فدائیان اسلام و انقلاب اسلامی(قسمت دوم)

اگرچه فدائیان اسلام سرکوب و به جوخه‏های اعدام سپرده شدند ولی این امر مانع از آن نشد که یاد و خاطره آنان از ذهن مردم مسلمان حذف شود . آرمان آنان برای ایجاد حکومت اسلامی باقی ماند . اگرچه گروه فدائیان اسلام در پی حذف فیزیکی نواب صفوی، با اعمال زور از صحنه سیاسی ایران حذف شد اما کمتر از ربع قرن بعد، انقلاب اسلامی به وقوع پیوست و نظام حکومتی نشات گرفته از آن، تحقق بخشیدن به خواست اصلی نواب صفوی یعنی اجرای احکام اسلامی را وجهه همت‏خویش ساخت.
کوشش این محافظان با دخالت ماموران انتظامی ناکام ماند و به بهانه برگزاری مراسم عزاداری سالار شهیدان، صندوق‏های آرا از مسجد سپهسالار به محل فرهنگستان ایران منتقل شد و تقلب مورد نظر حکومت‏گران به عمل آمده داوطلبان ملی نمایندگی مجلس، به سبب کاهش آرا از سیاهه منتخبین خارج شدند . در این زمان که حاصل تلاش‏های ملیون و جوانان مسلمان از بین رفته بود . سید حسین امامی در ۱۳ آبان (۱۲ محرم) ۱۳۲۸ عبدالحسین هژیر وزیر دربار را که مشغول خلعت دادن به روسای هیئت‏های عزاداری بود ترور کرد . (۱۱) هژیر پس از انتقال به بیمارستان درگذشت و امامی نیز دستگیر شده و طی محاکمه‏ای بسیار سریع به اعدام محکوم و حکم در ۱۷ آبان ۱۳۲۸ چهار روز پس از تیراندازی او به هژیر اجرا شد .
ترور هژیر موثر واقع شد و سید محمد صادق طباطبایی رئیس انجمن مرکزی نظارت بر انتخابات تهران، در ۱۹ آبان ماه انتخابات تهران را به سبب سؤ جریان آن باطل اعلام کرد و در انتخابات مجدد، نمایندگان جبهه ملی و آیت الله کاشانی به عنوان نمایندگان تهران انتخاب شدند .
روز ۲۱ خرداد سال ۱۳۲۹ آیت الله کاشانی که به سبب انتخاب شدن به عنوان نماینده مردم تهران از مصونیت پارلمانی برخوردار شده بود از لبنان - تبعیدگاه خویش - بازگشت . نواب و اطرافیان او و نیز اعضای مجمع مسلمانان مجاهد، استقبالی بس شورانگیز تدارک دیدند و به تثبیت جایگاه وی به عنوان رهبر مذهبی نهضت ملی ایران بیش از پیش یاری رساندند .

ترور رزم آرا

در سال ۱۳۲۹، دولت در پی تصویب لایحه الحاقی نفت‏برآمد . نمایندگان جبهه ملی که از حمایت افکار عمومی نیز برخوردار بودند با این لایحه مخالف بودند . این لایحه یک بحران سیاسی را در کشور ایجاد کرد و شاه برای اینکه به بحران خاتمه بخشد، سپهبد حاج علی رزم آرا را به نخست‏وزیری برگزید . وی فردی قدرتمند و بنابر آنچه گفته شده است از حمایت آمریکایی‏ها برخوردار بود، به طوری که شاه از وی به شدت بیم داشت . رزم‏آرا قبل از اینکه روی کار بیاید با هر سه دولت استعمارگر به توافق رسیده بود . با روسها به توافق رسیده بود که انحلال حزب توده را لغو بکند و به حزب توده رسمیت‏بدهد و در ضمن، آن امتیاز نفت‏شمالی که قوام نتوانسته بود از تصویب مجلس بگذارند، او این کار را بکند و به انگلیس هم قول داده بود که نگذارد نفت ملی شود . به آمریکا هم قول داده بود که از جهت نفتی، اگر ما نتوانستیم تغییری در وضع شرکت نفت‏بدهیم سرزمینهایی که شرکت نفت از آن استفاده می‏کند ما از شرکت نفت می‏گیریم و در اختیار کمپانیهای نفتی آمریکا می‏گذاریم . از همان نخستین روزهایی که سپهبد رزم آرا ریاست دولت را بر عهده گرفت وکلای جبهه ملی در مجلس و سایر مبارزان در خارج از