از سویی، پرسش و مؤاخذه، بهترین نشانه مسئولیت، و مهم‌ترین نشانه آزادی و اختیار انسان است؛ زیرا بازخواست و سؤال از شخصی غیرمسئول و مجبور، عقلا قبیح است. امام رضا علیه السلام تأکید می کند که خداوند به آدم خطاب فرمود: یابن آدم، بمشیتی کنت انت الذی تشاء لنفسک ما تشاء؛ «من اراده کرده ام که تو با خواست خودت آزاد باشی».
همان گونه که فراگرفتن مهارت، به آموزش و تمرین نیاز دارد، مسئولیت پذیری و رویارویی با واقعیت نیز آموزش و تمرین می خواهد. یکی از راه های ایجاد مسئولیت در هر جامعه، برقراری نظم است که در قالب زیبایی وقت شناسی در این نوشتار به آن پرداخته شد. مسئولیت پذیری در یک سازمان و نهاد، با برقراری نظم حاصل می شود. از مهم ترین وصایای امیر اندیشمندان، علی ، نیز پس از تقوا، نظم است.
واجبات دینی (از جمله نماز) در وقت‌های مخصوص و به شیوه و ارکان ویژه، از نمونه های بارز نظم و مسئولیت است که بعد آموزشی نیز دارد. قرآن کریم ۶۶۶۰۰ واژه و ۶۶۶۰ آیه دارد که معادل هر آیه، شامل ده واژه می شود. از نظر تعداد، واژه های نازل شده در هر سال، به نسبت مشابهی افزایش می یابد. این افزایش، شگفت انگیز است. از ابتدای بعثت تا سال وفات، درست در هر سال، بدون کم و زیاد، پانصد واژه به مقدار واژه‌های نازل شده سال قبل افزوده می شده است. با استفاده از این نظم، از روی طول آیات می توان سال نزول آنها را معین کرد. شگفتی این سخن در حالی است که نزول مطالب قرآن کریم، بر اساس شأن نزول صورت گرفته است.
رابطه مسئولیت و آخرت
معنای مسئولیت این است که انسان در آینده، باید به آنچه در دنیا انجام داده و به آن مبتلا بوده است، پاسخ دهد و به میزان نزدیکی او به موفقیت در امتحان یا شکست و ناکامی وی در آن، جزای او مشخص می شود. درواقع، آخرت، جایگاه ابدی انسان پس از گذراندن مرحله مسئولیت است؛ جایگاهی که در آن ارتباط اشیا و افراد از بین می رود، و این انفصال، نهایت ابتلا و گرفتاری انسان است؛ زیرا جزاها بسیار بزرگ، گسترده است و قابل چشم پوشی نیست؛ مانند: نعمتهای جاوید و رنج بی منتها، بهشت به عنوان آسایشگاه ابدی و راحت، و جهنم، اندوه خانه رنج!مسئولیت، حلقه‌ای است که مواضع انسان را در دنیا با آخرت مرتبط می سازد؛ به نحوی که آنها را در مرحلهای پی درپی از سفر و پیشرفت به سوی کمال قرار می دهد. از این رو، مسئولیتهای اجتماعی افراد نیز اگر رنگ خدایی یابد، فرد را برای گذر از سنجش و امتحان مسئولیت اخروی آماده می سازد. در بسیاری موارد، هنگامی که برخی از رسول خدا صلی الله علیه وآله و سلم درباره حقوق خدا می پرسیدند، حضرت در پاسخ، با تأکید، آنها را به سوی حقوقی که بر گردن دارند متوجه می ساخت. این امر، اختلاف اساسی بین فلسفه تربیت اسلامی با دیگر فلسفه‌های تربیت است.
رابطه مسئولیت و امربه معروف و نهی از منکر
ریشه بسیاری از آسیب ها و اختلال های روان پزشکی، در جامعه به وجود می آید و درمان و پیشگیری آن نیز باید از راه اصلاح روابط اجتماعی صورت گیرد. جالب اینکه اسلام، برخلاف دیگر مکاتب، اصلاح مسائل اجتماعی و پیشگیری از فساد را در حد پیشنهاد خلاصه نمی کند، بلکه به عنوان تکلیف واجب، همه افراد جامعه را بدان حساس می سازد. برای پیشگیری از کشمکش های روانی و آسیب های اجتماعی، همه انسان‌ها را به سالم سازی و زیبایی محیط زندگی امر، و از نازیبایی و آلودگی آن نهی می کند. از این رو، امربه معروف و نهی از منکر، در هر سه فرایند اصلی روانی انسان، یعنی شناخت، عواطف و سلوک (رفتار) وجود دارد؛ زیرا علت امر به برخی کارها، جلب مصلحت، و علت نهی از کارهای دیگر، دوری از ضرر است. بنابراین، انجام اوامر الهی و خودداری از نواهی، جنبه عقلانی و شناختی دارد.اسلام، در صورت ناکارآمدی فرایند شناخت، به فرایند عواطف و انگیزشی سفارش می کند. در مواردی که امکان اصلاح شناخت وجود نداشته باشد، همزمان با آن، می توان از اصول انگیزشی، مانند پاداش و مجازات استفاده کرد. آنجا که اصلاح شناخت و فرایند عواطف و انگیزش همچون پاداش و مجازات، سودمند نباشد، اسلام به فرایند رفتار توجه می کند. در این صورت، جاری کردن حدود الهی و قصاص، ضروری است تا مانع تداوم و گسترش فساد در جامعه گردد.
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص450-446، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391
