حضور در مسجد

مسجد خانه خدا در زمين،(1) مركز وحي،(2) منبع فيوضات معنوي و بركات گوناگون براي نمازگزاران و جامعه اسلامي است. بي‏گمان مكاني كه چنين جايگاهي نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراواني را خواهد داشت و بدون ترديد شامل حال مكلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نيز خواهد بود.آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به سختي مي‏توان پيرامون تمامي آنها سخن گفت؛ چنانكه در يكي از احاديث امام علي عليه‏السلام ، براي حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:«مَنِ اخْتَلَفَ اِلَي الْمَسْجِدِ اَصابَ اِحْدَي الثَّمانِ؛ اَخا مُسْتَفادا فِي اللّه‏ِ، اَوْ عِلْما مُسْتَطْرَفا اَوْ آيَةً مُحْكَمَةً اَوْ يَسْمَعُ كَلِمَةً تَدُلُّ عَلي هُديً، اَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً، اَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ ردي، اَوْ يَتْرُكَ ذَنْبا خَشْيَةً اَوْ حَياءً؛(3) كسي كه به مسجد رفت و آمد مي‏كند، يكي از منافع هشتگانه نصيب او مي‏شود: برادري مفيد و با ارزش در راه خدا، يا علم و دانش نو، يا دليل و برهان محكم [براي تثبيت عقايد]، يا كلماتي كه موجب هدايت شود [مي‏شنود]، يا رحمت مورد انتظاري [شامل حال او مي‏شود]، يا مواعظي كه او را از فساد و گناه باز دارد، [مي‏شنود،] يا به خاطر ترس يا حيا و آبروي خود گناهي راترك مي‏كند.» برخي از آثار حضور در مسجد را مي‏توان به شرح زير مورد مطالعه قرارداد:

1. آثار عبادي

از مساجد به عنوان خانه‏هاي خدا در زمين(4) و نيز خانه‏هاي متقيان(5) و مؤمنان(6) ياد شده است. اين عنوان به خوبي ماهيت عبادي مسجد را نشان مي‏دهد؛ اينكه مسجدها، اولاً و اساسا براي ايجاد ارتباط بين بنده و معبود او واعلام بندگي و عبوديت براي آفريدگار بنا مي‏شوند. بر اين اساس نيز اصلي‏ترين اثر حضور در آن در بعد عبادي خواهد بود: «وَاَقيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وادْعُوهُ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ»؛ (7) «هنگام عبادت و در هر مسجدي به سوي او توجّه كنيد و او را بخوانيد و دين [خود] را براي او خالص كنيد. همچنان كه در آغاز شما راآفريد، بار ديگر در رستاخيز باز مي‏گرديد.»

2. آثار علمي

كاركرد علمي مسجد در عصر رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و توصيه‏هاي ائمه عليهم‏السلام در اين‏باره، ما را با يكي ديگر از آثار حضور در مسجد آشنا مي‏سازد. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «كُلُّ جُلُوسٍ فِي الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ ثَلاثَةً: قِرائَةُ مُصَلٍّ اَوْ ذِكْرُ اللّه‏ِ اَوْ سائِلٌ عَنْ عِلْمٍ؛(8) هر نشستني در مسجد بيهوده است، مگر اينكه براي سه كار باشد؛ خواندن قرآن، ذكر خدا، پرسش از علم.»

