، ص 208؛/- شمس الدین محمد بن علی بن أحمد الداوودی (د. تاریخ)، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة، ج2، ص 102؛/- أحمد بن محمد الأدنه وی (1417هـ. ق/ 1997م)، طبقات المفسرین، تحقیق: سلیمان بن صالح الخزی، الریاض، مکتبة العلوم و الحکم، الطبعة الأولی، ص 25.
43. وائل بن حلاق (1386ش)، تاریخ تئوری های حقوقی اسلامی، ترجمه ی: محمد راسخ، تهران، نشر نی، ص 67.
44. أبوالقاسم شهاب الدین عبد الرحمن بن إسماعیل بن إبراهیم المقدسی الدمشقی المعروف بأّبی شامة (1403هـ. ق/1982م)، مختصر المؤمل فی الرد إلی الأمرالأول، تحقیق: صلاح الدین مقبول أحمد، الکویت، مکتبة الصحوة الإسلامیه، الطبعة الأولی، ص 71.
45. محمد عجاج الخطیب (1408هـ. ق/ 1998م)، اصول الحدیث؛ علومه و مصطلحه، القاهرة، دارالمعارف، الطبعة العاشرة، ص 283- 284؛/- نورالدین عتر (1418هـ. ق/ 1997م)، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق، دارالفکر، الطبعة الثالثة، ص 337.
46. ابن أبی حاتم الرازی، آداب الشافعی و مناقبه، صص 216- 217 و 231- 235.
47. بیهقی، مناقب الشافعی، ج1، ص 500- 550.
48. جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر السیوطی، (د. تاریخ)، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: أبوقتیبة، نظر محمد الفارابی، الریاض، دار طیبة، د. ط، ص 151.
49. الرسالة، الجزء الثانی، صص 210- 242.
50. همان، الجزء الأوّل، ص 73- 75.
51. [الأحزاب: 36].
52. الرسالة، الجزء الأوّل، صص 76- 83.
53. أبوالفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی البصری الدمشقی (1424هـ. ق/ 2003م)، البدایة و النهایة، تحقیق: عبدالله بن عبد المحسن الترکی، الریاض، دارهجر للطباعة و النشر و التوزیع و الإعلان، الطبعة الثانیة، ج14، ص 136.
54. محمد بن الحسن بن العربیّ بن محمد الحجوی الثعالبی الجعفری الفاسی (1345هـ. ق/ 1925م)، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الإسلامی، الرباط، مطبعة إدارة المعارف، الطبعة الأولی، ج1، صص 291، 315- 317 و 331؛/- محمد أبوزهره (د. تاریخ)، تاریخ المذاهب الإسلامیة، القاهرة، دارالفکر العربی، ص 245- 246.
55. أبوزید عمر بن شبة زید بن عبیدة بن ریطة النمیری البصری (1399هـ. ق/ 1978م)، تاریخ المدینة المنّورة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، جدة، طبع علی نفقة: السید حبیب محمود أحمد، الطبعة الأولی، ص 162- 165؛/- أبوسعید المفضل بن محمد بن إبراهیم بن مفضل بن سعید بن عامر بن شراحیل الشعبی الکوفی الجندی المقریء (1407هـ. ق/ 1986م)، فضائل المدینة، تحقیق: محمد مطیع الحافظ- غزوة بدیر، دمشق، دارالفکر، الطبعة الأولی، ص 22- 25؛/- محب الدین أبوعبدالله محمد بن محمود بن الحسن المعروف بابن النجار (د. تاریخ)، الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، تحقیق: حسین محمد علی شکری، الریاض، شرکة دار الأرقم بن أّبی الأرقم، د. ط. صص 41- 51.
56. عُمر سلیمان عبدالله الأَشقر (1402هـ. ق/ 1982م)، تاریخ الفقه الإسلامی، الکویت، مکتبه الفلاح، الطبعة الاولی، ص 84.
57. بیهقی، مناقب الشافعی، ج1، ص 103.
58. نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، ج1،ص47.
59. برای مطالعه گزارش تفضیلی این جریان مراجعه کنید به: ابن ابی حاتم، آداب الشافعی و مناقبه، ص 32.
60. شمس الدین أبوعبدالله محمد بن أحمد الذَهَبی (1413هـ. ق/ 1993م)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: مجموعه محققین بإشراف شعیب الأرناؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة التاسعة، ج1، ص 353.
61. بیهقی، مناقب الشافعی، ج2، ص 313.
62. این ابی حاتم، آداب الشافعی و مناقبه، صص 32- 33 و 78؛/- بیهقی، مناقب الشافعی، ج1، صص 104- 147.
63. القاضی حسین بن علی الصیمری (1405هـ. ق/ 1985م)، أخبار أبی حنیفه و أصحابه، بیروت، علام الکتب، الطبعة الثانیة، ص 125- 134؛/- ذهبی، سیرأعلام النبلاء، ج 1، ص316؛/- أحمد سعید حوّی (1423هـ. ق/2002م)، المدخل إلی مذهب الإمام أبی حنیفة النعمان، جدّة، دار الأندلس الخضراء، الطبعة الأولی، ص 62؛/- أحمد بن محمد نصیرالدین النقیب (1422هـ. ق/2001م)، المذهب الحنفی (مراحله و طبقاته، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلّفاته)، الریاض، دارالرشد، الطبعة الأولی، ج1، ص 65 به بعد.
64. ابن عبد البّر، الإنتقاء، ص 155.
65. قواسمی، المدخل إلی مذهب الإمام الشافعی، ص 71- 72.
66. أبوزهره، الشافعی، ص 25.
67. الدقر، الإمام الشافعی، فقیه السنة الأکبر، ص 98.
68. عبدالحلیم الجندی (1398هـ. ق/ 1977م)، الإمام الشافعی؛ ناصر السنة و واضع الأصول، القاهرة، دارالمعارف، الطبعة الثانیة، ص 87؛/- مصطفی محمد الشکعة (1411هـ. ق/1991م)، الإمام محمدبن إدریس الشافعی، القاهرة- بیروت، دارالکتاب المصری،- دار الکتاب اللبنانی، الطبعة الثالثة، ص 92.
69. القواسمی، المدخل إلی مذهب الإمام الشافعی، ص 80.
70. أبوالفداء إسماعیل بن عُمر بن کثیر الدمشقی (1406هـ. ق/ 1986م)، المسائل الفقهیة التی إنفرد بها الإمام الشافعی من دون إخوانه من الأئمة الثلاثة، تحقیق: د. ابراهیم بن علی صندوقجی، المدینة المنورة، مکتبة العلوم و الحکم، الطبعة الأولی، ص 6؛/- ترکی بن سلیمان صالح الخُضیری (2005م)، المسائل الفقهیة التی انفرد فیها الإمام الشافعی فی الحج، الرسالة للحصول علی درجة ماجستر فی الفقه و أصوله، الجامعة الأردنیة، کلیه الدراسات العلماء، ص 47.
71. موسوعة الإمام الشافعی، ج8، ص 513.
72. أبوزهرة، الشافعی، حیاته و عصره، آرائه و فقهه، ص 26.
73. محمد حسن هیتو (1409هـ. ق/ 1988م)، الإجتهاد و طبقات مجتهدی الشافعیة، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولی، ص 105.
74. حجوی، الفکر السامی، ج1، ص 401؛/- عُمر سلیمان عبدالله الأشقر (1416هـ.ق. 1996م)، المدخل الی دراسة المدارس و المذاهب الفقهیة، عمان، دارالنفائس، الطبعة الأولی، ص 137.
75. أبوزهرة، الشافعی، ص 27- 28.
