توصیه معصومین(ع) به «حسن ظن» به خداوند
پرسش :
معصومین(علیهم السلام) چگونه به «حسن ظن» به خداوند توصیه فرموده اند؟
پاسخ :
پاسخ اجمالی:
احادیث بسیاری در رابطه با حسن ظن نسبت به خدا وجود دارد. پیامبر(ص) در این رابطه می فرماید: «سوگند به خداوند، هیچ فرد با ایمانى به خیر دنیا و آخرت نمى رسد مگر با حسن ظن به خداوند». همچنین می فرماید: «خداوند کریم است و حیا مى کند از این که بنده مؤمنش حسن ظن به او داشته باشد، ولی او را ناامید کند». امام صادق(ع) می فرماید: « حسن ظن به خداوند این است که تنها به خدا امید داشته باشى و جز از گناهت نترسى».
پاسخ تفصیلی:
در منابع معتبر اسلامى احادیث نابى در رابطه با حسن ظن نسبت به پروردگار عالم وجود دارد، از جمله:
1ـ برخی از معصومین(علیهم السلام) در حدیثى می فرمایند: «وَ الَّذى لااِلهَ اِلاّ هُوَ ما اُعْطِىَ مُؤْمِنٌ قَطُ خَیْرَ الدُّنیا وَ الاْخِرَةِ اِلا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلْقِهِ وَ الْکَفِّ عَنْ اِغْتِیابِ الْمُؤمِنینَ»(1)؛ (سوگند به خدایى که هیچ معبودى جز او نیست هیچ فرد با ایمانى هرگز به خیر دنیا و آخرت نمى رسد مگر به خاطر [چند چیز:] حسن ظن به خداوند متعال، و امید به درگاه او، و حسن خلق و خوددارى از غیبت مؤمنان).
2ـ امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) در حدیثى می فرمایند: «وَ اَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: اَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِى الْمُؤمِنِ بى اِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ اِنْ شَرّاً فَشَرّاً»(2)؛ (نسبت به خداوند حسن ظن داشته باش، چرا که خداوند متعال مى فرماید: من در نزد گمان بنده مؤمن خویشم [و با آن همراهم] اگر گمان خیر داشته باشد به نیکى با او عمل مى کنم و اگر گمان بدى داشته باشد به بدى).
3ـ همین معنى به صورت جامع ترى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده که می فرمایند: «وَ الَّذِى لا اِلهَ اِلاّ هُوَ لایَحْسُنُ ظَنُّ عَبْد مُؤمِن بِاللّهِ اِلاّ کانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنَّ عَبْدِهِ الْمُؤمِنِ لاَِنَّ اللّهَ کَرِیْمٌ بِیَدِهِ الْخَیْراتُ یَسْتَحْیِى اَنْ یَکُونَ عَبْدُهُ الْمُؤمِنُ قَدْ اَحْسَنَ بِهِ الظَّنِّ ثُمَّ یُخْلِفُ ظَنَّهُ وَ رَجائَهُ فَاَحْسِنُوا بِاللّهِ الظَّنَ وَ ارْغَبُوا اِلَیْهِ»(3)؛ (قسم به خدایى که معبودى جز او نیست هرگاه بنده مؤمنى حسن ظن به خدا داشته باشد خدا نزد گمان بنده مؤمن خویش است زیرا خداوند کریم است و تمام نیکى ها به دست او است، حیا مى کند از این که بنده مؤمنش حسن ظن به او داشته باشد، سپس او گمان و امید او را ناکام کند، بنابراین حسن ظن به خدا داشته باشید و به سوى او رغبت کنید).
4ـ پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیث دیگرى می فرمایند: «رَأَیْتُ رَجُلا مِنْ اُمَّتى عَلى الصِّراطِ یَرْتَعِدُ کَما تَرْتَعِدُ السَّعْفَةُ فى یَوْمِ رِیْح عاصِف وَ جائَهُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِاللّهِ فَسکَن رَعْدَتَهُ»(4)؛ ([در عالم مکاشفه، یا به هنگام معراج] مردى از امّتم را به صراط دیدم که شدیداً مى لرزد، آن گونه که شاخه درخت نخل در روز طوفانى مى لرزد، در این هنگام حسن ظنش به خدا به سراغ او آمد و به او آرامش بخشید).