مجلس، به مخالفت‏با وی پرداختند . پس از اینکه رزم آرا از مجلسین رای اعتماد گرفت‏شروع به مذاکره با مخالفان خود نمود . یکی از مخالفان نواب صفوی بود که دولت رزم آرا نخست‏سعی در دستگیری او نمود، این کوشش به رغم حضور اعجاب برانگیز نواب در محاکمه قاتلان دکتر برجیس، ناکام ماند . دکتر برجیس، در کاشان، به عنوان پزشکی مبلغ بهائیت و متجاوز به نوامیس مسلمانان شناخته شده بود و هشت تن از بازاریان کاشان با یکدیگر هم پیمان شده وی را به قتل رساندند . دولت که با درخواست علما و مردم کاشان برای رهایی متهمان روبرو شده بود، محاکمه آنان را به تهران احاله کرد و در تهران بود که نواب در روز صدور رای، به رغم خطراتی که وی را تهدید می‏کرد، برای روحیه‏دادن به متهمان، به دادگاه رفت و در پایان جلسه با کمک یارانش از چنگ ماموران گریخت و تلاش دولت رزم آرا برای دستگیری وی به جایی نرسید . رزم آرا همچنین افرادی را نزد آیت الله کاشانی فرستاد ولی از همراهی ایشان هم نا امید شد و لذا شروع به سختگیری نمود . رزم آرا همچنان قدرت را در اختیار داشت . خواست مردم یعنی ملی شدن صنعت نفت ایران به جایی نرسیده بود و وکلای جبهه ملی ناتوان از انجام هیچ کار و ترسان از کودتای رزم آرا به نواب صفوی متوسل شدند که به رغم رد پیشنهاد رزم آرا مبنی بر عدم مبارزه با دولت او، عملا تا مدتی کاری به کار او نداشت و به تدارک چاپ کتاب "راهنمای حقایق" مشغول بود . در بیست و سوم دی ماه سال ۱۳۲۹، نواب توانسته بود کتاب یاد شده را با برنامه‏ریزی دقیق و به کمک یارانش توزیع کرده به دست عموم کارگردانان مملکت‏برساند . در پی توسل جبهه ملی به وی، نواب خواهان ملاقات با نمایندگان جبهه ملی شد . دکتر مصدق و دکتر شایگان به بهانه یا به سبب بیماری نیامدند و حائری زاده و دکتر فاطمی خود را وکیل دکتر مصدق خواندند . نواب در جلسه‏ای که در منزل حاج محمود آقایی برگزار شد به تفصیل سخن گفت . زبده کلامش این بود که اگر دولت جبهه ملی سرکار آید، احکام اسلام را اجرا خواهد کرد یا نه؟ وکلای جبهه ملی عهد کردند که در اولین روز فرصت و قدرت طبق قانون اساسی که هرگونه قانون مخالف اسلام را ملغی دانسته و حکم به اجرای احکام اسلامی می‏کند، به اجرای قوانین اسلام بپردازند . وی همچنین در خانه حاج ابوالقاسم رفیعی با آیت الله کاشانی دیدار کرد و با وی نیز اتمام حجت نمود .
آیت الله کاشانی نیز حذف رزم آرا از صحنه قدرت را نخستین ضرورت نهضت‏شمرد و باور داشت که پس از آن بقیه کارها درست می‏شود . بدین ترتیب به تعبیر حاج مهدی عراقی، وکلای جبهه ملی "فتوای قتل رزم آرا را از بعد سیاسی و آیت الله کاشانی فتوای قتل او و شش تن دیگر را از جهت‏شرعی صادر نمودند . " (۱۲) نواب صفوی نیز به شرط اجرای احکام اسلام و بنیان‏گذاری حکومت اسلامی آن را پذیرفت .
روز دوشنبه ۱۴/۱۲/۲۹ آیت الله فیض که از بزرگان علمی بود درگذشتند و دولت ایران به منظور عوام فریبی مجلس ترحیمی در مسجد شاه برای صبح روز چهارشنبه ۱۶/۱۲/۱۳۲۹ برای آن مرحوم اعلان کرد . در آن روز رزم آرا به اتفاق بعضی از وزرا و همراهانش وارد مسجد شاه شد و درست در لحظه‏ای که پا به مدخل صحن مسجد گذاشت آماج تیر خلیل طهماسبی از اعضای فدائیان اسلام قرار گرفت . رزم آرا به قتل رسید و طهماسبی دستگیر شد .