76. أبوالفضل عبدالرحمن بن أحمد بن الحسن الرازی المقریء(1417هـ. ق/ 1996م)، أحادیث فی ذم الکلام و أهله، تحقیق: ناصر بن عبدالرحمن بن محمد الجدیع، الریاض، دارأطلس، للنشر و التوزیع، الطبعة الأولی، ص 98- 99؛/- أبو إسماعیل عبدالله بن محمد بن علی الأنصاری الهروی (1418هـ. ق/ 1998م)، ذم الکلام و أهله، تحقیق: عبدالرحمن عبدالعزیز الشبل، المدینة المنورة، مکتبة العلوم و الحکم، الطبعة الأولی، ج4، ص 246؛/- أبوحامد محمد بن محمد الغزالی (د. تاریخ)، أحیاء العلوم الدین، بیروت، دارالمعرفة، ج1، ص 95؛/- همو (1405هـ. ق/1985م)، قواعد العقائد، تحقیق: موسی محمد علی، بیروت، عالم الکتب، الطبعة الثانیة، ص 85؛/- أبوزکریا یحیی بن إبراهیم بن أحمد بن محمد أبوبکر بن أبی طاهر الأزدی السلماسی (1422هـ. ق/ 2002م)، منازل الأئمّة الأربعة أبی حنیفة و مالک و الشافعی و أحمد، تحقیق: محمود بن عبدالرحمن قدح، المدینة المنوّرة، مکتبة الملک فهد الوطنیة، الطبعة الأولی، ص 216.
77. القواسمی، المدخل إلی مذهب الإمام الشافعی، ص 102.
78. شعبان محمد إسماعیل (د. تاریخ)، أصول الفقه، تاریخه و رجاله، القاهرة، دارالأتحاد العربی للطباعة، الطبعة الأولی، ص 65.
79. او از شاگردان صاحب آوازه ی شافعی است.
80. نصیبین بر کرانه ی شمالی رود فرات واقع شده است. در گذشته از توابع ولایت دیار ربیعه در شمال بین النهرین بود. در نقطه ای مرزی عراق، ترکیه و سوریه واقع شده است. اکنون جزو شهرهای ترکیه است.
81. بیهقی، مناقب الشافعی، ج1، ص 238.
82. أبوزهرة، الشافعی، ص 18.
83. محمد بن إدریس الشافعی (1414هـ. ق/1994م)، وصیة الإمام الشافعی، تحقیق: سعد الدین محمد الکبی، بإشراف: زُهَیر الشاویش، بیروت، المکتب الإسلامی، الطبعة الأولی، صص 36- 56.
84. ابن ابی حاتم الرازی، آداب الشافعی و مناقبه، ص 76.
85. مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج4، ص 118؛/- ابن أبی حاتم، پیشین، ص 74،/- ابن عبدالبر، الإنتقاء، ص 160؛/- بیهقی، مناقب الشافعی، ج2، ص 297.

فهرست مراجع:
1. ابن أبی حاتم التمیمی الحنظلی الرازی، أبومحمد عبدالرحمن بن محمد بن إدریس بن المنذر (1424 هـ. ق/ 2003م)، آداب الشافعی و مناقبه، تحقیق و تعلیق: عبدالغنی عبدالخالق، بیروت، دارالکتب العلمیة.
2. ابن الجزری، شمس الدین أبوالخیر محمد بن محمد بن یوسف (1351هـ. ق/1930م)، غایة النهایة فی طبقات القراء، تحقیق: ج. برجستراسر، مکه المکرمة، مکتبة ابن تیمیة.
3. ابن النجار، محب الدین أبو عبدالله محمد بن محمود بن الحسن (د. تاریخ)، الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، تحقیق: حسین محمد علی شکری، الریاض، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم.
4. ابن تیمیة الحرّانی، أحمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام (1403هـ. ق/1983م)، رفع الملام عن الأئمه الأعلام و وجوب موالاة المسلمین، تحقیق: عبدالله بن أبراهیم الانصاری، الریاض، الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة و الإفتاء والدعوة و الإرشاد.
5. ابن حجر العسقلانی، أحمد بن علی (1415هـ. ق/1994م)، توالی التأسیس بمعالی ابن إدریس، القاهره، مکتبة الآداب.