3. آثار اجتماعي

مسجد به عنوان يك مركز ديني براي عموم، نقش اساسي در شكل‏گيري اجتماعات مسلمين دارد. از اين جهت بطور طبيعي مسجد مي‏تواند كاركرد اجتماعي نيز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعي، جويا شدن از احوال هم و احوال مسلمين، تنها بخشي از اين ظرفيت بزرگي است كه مساجد دارند. در اين مكانها مؤمنان فرصت مي‏يابند با جمعي آشنا شوند كه از نظر دين و عبوديت با آنان همرنگ هستند و توان ايجاد گروههاي اجتماعي هماهنگ را دارند. بنابراين آنان مي‏توانند از بين اهل مسجد برادران يا خواهران مناسبي، از حيث ديني، براي خود بيابند كه طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعي بروز خواهد كرد. امام صادق عليه‏السلام فرمود: «لا يَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ باَقَلّ مِنْ اِحْدي ثَلاثِ خِصالٍ:... وَاِمّا اَخٌ يَسْتَفيدُهُ فِي اللّه‏ِ؛(9) اهل مسجد به كمتر از يكي از سه چيز از مسجد بر نمي‏گردد [كه يكي از آنها [دوستي است كه از او در مسير خدا استفاده مي‏كند.» زنان و مردان با حضور در مساجد، مي‏توانند از يك اجتماع سالم ديني بهره‏مند شوند.
طبق روايتي كه از امام علي عليه‏السلام نقل شد، تأثيرات رفتاري كه حضور در مسجد برجاي مي‏گذارد، مي‏تواند جامعه ديني را از فساد و گناه پاك كرده و مسلمين را به سمت يك جامعه سالم هدايت كند: «اَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رِدي اَوْ يَتْرُكُ ذَنْبا خَشْيَةً اَوْ حَياءً؛ يا كلماتي مي‏شنود كه او را از فساد و گناه باز مي‏دارد. و يا به خاطر ترس [از خدا] يا حيا و آبرو، گناهي را ترك مي‏كند.»
بر اين اساس حضور در مسجد، مي‏تواند نقش بازدارنده در ارتكاب جرايم و گناهان نيز داشته باشد.
مسجد، كانون رايزني و مشورت
مي دانيم كه مشورت و مراجعه به آراي عموي در مسائل اجتماعي، نقشي بسزا در تكامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعي، رشد و شكوفايي را به ارمغان مي آورد. مسجد در جايگاه اصيل خويش، محلّ رايزني هاي سياسي ـ اجتماعي است. خداوند متعال پيامبر خويش را فرمان داده بود تا در كارهاي مهمّ با مردم مشورت كند(10). مسجد، پايگاهي بود كه رسيدن بدين مهمّ را عملي مي ساخت. از اين رو نويسندگاني كه مسجد را«مجلس شوراي مسلمانان» نام نهاده اند، سخني گزاف نگفته اند. رسم مسلمانان در زمان پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ اين بود كه هرگاه حادثه اي مهمّ رخ مي داد، جارچي ندا مي كرد: «الصلاة جامعة»؛ يعني:«براي نماز در مسجد جمع شويد.» اين جمله براي مردم آن زمان معنايي خاصّ داشت. آنان از اين ندا مي فهميدند كه امر مهمّي مطرح است. شواهد گويايي نشان مي دهد كه مسلمانان حتّي پيرامون مسائل نظامي نيز در مسجد به شور و مشورت مي پرداخته اند.(11) بر اين پايه مي توان گفت: مسجدي كه نمازگزاران آن با مسائل مهمّ اجتماعي ـ سياسي رابطه اي فعّال دارند و در آنجا پيرامون مسائل مهمّ جامعه به رايزني و تبادل آرا مي پردازند، به مسجد نمونه نزديكتر است.

4. آثار سياسي

مسجد همواره در كنار كاركرد اجتماعي، عبادي و معنوي خود، كانون سياسي در جامعه مذهبي نيز بوده است. اين موضوع چه در زمان پيامبر و چه در زمان خلفاء و امام علي عليه‏السلام و ديگران قابل پيگيري است و نمونه‏هاي فراواني درباره آن مي‏توان ذكر كرد. در اين دوران نه تنها آثار سياسي حضور مردان در مسجد بلكه آثار سياسي حضور زنان در مسجد نيز مشهود است. كه حضور حضرت حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعي، جويا شدن از احوال هم و احوال مسلمين، تنها بخشي از اين ظرفيت بزرگي است كه مساجد دارند. فاطمه عليها‏السلام در مسجد و دفاع وي از حق ولايت علي عليه‏السلام ، يكي از آنهاست. همچنين سخنراني حضرت زينب در مسجد كه از مسلمات تاريخي است. (12) اين اثر را در انقلاب اسلامي نيز مي‏توان به خوبي مشاهده كرد. تربيت سياسي كه در مسجد ارائه مي‏شود، به دليل ماهيت مذهبي آن مي‏تواند نسلي را پديد آورد كه پشتوانه جامعه ديني باشند و در برابر حوادث سياسي هوشياري لازم را داشته باشند. از اين رو حضور زنان در كنار مردان در مسجد ضروري مي‏باشد، چرا كه اگر زنان از حضور در اين مكان محروم شوند، در واقع اين تربيت بطور ناقص انجام خواهد شد. در حالي كه بانوان به دليل تأثير عميق‏تر بر فرزندان و نقش تربيتي خود، در صورت برخورداري از تربيت سياسي مسجد، بلوغ سياسي را بطور شگفت انگيزي افزايش خواهند داد.