5ـ امام صادق(علیه السلام) در تفسیر حسن ظن باللّه چنین می فرمایند: «حُسْنُ الظَّنِّ بِاللّهِ اَنْ لاتَرْجُوَا اِلاّ اللّهَ وَ لاتَخافَ اِلاّ ذَنْبَهُ»(5)؛ (حسن ظن به خداوند این است که تنها به خدا امید داشته باشى و جز از گناهت نترسى).
پی نوشت:
(1). الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه السلام)، على بن موسى، امام هشتم(علیه السلام)، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مشهد، 1406 ق، چاپ اول، ص 360، باب (التوکل على الله و الرجاء من الله و التفویض إلى الله و أن کل ما صنعه الله للمؤمن فهو خیر له و أنه من أعطی الدین فقد أعطی الدنیا)؛ الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 72، باب (حسن الظن بالله عز و جل)، ح 2؛ الإختصاص، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و محرمى زرندى، محمود، گنکره شیخ مفید، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص 227؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 15، ص 230، باب (وجوب حسن الظن بالله و تحریم سوء الظن به)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 68، ص 145، باب 63 (التوکل و التفویض و الرضا و التسلیم و ذم الاعتماد على غیره تعالى و لزوم الاستثناء بمشیة الله فی کل أمر).
(2). الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه السلام)، همان، ص 361، باب (التوکل على الله و الرجاء من الله و التفویض إلى الله و أن کل ما صنعه الله للمؤمن فهو خیر له و أنه من أعطی الدین فقد أعطی الدنیا)؛ الکافی، همان، ح 3؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 ق، چاپ اول، ج 2، ص 20، باب (فیما جاء عن الرضا من الأخبار المنثورة)؛ أعلام الدین فی صفات المؤمنین، دیلمى، حسن بن محمد، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ص 455، (فصل فی حسن الظن بالله تعالى)؛ بحار الأنوار، همان، ج 67، ص 390، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى).
(3). الکافی، همان؛ جامع الأخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعة حیدریة، نجف، بى تا، چاپ اول، ص 99، (الفصل الخامس و الخمسون فی حسن الظن بالله)؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن، المکتبة الحیدریة، نجف، 1385 ق / 1965 م / 1344 ش، چاپ دوم، ص 36، (الفصل الثامن فی حسن الظن بالله)؛ بحار الأنوار، همان، ص 365، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى)، ح 14.
(4). الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 231، (المجلس الحادی و الأربعون)؛ بحار الأنوار، همان، ج 7، ص 291، باب 15 (الخصال التی توجب التخلص من شدائد القیامة و أهوالها)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ج 11، ص 250، (باب وجوب حسن الظن بالله و تحریم سوء الظن به).
(5). الکافی، همان، ح 4؛ مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 2، ص 185؛ وسائل الشیعة، همان؛ بحار الأنوار، همان، ص 367، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى).
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 333.
پرسش های مرتبط:
چرا امام علی(ع) به پویندگان راه حقّ و سالکان مسیر قرب خداوند توصیه کردند که به خودشان «سوء ظنّ» داشته باشند؟
منظور از «حسن ظن» و «سوء ظن» به مردم چیست؟
معصومین(علیهم السلام) چگونه مردم را به «خوش بینی» در مورد دیگران توصیه می کردند؟
منظور از «حسن ظن» و «سوء ظن» به خدا چیست؟
احادیث بسیاری در رابطه با حسن ظن نسبت به خدا وجود دارد. پیامبر(ص) در این رابطه می فرماید: «سوگند به خداوند، هیچ فرد با ایمانى به خیر دنیا و آخرت نمى رسد مگر با حسن ظن به خداوند». همچنین می فرماید: «خداوند کریم است و حیا مى کند از این که بنده مؤمنش حسن ظن به او داشته باشد، ولی او را ناامید کند». امام صادق(ع) می فرماید: « حسن ظن به خداوند این است که تنها به خدا امید داشته باشى و جز از گناهت نترسى».