6. ابن رشد قرطبی اندلسی، أبوالولید محمدبن أحمد بن محمد بن أحمد (1415هـ. ق/ 1995م)، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، تنقیح و تصحیح: خالد العطار، بیروت، دارالفکر.
7. ابن سلیمان صالح الخضیری، ترکی (2005م)، المسائل الفقهیة التی انفرد فیها الإمام الشافعی فی الحج، الرسالة للحصول علی درجة ماجستر فی الفقه و أصوله، الجامعة الأردنیة، کلیه الدراسات العلما.
8. ابن شبة النمیری البصری، أبوزید عمر بن شبة زید بن عبیدة بن ریطة (1399هـ. ق/ 1978م)، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، جدة، طبع علی نفقة: السید حبیب محمود أحمد.
9. ابن شراحیل الشعبی الکوفی الجندی المقری، أبوسعید المفضل بن محمد بن إبراهیم بن مفضل بن سعید بن عامر (1407هـ. ق/1986م)، فضائل المدینة، تحقیق: محمد مطیع الحافظ، غزوة بدیر، دمشق، دارالفکر.
10. ابن کثیر القرشی البصری الدمشقی، أبوالفداء إسماعیل بن عمر (1406هـ. ق/1986م)، المسائل الفقهیة التی إنفرد بها الإمام الشافعی من دون إخوانه من الأئمة الثلاثة، تحقیق: د. ابراهیم بن علی صندوقجی، المدینة المنورة، مکتبة العلوم و الحکم.
11. - (1424هـ. ق/ 2003م)، البدایة و النهایة، تحقیق: عبدالله بن عبد المحسن الترکی، الریاض، دارهجر للطباعة و النشر و التوزیع و الإعلان.
12. ابن ماجة القزوینی، أبوعبدالله محمد بن یزید (1363هـ. ق/1952م) سنن ابن ماجة، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، القاهرة، دارإحیاء الکتب العربیة- فیصل عیسی البابی الحلبی.
13. أبوزهرة، محمد بن أحمد بن مصطفی بن أحمد (1367هـ. ق/1948م)، الشافعی، حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، مصر، دارالفکر العربی. 14. ـــ (د. تاریخ)، تاریخ المذاهب الإسلامیة، القاهرة، دارالفکر العربی.
15. أبوشامه المقدسی الدمشقی، أبوالقاسم شهاب الدین عبدالرحمن بن إسماعیل بن إبراهیم (1403 هـ. ق. 1982م)، مختصر المؤمل فی الرد إلی الأمر الأول، تحقیق: صلاح الدین مقبول أحمد، الکویت، مکتبة الصحوة الإسلامیة.
16. الأزدی السِّجستانی، أبوداوود سلیمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشیر بن شدادبن عمرو (د. تاریخ) سنن أبی داود، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، صیدا- بیروت، المکتبة العصریة.
17. الأزدی السلماسی، أبوزکریا یحیی بن إبراهیم بن أحمد بن محمد أبوبکر بن أّبی طاهر (1422 هـ. ق/ 2002م)، منازل الأئمّة الأربعة أبی حنیفة و مالک و الشافعی و أحمد، تحقیق: محمود بن عبدالرحمن قدح، المدینة المنوّرة، مکتبة الملک فهد الوطنیة.
18. الأزهری الهروی، أبومنصور محمد بن احمد بن الأزهر (1399هـ. ق/1978م)، الزاهر فی غریب ألفاظ الشافعی، تحقیق: د. محمد جبر الألفی، الکویت، وزارة الأوقاف و الشئون الأسلامیة.
19. ـــ (1419هـ. ق- 1998م)، الزاهر فی غریب ألفاظ الشافعی، تحقیق و دراسه: عبدالمنعم طوعی بشناتی، بیروت، دارالبشائر الإسلامیة.
20. الحجوی الثعالبی الجعفری الفاسی، محمد بن الحسن بن العربی بن محمد (1345هـ. ق/ 1925م)، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الإسلامی، الرباط، مطبعة إدارة المعارف.