فدائیان اسلام افزون بر تشخیص خود، برای ترور رزم آرا، فتوای یک مجتهد مسلم را نیز دریافت کرده بودند . فدائیان اسلام صراحتا نظر خویش درباره مجوز شرعی ترورها را بیان کرده‏اند . به باور آنان، بر طبق تعالیم اسلام نخستین وظیفه مسلمان، دفاع از دین و ناموس خود است و حفظ دین و عفت، مقدم بر حفظ جان است و اگر مدافع، در این راه جان داد، به وظیفه عمل کرده و ماجور است . همچنین به باور آنان ، تشخیص مهاجم به دین از وظایف مقلد است لذا از نظر شرعی مشکلی با قتل رزم آرا نداشتند .
در مرداد ماه سال ۱۳۲۹ مجلس هفدهم که نواب شرکت در انتخابات آن را تحریم کرده بود، طرح سه فوریتی آزادی خلیل طهماسبی را تصویب کرد . تهیه و تصویب طرح سه فوریتی آزاد ساختن خلیل طهماسبی از زندان به دستور و با تاکید آیت الله کاشانی صورت گرفت . در پی تصویب این طرح در مجلس سنا، خلیل سرانجام روز شنبه ۲۴ آبان ماه ۱۳۳۱ از زندان آزاد شد .

نکاتی پیرامون قتل رزم آرا

زندانیان همبند خلیل طهماسبی بر این نظر بودند که تیر او موجب قتل سپهبد حاجی علی رزم آرا نشده است . البته او تیری انداخته بود ولی آن تیر به رزم‏آرا لطمه نزد . معهذا او ترور رزم آرا را که به دست‏یک گروهبان ارتش انجام گرفته بود به خودش نسبت داد . بعدها که ورق برگشت و کودتای کرمیت روزولت، شاه را مجددا به تخت نشاند، کوشش خلیل طهماسبی در باز کردن اتهام ترور از خود به جایی نرسید . زندانیان اطلاعات شخصی در این باب داشتند . دلایل فنی هم اطلاعات آنها را تایید می‏کرد . از جمله دلیل مربوط به قدرت نفوذی گلوله . وسیله تیراندازی خلیل طهماسبی یک شش تیر کوچک بود . گلوله شش تیر، دارای کالیبر کوچک و سرعت اولیه کمی است . وسعت زیاد زخم گلوله در بدن رزم آرا و نفوذ عمیق آن جای شک باقی نمی‏گذاشت که گلوله از اسلحه کمری پر قدرت با کالیبر بزرگ رها شده و سلاح کمری "کلت "مناسب‏ترین سلاحی بود که ممکن بود چنان اثری ایجاد کند . این سلاح منحصرا در اختیار ارتش بود . (۱۳)
برعموم کسانی که از جریانات داخلی ارتش استحضار داشتند روشن بود که شاه از وجود رزم آرا ناراحت‏بود . دلایلی وجود داشت که ثابت می‏کرد رزم آرا درصدد تهیه و اجرای یک کودتا است . منجمله ایجاد شبکه پاسگاههای ژاندارمری دورتادور شهر تهران، در نقاطی که هیچگونه دلیل انتظامی برای ایجاد آنها متصور نبود ولی بعدا می‏توانست مراکز موثری برای کنترل هرگونه آمد و فت‏به تهران بشود . و نیز انتخاب فرماندهان واحدهای نظامی، نه به دلیل صلاحیت و حسن شهرت آنها، بلکه صرفا بر مبنای میزان اعتماد شخصی رزم آرا به آنها .
شاه مطلب را استنباط کرده بود، ولی نمی‏توانست‏به سادگی و به صرف استنباطهای خود رزم آرا را عزل کند . زیرا رزم‏آرا مخصوصا نزد خارجی ها به قدرت و سرعت عمل مشهور بود و عزل او خود شاه را در مظان تهمت جلوگیری از اصلاحات مورد نظر بیگانگان قرار می‏داد .
یکی از گروهبانهای ارتش در لباس غیرنظامی مامور انجام کار شد که همراه با علم وزیر دربار، بلافاصله پشت‏سر رزم آرا حرکت کند . او مامور بود همین که طهماسبی مبادرت به تیراندازی کرد، با گلوله کلت، رزم آرا را مورد اصابت قرار دهد و بکشد . این طرح دقیقا به موقع اجرا گذارده شد . رزم آرا که به اصرار و راهنمایی علم به طرف مسجد حرکت کرد، بلافاصله پس از بلند شدن صدای گلوله طهماسبی، به دست آن گروهبان کشته شد . آنهایی که اثر گلوله را در بدن رزم آرا معاینه کرده بودند شک نداشتند او با گلوله کلت کشته شده بود نه با گلوله اسلحه خفیف . خلیل طهماسبی با قبول مسئولیت ترور رزم آرا در واقع پرده ساتری شد بر نیت دیگران . او نمی‏دانست‏شاه از ذوق در پوستش نمی‏گنجید . بر اثر نفوذ آیت الله کاشانی که سمت ریاست مجلس شورای ملی را هم داشت، خلیل طهماسبی آن موقع از مجازات معاف شد . ولی پس از کودتای کرمیت روزولت و برگشتن شاه از رم، خلیل طهماسبی را به جرم قتل مشهود و اقرار شده ترور رزم آرا، زندانی کردند . خلیل طهماسبی که خودش می‏دانست قضیه از چه قرار بوده دیگر راهی نداشت . او را به همین اتهام اعدام کردند .