5 . آثار روحي و اخلاقي

فضاي مسجد، نوراني و الهي است. چنانچه پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نيز در حديثي به آن اشاره فرموده است: «ما جَلَسَ قَوْمٌ في مَسْجِدٍ مِنْ مَساجِدِ اللّه‏ِ تَعالي يَتْلُونَ كِتابَ اللّه‏ِ [و] يَتَدارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ اِلاّ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكينَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَذَكَرَهُمُ اللّه‏ُ فيمَنْ عِنْدَهُ؛(13) قومي [با يكديگر] در مسجدي از مساجد خداوند متعال براي تلاوت و آموختن قرآن ننشينند؛ مگر آن كه آرامش برايشان نازل و رحمت الهي شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در ميان كساني كه نزد او هستند ياد مي‏كند.» در حديث ديگري از آن حضرت مي‏خوانيم كه فرمود: «مَنْ كانَتِ الْمَساجِدُ بَيْتَهُ ضَمِنَ اللّه‏ُ لَهُ بِالرُّوحِ وَالرّاحَةِ وَالْجَوازِ عَلَي الصِّراطِ؛ (14) هر كس كه مسجدها خانه‏اش باشد، خداوند آسايش و آرامش و عبور از صراط را براي او ضمانت مي‏كند.» و اين گونه است كه مؤمن در مسجد، به مانند ماهي در دريا مي‏ماند. اطمينان و آسايش حاصل از حضور در مسجد، توانايي انجام صحيح وظايف و تكاليف شرعي ديگر را نيز بدست خواهد داد. در اين زمينه اين نكته را نيز يادآور مي‏شويم كه به دليل لطافتهاي روحي و تأثير پذيري عاطفي شديد در بانوان، نياز به حضور براي كسب آرامش الهي و قلبي، درباره آنان بيشتر احساس مي‏شود. از نظر اخلاقي نيز وضع به همين ترتيب است؛ زيرا زنان به دليل اينكه بيشتر عمر خود را در خانه‏ها صرف خانه داري و تربيت فرزندان مي‏كنند و بارها در مشكلات مختلف در تنگنا قرار مي‏گيرند، بيشتر از مردان نيازمند آرامش و يافتن محلي براي كسب راحتي رواني هستند. و البته در فضايي به نام مسجد كه اساس آن بر نورانيت، عبوديت و ارتباط خالق و مخلوق است، امكان فراهم شدن آن بيشتر است. ويژگيهايي كه در جماعت هست، در غير آن نيست. امام صادق عليه‏السلام فرمود: «كانَ اَبي اِذا حَزَنَهُ اَمْرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَالصِّبْيانَ ثُمَّ دَعا وَامَنُوا؛ هرگاه پدرم از چيزي غمگين مي‏شد، زنها و بچه‏ها را فرا مي‏خواند و دعا مي‏كرد و آنها آمين مي‏گفتند.»