21. النمری القرطبی، أبوعمریوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبربن عاصم (1417 هـ. ق/ 1997م)، الإنتقاء فی فضائل الأئمّهة الثلاثة الفقهاء (مالک و الشافعی و أبی حنیفة)، تحقیق: عبدالفتاح أبوغدة، حلب، مکتب المطبوعات الأسلامیة.
22. الأنصاری الهروی، أبوإسماعیل عبدالله بن محمد بن علی (1418هـ. ق/1998م) ذم الکلام و أهله، تحقیق: عبدالرحمن عبدالعزیز الشبل، المدینة المنورة، مکتبة العلوم و الحکم.
23. بطلیوسی، أبومحمد عبدالله بن محمد بن سید (1403 هـ. ق/ 1982م)، الإنصاف فی التنبیه علی الأسباب التی أوجبت الإختلاف بین المسلمین فی آرائهم، تحقیق: محمد رضوان الدایة، بیروت، دارالکفر.
24. البیهقی، ابوبکر احمد (1391هـ. ق/ 1970م)، مناقب الشافعی، تحقیق: السید أحمد صقر، القاهرة، مکتبة دارالتراث.
25. الترمذی، محمد بن عیسی بن سَورة بن موسی بن الضحاک (1395هـ. ق/ 1975م)، سنن الترمذی، تحقیق و تعلیق: أحمد محمد شاکر(ج 1، 2) - محمد فؤاد عبدالباقی (ج3) و إبراهیم عطوة عوض (ج4، 5)، القاهرة، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی.
26. الجندی، عبدالحلیم (1398 هـ. ق/ 1977م)، الإمام الشافعی، ناصر السنة وواضع الأصول، القاهرة، دارالمعارف.
27. الخطیب البغدادی، أبوبکر أحمد بن علی بن ثابت (1417هـ. ق/ 1997م)، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطقی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة.
28. الذهبی، شمس الدین أبوعبدالله محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز(1413هـ. ق/ 1993م)، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: مجموعه محققین بإشراف شعیب الأرناؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة.
29. ــــــ (1417هـ. ق/ 1997م)، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الأعصار، بیروت، دارالکتب العلمیة.
30. الرازی المقریء، أبوالفضل عبدالرحمن بن أحمد بن الحسن (1417هـ. ق/ 1996م)، أحادیث فی ذم الکلام و أهله، تحقیق: ناصر بن عبدالرحمن بن محمد الجدیع، الریاض، دار أطلس للنشر و التوزیع.
31. الرازی، فخرالدین محمد بن عمر (1406هـ. ق/ 1986م)، مناقب الإمام الشافعی، تحقیق: أحمد حجازی السقّا، القاهرة، مکتبة الکلیات الأزهریة
32. السبکی، تاج الدین عبدالوهاب بن علی (1413هـ. ق/ 1992م)، طبقات الشافعیة الکبری، تحقیق: محمود محمد الطناحی، عبدالفتاح محمد الحلو، الریاض، دار هجر للطباعة و النشر و التوزیع.
33. سعید حوّی، أحمد (1423هـ. ق/ 2002م)، المدخل إلی مذهب الإمام أبی حنیفة النعمان، جدّة، دارالأندلس، الخضراء.
34. سلیمان عبدالله الأشقر، عُمر (1416هـ. ق/ 1996م)، المدخل الی دراسة المدارس و المذاهب الفقهیة، عمان، دارالنفائس.
35. ــــــ (1402 هـ. ق/ 1982م)، تاریخ الفقه الإسلامی، الکویت، مکتبه الفلاح، الطبعة الأولی.
36. السیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن أبی بکر (د. تاریخ)، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، تحقیق: أبوقتیبه نظر محمد الفاریابی، الریاض، دارطیبة.
37. الشافعی، محمد بن إدریس (1358هـ. ق/ 1940م)، الرسالة، تحقیق: أحمد محمد شاکر، القاهرة، مکتبه مصطفی البابی الحلبی.