نظری کوتاه به رابطه دربار با غرب به ویژه انگلستان می‏افکنیم تا ببینیم اصولا آیا تضاد و رقابتی بین دربار و رزم آرا متصور بود که دربار، آنهم بدون اجازه اربابان انگلیسی خود، نقشه قتل رزم آرا طراحی و اجرا نماید . سرسپردگی شاه مخلوع به انگلستان تا آن حد است که پس از به هلاکت رسیدن رزم‏آرا علی رغم جو شدیدا ضد انگلیسی و استقلال‏طلبانه‏ای که در پی تصویب ملی شدن صنعت نفت در کشور حاکم بود، وی بلافاصله مهره سرشناس دیگر انگلیس یعنی علما را که عامل عقد قرارداد ۱۳۱۲ بود آنهم بدون کسب رای از مجلس به نخست وزیری گماشت . آیا درباری که این چنین وابسته به انگلیس است می‏تواند اقدام به حذف پایگاه مدافع استمرار غارت منابع نفتی کند .
اما اگر گفته شود که اختلاف دربار و رزم‏آرا ناشی از حضور گسترده‏تر آمریکا در صحنه سیاست ایران و پشتیبانی این کشور از دربار دربرخورد با رزم آرا بوده است، این نیز، مغایر با مواضع صریح آمریکا در آن مقطع تاریخی است .
در ابتدای نخست وزیری رزم آرا مطبوعات آمریکایی در تایید و تمجید از وی چنین نوشتند: " ... اکنون دانسته شده است که جز رئیس ستاد ارتش کس دیگری نخواهد توانست ایران را از این وضع فلاکت‏بار نجات بخشد ... در این نکته شکی نیست که اگر اوضاع ایجاب کند رزم آرا لایق آن است که برای جلوگیری از متلاشی شدن و تجزیه حکومت ایران حکومت دیکتاتوری برقرار کند ... " (۱۴) پس از کشته شدن رزم آرا و تصویب ماده واحده ملی شدن صنعت نفت آمریکائیها طی انتشار یک بیانیه رسمی به این شکل با جانبداری از انگلستان، مخالفت‏خود را با جریان ملی کردن صنعت نفت اعلام می‏دارند: "شرکتهای آمریکایی ... بدولت آمریکا اظهار داشته‏اندکه نظر باقدام یک جانبه دولت ایران برضد شرکت انگلیسی، مایل نیستند که بهره‏برداری از معادن نفت ایران را به عهده بگیرند . علاوه بر این متخصصین نفت چه از لحاظ کفایت و چه از نظر تعدادی که لازم است‏بجای متخصصینی که اکنون در ایران مشغول هستند گمارده شوند، به علت کمیابی متخصص در رشته مخصوص نه در آمریکا و نه د رکشورهای دیگر عقیده ممالک متحده آمریکا بر این است که ایران و انگلیس دارای اشتراک منافعی چنان قوی هستند که باید از طریق مذاکرات دوستانه راه حلی بیابند تا دوباره روابطی را برقرار سازند که براساس آن هریک از طرفین نقش کامل خود را در نیل به آن هدف مشترک به خوبی ایفا نمایند ... " .
بنابراین مشاهده می‏کنیم که آمریکا نیز همچون همقطاران انگلیسی خود خواهان استمرار غارت منابع نفتی و مخالف جدی ملی شدن صنعت نفت‏بوده است . و لزوما نه تنها مخالفتی با رزم‏آرا نداشته، بلکه همچنانکه از روزنامه نیویورک تایمز نقل گردید او را تنها فردی به حساب می‏آورده‏اند که شاید بتواند در مقابل حرکت مردمی ملی کردن صنعت نفت مقاومت نماید . پس از نظر شرایط سیاسی این نظریه که آمریکا دربار را تحریک به مقابله و حذف رزم آرا نموده باشد نیز مردود است . اما از نکات دیگری که شبهه مذکور را جدا نامعقول و ناممکن نشان می‏دهد و مدعیان به ویژه کتاب "اسرار قتل رزم آرا" آن را نادیده گرفته‏اند .