پاسخ تفصیلی:
در منابع معتبر اسلامى احادیث نابى در رابطه با حسن ظن نسبت به پروردگار عالم وجود دارد، از جمله:
1ـ برخی از معصومین(علیهم السلام) در حدیثى می فرمایند: «وَ الَّذى لااِلهَ اِلاّ هُوَ ما اُعْطِىَ مُؤْمِنٌ قَطُ خَیْرَ الدُّنیا وَ الاْخِرَةِ اِلا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَجائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلْقِهِ وَ الْکَفِّ عَنْ اِغْتِیابِ الْمُؤمِنینَ»(1)؛ (سوگند به خدایى که هیچ معبودى جز او نیست هیچ فرد با ایمانى هرگز به خیر دنیا و آخرت نمى رسد مگر به خاطر [چند چیز:] حسن ظن به خداوند متعال، و امید به درگاه او، و حسن خلق و خوددارى از غیبت مؤمنان).
2ـ امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) در حدیثى می فرمایند: «وَ اَحْسِنِ الظَّنَّ بِاللّهِ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: اَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِى الْمُؤمِنِ بى اِنْ خَیْراً فَخَیْراً وَ اِنْ شَرّاً فَشَرّاً»(2)؛ (نسبت به خداوند حسن ظن داشته باش، چرا که خداوند متعال مى فرماید: من در نزد گمان بنده مؤمن خویشم [و با آن همراهم] اگر گمان خیر داشته باشد به نیکى با او عمل مى کنم و اگر گمان بدى داشته باشد به بدى).
3ـ همین معنى به صورت جامع ترى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل شده که می فرمایند: «وَ الَّذِى لا اِلهَ اِلاّ هُوَ لایَحْسُنُ ظَنُّ عَبْد مُؤمِن بِاللّهِ اِلاّ کانَ اللّهُ عِنْدَ ظَنَّ عَبْدِهِ الْمُؤمِنِ لاَِنَّ اللّهَ کَرِیْمٌ بِیَدِهِ الْخَیْراتُ یَسْتَحْیِى اَنْ یَکُونَ عَبْدُهُ الْمُؤمِنُ قَدْ اَحْسَنَ بِهِ الظَّنِّ ثُمَّ یُخْلِفُ ظَنَّهُ وَ رَجائَهُ فَاَحْسِنُوا بِاللّهِ الظَّنَ وَ ارْغَبُوا اِلَیْهِ»(3)؛ (قسم به خدایى که معبودى جز او نیست هرگاه بنده مؤمنى حسن ظن به خدا داشته باشد خدا نزد گمان بنده مؤمن خویش است زیرا خداوند کریم است و تمام نیکى ها به دست او است، حیا مى کند از این که بنده مؤمنش حسن ظن به او داشته باشد، سپس او گمان و امید او را ناکام کند، بنابراین حسن ظن به خدا داشته باشید و به سوى او رغبت کنید).
4ـ پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در حدیث دیگرى می فرمایند: «رَأَیْتُ رَجُلا مِنْ اُمَّتى عَلى الصِّراطِ یَرْتَعِدُ کَما تَرْتَعِدُ السَّعْفَةُ فى یَوْمِ رِیْح عاصِف وَ جائَهُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِاللّهِ فَسکَن رَعْدَتَهُ»(4)؛ ([در عالم مکاشفه، یا به هنگام معراج] مردى از امّتم را به صراط دیدم که شدیداً مى لرزد، آن گونه که شاخه درخت نخل در روز طوفانى مى لرزد، در این هنگام حسن ظنش به خدا به سراغ او آمد و به او آرامش بخشید).