38. ــــــ (1422هـ. ق/ 2001م)، اختلاف الحدیث، تحقیق: رفعت فوزی، عبدالمطلب، المنصورة- مصر- دار الوفاء البلد.
39. ـــــ (1422هـ. ق/2001م)، موسوعة الإمام الشافعی، تحقیق: رفعت فوزی عبدالمطلب، المنصورة، مصر، دارالوفاء.
40. الشیبانی، أبوعبدالله محمد بن الحسن (1403هـ. ق/ 1983م) الحجة علی اهل المدینة، تحقیق: مهدی حسن الکیلانی القادری، بیروت، عالم الکتب.
41. ـــــ (1406هـ. ق/1985م)، الجامع الصغیر و شرحه النافع الکبیر، شرح: محمد عبد الحی بن محمد عبدالحلیم الأنصاری اللکنوی الهندی، بیروت، عالم الکتب.
42. الصیمری، القاضی حسین بن علی (1405هـ. ق/ 1985م)، أخبار أبی حنیفة و أصحابه، بیروت، علام الکتب.
43. عبد السلام طویلة، عبدالوهاب (1421 هـ. ق/ 2000م)، أثر اللغة فی اختلاف المجتهدین، دارالسلام.
44. عتر، نورالدین (1418هـ. ق/ 1997م)، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق، دارالفکر.
45. عجاج الخطیب، محمد (1408هـ. ق/ 1998م)، أصول الحدیث؛ علومه و مصطلحه، القاهرة، دارالمعارف.
46. الغزالی الطوسی، أبوحامد محمد بن محمد (1405هـ. ق/ 1985م)، قواعد العقائد، تحقیق: موسی محمد علی، بیروت، عالم الکتب.
47. ــــــ (د. تاریخ)، إحیاء العلوم الدین، بیروت، دارالمعرفة.
48. الفران، احمد بن مصطفی (1427هـ. ق/ 2006م)، تفسیر الإمام الشافعی، الریاض، دارالتدمریة.
49. محمد إسماعیل، شعبان (د. تاریخ)، أصول الفقه، تاریخه و رجاله، القاهرة، دارالاتحاد العربی للطباعة.
50. محمد الشکعة مصطفی (1411هـ. ق/ 1991م) الإمام محمد بن إدریس الشافعی، القاهرة، بیروت، دارالکتاب المصری، - دار الکتاب اللبنانی.
51. محیسن، محمد سالم (1412هـ.ق/1992م)، معجم حفاظ القرآن عبرالتاریخ، بیروت- لبنان، دارالجبل.
52. مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر بن احمد (1364ش)، تاریخ گزیده، تحقیق: عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر.
53. المسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی (1409هـ. ق/ 1988م)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: أسعد داغر، قم، دارالهجرة.
54. مصطفی الزحیلی، وهبة (د. تاریخ)، الفِقهُ الإسلامیُّ وأدلَّتُهُ دمشق، دار الفکر.
55. النقیب، أحمد بن محمد نصیرالدین (1422هـ. ق- 2001م)، المذهب الحنفی (مراحله و طبقاته، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته)، و الریاض، دارالرشد.
56. النووی، أبوزکریا محیی الدین یحیی بن شرف (د. تاریخ)، تهذیب الأسماء و اللغات، تصحیح و تعلیق: شرکة العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنیریة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
57. هیتو، محمد حسین (1409هـ. ق/ 1988م)، الإجتهاد و طبقات مجتهدی الشافعیة، بیروت، مؤسسة الرسالة.
58. یوسف عمر القواسمی، أکرم (1423ه. / 2003م)، المدخل إلی مذهب الإمام الشافعی، عمان- الأردن، دارالنفائس للنشر و التوزیع.

منبع مقاله:
مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش نامه ی انجمن ایرانی تاریخ، سال دوم، شماره ی پنجم، پاییز 1389، صص 89- 114