بازجوئی و دستگیری ۴۳ نفر از افراد وابسته یا مرتبط با شهید طهماسبی و ماجرای اعدام انقلابی رزم آرا توسط عوامل رژیم است که منجر به محبوس شدن تعدادی از آنان و تحت تعقیب قرار گرفتن برخی تا دهه ۵۰ و حتی سال ۱۳۵۴ می‏شود . در حالی که اگر طرح و اجرای نقشه به هلاکت رسانیدن رزم‏آرا توسط رژیم صورت گرفته بود دیگر تعقیب و دستگیری در این سطح گسترده آنهم تا سالهای آخر عمر رژیم شاه چه ضرورتی داشت؟
این سوال را می‏توان بدین نحو پاسخ داد که: رژیم پهلوی لازم دانست تا حداقل در حالت ظاهر هم که شده خود را پی‏گیر و پی‏جوی قضیه نشان دهد، و چنین وانمود کند که حذف مهره‏هایش خصوصا فرماندهان ارشد نظامی برایش مهم و قابل اهمیت است و این طور نیست که نسبت‏به آنها بی‏تفاوت باشد .
بنابر آنچه گفته شد باید اذعان کرد که اعدام انقلابی رزم آرا جز با همت عالی نیروهای اسلام و تایید الهی و پشتیبانی مردمی صورت نپذیرفته و شبهات سست و بی‏اعتبار طراحان آن در ماهیت این واقعیت تاریخی خللی نمی‏تواند وارد کند .

تحصن فدائیان اسلام در زندان

بازداشت نواب صفوی در دوازدهم خرداد ۱۳۳۰، سرآغاز بیست ماه زندانی شدن او در دوران نخست وزیری دکتر مصدق شد . فدائیان اسلام که بازداشت و زندانی شدن رهبر خویش را تاب نیاوردند، نخست‏به روزنامه اطلاعات نامه نوشتند و از نحوه گزارش دستگیری و سخنان نواب در آن هنگام، انتقاد کردند و سپس هنوز بیش از دو سه روز از بازداشت نواب نگذشته بود که اقدامات خویش را آغاز نمودند . آنها به همه مقامات موثر کشور متوسل شدند و در مرداد ماه ۱۳۳۰ در اجتماعی که به راه انداختند با ماموران درگیر شدند و چون همه تلاشهای آنان برای آزاد ساختن نواب، بی‏ثمر ماند . در روز ۲۱ دی ۱۳۳۰ پنجاه و یک تن از آنان، پس از ملاقات با نواب از زندان خارج نشدند . آنان در زندان متحصن شده اعلام کردند که تا رهبرشان آزاد نگردد در زندان خواهند ماند . دستگاههای قضایی و انتظامی به جای رسیدگی به این درخواست، ترتیب حمله نیروهای ویژه را به زندان دادند و این نیروها، نیمه شبی به فدائیان حمله کرده آنان را سخت کتک زدند و به سلول‏های انفرادی انداخته برای هریک پرونده اتهامی تشکیل دادند . در این هنگام که نواب زندانی بود، سید عبدالحسین واحدی که چندی پیش آزاد شده بود عملا رهبری فدائیان اسلام را برعهده داشت .
از ویژگیهایی که مرحوم واحدی داشت این بود که مستبد الرای بود و بدون اینکه در کاری با دیگر یاران مشورت کند، خودش هر تصمیمی می‏گرفت عمل می‏کرد (۱۵) و از همین جا بود که وی از محمد مهدی عبدخدایی از فدائیان اسلام خواست که دکتر حسین فاطمی معاون سابق نخست وزیر و مدیر باختر امروز را ترور کند . (۱۶)
روز جمعه ۲۵ بهمن ماه ۱۳۳۰ دکتر حسین فاطمی به هنگام سخنرانی بر سر مزار محمد مسعود، هدف تیراندازی عبد خدایی قرار گرفت و از ناحیه شکم مجروح شد . فاطمی را به بیمارستان بردند و عبد خدایی نیز دستگیر و زندانی گردید . وی در بازجویی مسئولیت کامل عمل خویش را پذیرفت و برخواسته‏های دینی خود و یارانش پای فشرد و به بازجویان خود پند داد که احکام اسلام را گردن نهند . دکتر فاطمی از این ترور جان به در برد .