6. آثار معنوي و اخروي

در روايات از ثوابها و اجرهاي متعدّد براي حاضران در مساجد، فراوان ياد شده است از جمله:
1. «اِنَّ فِي التَّوْراةِ مَكْتُوبا: اِنَّ بُيُوتي فِي الاَْرْضِ الْمَساجِدُ فَطُوبي لِمَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ ثُمَّ زارَني في بَيْتي وَحَقٌّ عَلَي الْمَزُورِ اَنْ يُكْرِمَ الزّائِرَ؛(15) در تورات نوشته شده است كه [خداوند مي‏فرمايد:] مسجدها خانه‏هاي من در زمين هستند. خوشا به حال كسي كه خود را در خانه‏اش تميز كند و در خانه من به زيارتم بيايد و حق زائر اين است كه ميزبان او را محترم شمارد.»
2. قال رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله : «اَلْمَساجِدُ سُوقٌ مِنْ اَسْواقِ الاْخِرَةِ قِراهَا الْمَغْفِرَةُ وَتُحْفَتُهَا الْجَنَّةُ؛(16) مساجد بازاري از بازارهاي آخرتند. آمرزش [و بخشش [از وسايل پذيرايي آنها است و هديه آنها بهشت است.»
3. قال رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله : «سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللّه‏ُ في ظِلِّهِ يَوْمَ لا ظِلَّ اِلاّ ظِلُّهُ:... رَجُلٌ قَلْبُهُ مُتَعَلَّقٌ بِالْمَسْجِدِ اِذا خَرَجَ مِنْهُ حَتّي يَعُودَ اِلَيْهِ؛(17) هفت گروه در قيامت مورد توجه خدا قرار مي‏گيرند... [كه از جمله آنهاست،] شخصي كه وقتي از مسجد خارج مي‏شود تا زمان برگشت، توجه‏اش به مسجد باشد.»
4. قال الصادق عليه‏السلام : «لا يَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ بِاَقَلّ مِنْ اِحْدي ثَلاثِ خِصالٍ: اِمّا دُعاءٌ يَدْعُو بِهِ يُدْخِلُهُ اللّه‏ُ بِهِ الْجَنَّةَ وَاِمّا دُعاءٌ يَدْعُوا بِهِ فَيَصْرِفُ اللّه‏ُ عَنْهُ بِهِ بَلاءَ الدُّنْيا...؛ اهل مسجد به كمتر از يكي از سه ويژگي باز نمي‏گردد: يا دعايي مي‏كند كه خداوند به بركت آن، او را به بهشت مي‏برد، يا دعايي مي‏كند كه به سبب آن بلاي دنيا را از او دور مي‏كند و يا...» اين همه نشان مي‏دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنيوي، از جنبه اخروي و كمالات معنوي نيز ـ به عنوان عاملي تأثيرگذار ـ مورد توجّه است. از نگاه اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ يكي از رسالتهاي مهمّ و اساسي مسجد آن است كه به معناي حقيقي كلمه، «كانون هدايت» مسلمانان باشد(18). امير المؤمنين ـ عليه السّلام ـ مسجدي را كه در آن از هدايت، تبليغ و ترويج دين نباشد، مسجد خراب برشمرده است(19). نقل است كه شيخ الرئيس ابوعلي سينا براي ابو سعيد ابوالخير نوشت: چه لزومي دارد، مردم همه در مسجد اجتماع كنند، با اينكه خداوند از رگ گردن به انسان نزديكتر است. هرجا كه باشي اگر رابطه‏ات با خدا برقرار باشد، نتيجه خواهي گرفت. وي در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در يك‏جا روشن باشد، اگر يكي از آنها خاموش شد، چراغهاي ديگر روشن است، ولي اگر همان چراغها هر كدام در يك اطاق باشد، اگر يكي از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاريكي فرو خواهد رفت. انسانها نيز اين‏گونه‏اند؛ تربيت سياسي كه در مسجد ارائه مي‏شود، به دليل ماهيت مذهبي آن مي‏تواند نسلي را پديد آورد كه پشتوانه جامعه ديني باشند و در برابر حوادث سياسي هوشياري لازم را داشته باشند. بعضي گناهكارند، اگر تنها باشند، شايد موفق به كسب فيوضات الهي نشوند، ولي اگر در جمع باشند، شايد خداوند به بركت افراد ديگر، آنها را هم مشمول بركات خود سازد.(20)
نكته:
هرچند در تمام ثمرات حضور در مسجد، زنان و مردان مشترك‏اند و تبعيض بين آنها به چشم نمي‏خورد، اما نكته‏اي وجود دارد كه اطلاع از آن، موجب درك مطلوب بودن حضور بانوان است. حقيقت اين است كه بانوان فرصت بيشتري در اختيار دارند بر خلاف مردان كه اغلب عمر آنان را موضوع تأمين معاش اشغال مي‏كند. همچنين، همبستگي و دلبستگي بين زنان بيشتر از مردان است و آنان قدرت انتقال و سرعت انتقال بيشتري نسبت به مردان دارند و در تبادل اطلاعات ديني، سياسي، اخلاقي و اجتماعي موفقتر هستند. و نيز به دليل لطافت روحي و صافي قلب و عاطفه مادري و همسري توان تأثيرگذاري بيشتري در خانواده دارند. از اين جهت است كه حضور آنان در مسجد، مي‏تواند كل فضاي خانواده و به دنبال آن جامعه را دگرگون كند. از سوي ديگر، ويژگيهاي اخلاقي و سليقه‏اي بانوان به گونه‏اي است كه آنان مي‏توانند خدمات بيشتر و بهتري براي مسجد ارائه كنند.

پي‌نوشت‌ها:

1. مستدرك الوسايل، ج3، ص213 و 359.
2. كنزالعمال، ج7، ص448.
3. وسايل الشيعه، ج3، ص480.
4. مستدرك الوسايل، ج3، ص313.
5. همان، ص359.
6. كنز العمال، ج7، ص650.
7. اعراف/29.
8. بحارالانوار، ج77، ص86؛ وسايل الشيعه، ج3، ص86.
9. وسايل الشيعه، ج3، ص477.
10. آل عمران، سوره 3، آيه 159
11. مغازي، محمّد بن عمر و اقدي، ترجمه محمود مهدوي دامغاني، ص 152 ـ 156
12. براي مطالعه بيشتر پيرامون حضور سياسي زنان در مساجد رجوع كنيد به بلاغات النساء، بانواني مثل سوده همدان و... .
13. مستدرك الوسايل، ج3، ص363.
14. همان، ج3، ص554.
15. وسايل الشيعة، ج3، ص482.
16. مستدرك، ج3، ص361؛ بحارالانوار، ج81، ص4؛ امالي طوسي، ص139.
17. وسايل الشيعة، ج3، ص481.
18. من لا يحصره الفقيه، شيخ صدوق، ج1، باب فضل المساجد و حرمتها، ص 237، حديث 713
19. نهج البلاغه(خطبه ها، نامه ها و كلمات عليّ بن ابي طالب (عليه السّلام) ، تنظيم: صبحي صالح، ص 540، حكمت شماره 369، مركز البحوث الاسلاميّة، ايران، 1395، افست از چاپ بيروت، 1387 هـ .ق.
20. داستانها و پندها، ج9، ص58.