5ـ امام صادق(علیه السلام) در تفسیر حسن ظن باللّه چنین می فرمایند: «حُسْنُ الظَّنِّ بِاللّهِ اَنْ لاتَرْجُوَا اِلاّ اللّهَ وَ لاتَخافَ اِلاّ ذَنْبَهُ»(5)؛ (حسن ظن به خداوند این است که تنها به خدا امید داشته باشى و جز از گناهت نترسى).
پی نوشت:
(1). الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه السلام)، على بن موسى، امام هشتم(علیه السلام)، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مشهد، 1406 ق، چاپ اول، ص 360، باب (التوکل على الله و الرجاء من الله و التفویض إلى الله و أن کل ما صنعه الله للمؤمن فهو خیر له و أنه من أعطی الدین فقد أعطی الدنیا)؛ الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 72، باب (حسن الظن بالله عز و جل)، ح 2؛ الإختصاص، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر و محرمى زرندى، محمود، گنکره شیخ مفید، قم، 1413 ق، چاپ اول، ص 227؛ وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1409 ق، چاپ اول، ج 15، ص 230، باب (وجوب حسن الظن بالله و تحریم سوء الظن به)؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 68، ص 145، باب 63 (التوکل و التفویض و الرضا و التسلیم و ذم الاعتماد على غیره تعالى و لزوم الاستثناء بمشیة الله فی کل أمر).
(2). الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه السلام)، همان، ص 361، باب (التوکل على الله و الرجاء من الله و التفویض إلى الله و أن کل ما صنعه الله للمؤمن فهو خیر له و أنه من أعطی الدین فقد أعطی الدنیا)؛ الکافی، همان، ح 3؛ عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى، نشر جهان، تهران، 1378 ق، چاپ اول، ج 2، ص 20، باب (فیما جاء عن الرضا من الأخبار المنثورة)؛ أعلام الدین فی صفات المؤمنین، دیلمى، حسن بن محمد، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ص 455، (فصل فی حسن الظن بالله تعالى)؛ بحار الأنوار، همان، ج 67، ص 390، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى).
(3). الکافی، همان؛ جامع الأخبار، شعیری، محمد بن محمد، مطبعة حیدریة، نجف، بى تا، چاپ اول، ص 99، (الفصل الخامس و الخمسون فی حسن الظن بالله)؛ مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن، المکتبة الحیدریة، نجف، 1385 ق / 1965 م / 1344 ش، چاپ دوم، ص 36، (الفصل الثامن فی حسن الظن بالله)؛ بحار الأنوار، همان، ص 365، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى)، ح 14.
(4). الأمالی، ابن بابویه، محمد بن على، کتابچى، تهران، 1376 ش، چاپ ششم، ص 231، (المجلس الحادی و الأربعون)؛ بحار الأنوار، همان، ج 7، ص 291، باب 15 (الخصال التی توجب التخلص من شدائد القیامة و أهوالها)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین بن محمد تقى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408 ق، چاپ اول، ج 11، ص 250، (باب وجوب حسن الظن بالله و تحریم سوء الظن به).
(5). الکافی، همان، ح 4؛ مجموعة ورّام، ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسى، مکتبة فقیه، قم، 1410 ق، چاپ اول، ج 2، ص 185؛ وسائل الشیعة، همان؛ بحار الأنوار، همان، ص 367، باب 59 (الخوف و الرجاء و حسن الظن بالله تعالى).
منبع: اخلاق در قرآن، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: جمعى از فضلاء، مدرسة الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، 1377 ش، چاپ اول، ج 3، ص 333.
پرسش های مرتبط:
چرا امام علی(ع) به پویندگان راه حقّ و سالکان مسیر قرب خداوند توصیه کردند که به خودشان «سوء ظنّ» داشته باشند؟
منظور از «حسن ظن» و «سوء ظن» به مردم چیست؟
معصومین(علیهم السلام) چگونه مردم را به «خوش بینی» در مورد دیگران توصیه می کردند؟
منظور از «حسن ظن» و «سوء ظن» به خدا چیست؟