دوران فترت

محاکمه متهمان فدایی اسلام متحصن در زندان قصر در تیرماه سال ۱۳۳۱ به پایان رسید و در دادنامه اعلام شد که چون تحصن در قانون کیفر همگانی عنوان ندارد و بنا به جهات فوق‏الذکر عمل متهمین تمرد تلقی نمی‏شود، لذا ۲۷ نفر متهمین که از این جهت تحت تعقیب قرار گرفته‏اند از این جهت تبرئه می‏شوند . روز سه شنبه ۱۴ بهمن ماه ۱۳۳۱، به استناد قانون تعلیق مجازات زندانیان، رهبر فدائیان اسلام - نواب صفوی نیز آزاد شد و به خانه حاج ابراهیم صرافان رفت چند روزی در همان جا به دید و بازدید نشست و سپس با انتشار اعلامیه‏ای ابراز داشت که در شرایط آن روز که نه شاه و نه مصدق هیچ یک پایبند اجرای احکام اسلام نیستند، در فعالیتهای سیاسی دوران فترت را آغاز می‏کند و صرفا به تبلیغات دینی خواهد پرداخت . (۱۷)
به رغم پیچیدگی اوضاع سیاست در آن زمان، این موضع نواب خوشایند برخی از یارانش قرار نگرفت و آنان به مخالفت‏با وی پرداختند .
در آن روزگار، دولت از حل مشکل نفت ناتوان مانده بود، دربار برای ضدیت‏با دولت، فعال و اختلافات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق آشکار شده بود .
انتخاب دکتر مصدق به مقام نخست‏وزیری و تصویب قانون اجرای اصل ملی شدن نفت (۱۸) برای انگلیسیها ضربه سهمگینی بود . انگلیسیان از هیچ اقدامی برای ناکام ساختن مصدق خودداری نمی‏کردند، با توقیف کشتی رزماری که خریدار نفت ایران بود به راهزنی دریابی دست زدند و به سبب سیطره بر بازارهای خرید و فروش نفت مانع از فروش نفت ایران بودند . دربار نیز که با قیام مردم در سی تیر ۱۳۳۱ مجبور به تمکین به خواسته‏های ملت و سپردن زمامداری به دکتر مصدق شده بود، برای سرنگون کردن دولت‏به توطئه دست زد . در نهم اسفند ۱۳۳۱ به تحریک دربار، ماجراجویان شهر به بهانه مخالفت‏با سفرشاه به خارج از کشور، (۱۹) به ابراز دشمنی با نخست‏وزیر پرداختند . اینان از همراهی آیت الله سید محمد بهبهانی مجتهد تهران برخوردار بودند . آیت الله کاشانی نیز به عنوان رئیس مجلس شورای ملی (۲۰) با سفر شاه مخالف بود و از نهم اسفند به بعد مخالفت وی با دکتر مصدق کاملا آشکار شد .
به دلیل ایجاد برخی اختلافات (۲۱) در درون فدائیان اسلام ۹ نفر از اعضای گروه، شروع به استعفا از جمعیت فدائیان اسلام نموده و این استعفا را در روزنامه‏ها اعلام کردند .
نواب برای مقابله با این وضع اعلامیه‏ای صادر کرد و مخالفان را از جمع فدائیان اسلام اخراج کرد . واحدی نیز پس از آن، اعلام کرد "به آستان فضیلت پرور حضرت نواب صفوی" برمی‏گردد . در بین اخراج‏شدگان از فدائیان اسلام کسانی چون حاج ابوالقاسم رفیعی مدیر انتظامات آنان و مهدی عراقی، احمد شهاب، اصغر علی حکیم، غلامعلی صداقت، بودند .
اعلامیه نواب برای اخراج این افراد بسیار تند بود . وی با یکسان سازی مواضع خود با اسلام، اعلام داشت که "محیط تربیت اسلام گنجایش کمترین هوس نامشروعی را ندارد و طی این اعلامیه صریحا خواسته‏های مخالفان را توقعات بی‏جا و هوسهای غیر مشروع شمرد و آنان را دستخوش روح دنیاپرستی و ریاست‏طلبی و شهوت‏رانی دانست .
اتخاذ این مواضع در آن اعلامیه بی‏واکنش نماند و هشت تن دیگر در اعتراض به چنین موضعی برکناری خود را از دسته فدائیان اسلام اعلام نمودند . تردیدی نیست که این جدایی‏ها موجب تضعیف فدائیان اسلام در رسیدن به اهدافشان شد .

پي نوشت :

۱ . فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سید هادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۵; صفحه ۲۰۰ .
۲و۳ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۴ . نهضت روحانیون ایران، تالیف: علی دوانی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، جلد دوم، صفحه ۱۹۵ .
۵ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام ، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۷ .
۷ . خوش نیت می‏نویسد: نواب صفوی در رابطه با براندازی کسروی از علما بزرگ استمداد و استعفا نمود و قاطبه علما از احساسات پاک او تقدیر نمودند اما کمکهای فکری موثر را آیت الله علامه امینی صاحب الغدیر می‏نمود . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارات و شهادت او، تالیف: سید حسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۹ . منظور الاجداد نیز می‏نوید: نواب صفوی، از علامه امینی استفتا می‏کند و پاسخ می‏شنود که: آنکه چنین کتابهایی نوشته "کافر است و بر هر مسلمانی واجب است او را بکشد" مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۸ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۲ .
۹ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۳ .
۱۰ . فدائیان اسلام تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سیدهادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۵، صفحه ۳۲۹ .
۱۱ . قتل هژیر به دستور شخص نواب صفوی صورت گرفت . سیدمجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صفحه ۴۴ .
۱۲ . "شمس قنات آبادی هم در خاطرات خود چند بار تاکید کرده که آیت الله کاشانی رزم آرا را مفسد فی الارض و مهدور الدم می‏دانست . " مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۰۷ - ۲۰۸ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۷۷ . نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او . تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، ۱۳۶۰، صفحه ۵۳ .
۱۳ . در اصطلاح نظامی شش تیر سلاح خنثی کننده با گلوله‏های خفیف است .
۱۴ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹ به نقل از نیویورک تایمز .
۱۵ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۱۲۰ .
۱۶ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۲ .
۱۷ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صص‏۲۱۴ - ۲۱۵ - ۲۱۶ - ۲۱۷ .
۱۸ . دکتر مصدق پس از اخذ رای تمایل از مجلس، قبول مسئولیت نخست وزیری را موکول به تصویب طرح ۹ ماده‏ای اجرای قانون ملی شدن نفت از طرف مجلس نمود . طرح اجرائی قانون ملی شد نفت روز نهم اردیبهشت از تصویب مجلس گذشت و دکتر مصدق روز دوازدهم اردیبهشت کابینه خود را به مجلس معرفی نمود . دکتر مصدق ضمن نطقی هنگام معرفی اعضای کابینه خود برنامه دولت‏خود را در دو ماده اجرای قانون ملی شدن نفت و اصلاح قانون انتخابات خلاصه کرد و با اکثریت قریب به اتفاق از هر دو مجلس شورای ملی و سنا رای اعتماد گرفت . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم، ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۷۸ .
۱۹ . دکتر مصدق درباره وقایعی که به تصمیم مسافرت شاه و حوادث روز نهم اسفند منجر شد گفت: "در یک روز صبح آقای علا وزیر دربار در ضمن ملاقات خود اظهار نمودند که شاه می‏خواهند مسافرتی به خارج بفرمایند . عرض کردم علت این مسافرت چیست؟ گفتند که: شاه از بیکاری خسته شده‏اند . ضمنا آقای وزیر دربار یکی دیگر از دلایل مسافرت را کسالت‏شاه و همچنین ملکه و لزوم پاره‏ای معاینات طبی ذکر نمودند . "
دکتر مصدق سپس به تفصیل شرح می‏دهد که چگونه جریان این مسافرت که قرار بود کاملا محرمانه بماند از طرف درباریان فاش شد و روز حرکت، که هیئت دولت‏برای خداحافظی شرفیاب بودند، تظاهراتی در برابر کاخ سلطنتی برپا گردید و بعد از اعلام انصراف شاه از مسافرت خانه او مورد حمله قرار گرفت . دکتر مصدق نتیجه می‏گیرد که تمام این کارها، یعنی برنامه مسافرت و تظاهراتی که متعاقب آن برپا شد، نقشه‏ای برای از میان بردن او و ساقط کردن دولت‏بوده است . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۸۷ - ۸۸ .
۲۰ . آیت الله کاشانی از تاریخ ۱۶/۵/۱۳۳۱ به جای حسن امامی به ریاست مجلس انتخاب شد . اسامی و مشخصات نمایندگان مجلس شورای ملی در ۲۴ دوره قانونگذاری، ناشر: وزارت کشور، نشریه شماره ۵، صفحه ۱۹۳ .
۲۱ . یکی از دلایل اختلاف در درون فدائیان اسلام این بود که در جریان ترور حسین فاطمی زمانی که خود مرحوم نواب هم در زندان بود (۱۲ خرداد ۱۳۳۰) واحدی بدون اینکه با مرحوم نواب هم در این باره مشورت بکند و از ایشان اجازه‏ای گرفته باشند این کار را با تصمیم خود انجام می‏دهد . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول ۱۳۷۰، موسسه رسا، صص‏۱۱۹ - ۱۲۰ .
۲۲ . مهدی عراقی اگرچه از سال ۱۳۳۲ تا آغاز نهضت روحانیون در سال ۱۳۴۱ فعالیت‏سیاسی بارزی نداشت اما از سال ۱۳۴۱ تا واپسین لحظه حیات در خدمت نهضت و انقلاب اسلامی بود . نظر تاییدی امام در مورد مهدی عراقی بیشتر مربوط به فعالیتهای او در هیئتهای موتلفه و قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است و مخصوصا پس از آنکه در ۱۳۵۹ ش به شهادت می‏رسد . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۵ - ۲۱۶ .
۲۳ . قتل حسین علا به دستور نواب صورت گرفت . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۵۹ .
۲۴ . زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا هجرت به پاریس، تالیف محمدحسن رجبی، چاپ اول تهران ۱۳۶۹، صص‏۱۴۳ - ۱۴۴ .
۲۵ . این نامه ظاهرا منتشر نشده و در جایی چاپ نشده است .
۲۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صص‏۶۱ - ۶۲ - ۶۳ - ۶۴ - ۶۵ .
۲۷ - ۲۸ - ۲۹ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ، ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران، ۱۳۸۰، صص‏۲۵۰ - ۲۵۱ .
۳۰ . هیاتهای موتلفه اسلامی، تالیف بادامچیان، بنائی، تهران ۱۳۶۲، ص‏۱۲۷ .
۳۱ . آشنایی با جمعیت موتلفه اسلامی، تالیف اسدالله بادامچیان، بی جا، بی نا، بی تا، صفحه ۴۰ .
۳۲ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۲۵۳ .
۳۳ . نگاهی به جمعیت هیاتهای موتلفه اسلامی، اندیشه جامعه، تالیف چنگیز پهلوان، شماره ۵، صفحه ۹ .
۳۴ . قتل حسنعلی منصور، بنابر برخی روایتها با حکم آیت الله میلانی صورت گرفت . منصور به خاطر کاپیتولاسیون، تبعید امام خمینی و حضور مستشاران آمریکایی مفسد فی‏الارض شناخته شده بود . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۳۰۸ .
۳۵ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صص‏۲۵۴ - ۲۵۵ .
۳۶ . اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تالیف حمید عنایت، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۵، ص‏۱۷۱ .

منابع:

۱ . سیدحسین خوش نیت، سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تهران، انتشارات منشور برادری ۱۳۶۰
۲ . سیدهادی خسروشاهی، فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد اندیشه، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵
۳ . محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۷۰
۴ . مجتبی مقصودی، تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تهران، انتشارات روزنه، ۱۳۸۰
۵ . سیدمهدی حسینی، خاطرات محمد مهدی عبد خدایی، مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹
۶ . محمدحسن رجبی، زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، انتشارات کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۰
۷ . مجله ۵ ۱ خرداد، شماره ۲۱، بهار ۱۳۷۵، شماره ۲۴، زمستان ۷۵، فصلنامه تاریخی - سیاسی - فرهنگی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۸ . ع . باقی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات تفکر، ۱۳۷۳
۹ . کوثر مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی (س)، موسسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول تا دوم بهار ۱۳۷۳ تا پاییز ۱۳۷۴
۱۰ . پیترآوری، تاریخ معاصر ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات عطائی، به ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، ۱۳۷۷
۱۱ . برواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، به ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‏آوری، محسن مدیرشانه‏چی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۸، نشر مرکز
۱۲ . مجله گفتگو، نگهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹ - ۳۰
۱۳ . خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، کهنه سرباز، تهران، موسسه رسا، ۱۳۶۸، جلد اول
۱۴ . پژوهش گروهی جامی، گذشته چراغ راه آینده است، تهران، انتشارات نیلوفر، ۱۳۶۲
۱۵ . دکتر عزت الله نوری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، انتشارات نوید شیراز
۱۶ . مجله نوید آینده، شماره ۲۷
۱۷ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹
۱۸ . کیهان فرهنگی، گفتگو با جعفر سبحانی، شماره ۳، سال ششم خرداد ۶۸
۱۹ . روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۶۹، ج‏۱، ۱۲، ۱۵
۲۰ . صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول پاییز ۱۳۷۸، جلد ۲۲
۲۱ . محمد ترکمان، اسرار قتل رزم آرا، انتشارات موسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰
۲۲ . علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۲۳ . حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران ۱۳۶۰، انتشارات دارالفکر
۲۴ . روح الله موسوی خمینی، کشف الاسرار، بی جا، بی نا، بی تا
۲۵ . حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، به ترجمه بهاالدین خرمشاهی، چاپ خوارزمی تهران ۱۳۶۵
۲۶ . محمود طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، چاپ سوم ۱۳۷۴، انتشارات نشر علم