امروزه اقتصادهای پویا و پررونق با تربیت کارآفرین های خلاق، با ایجاد فرصت های شغلی و رونق اقتصادی نسبت به اجرا و اثبات شاخص های فرهنگ کار در جامعه اهتمام ویژه‌ای دارند و با استفاده از عوامل مؤثر فردی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در جهت تقویت فرهنگ کار تلاش می کنند. بر اساس نظر کارشناسان یک دسته از عواملی که بر فرهنگ کار تأثیر دارد، عوامل مربوط به داخل محیط کار هستند، مواردی همچون؛ عوامل شغلی مانند تخصص، نوآوری، وضعیت درآمدی و عوامل فردی مانند احساس خوشحالی، سلامتی و میزان رضایت از وضعیت مالی[2] و نوع تربیت اقتصادی که در نظام تعلیم و تربیت و با هدایت و راهنمایی تحصیلی حاصل شده است. بر این اساس از جمله عواملی که می تواند در پیشبرد و تقویت فرهنگ کار نقش اساسی داشته باشد اجرای صحیح فرایند هدایت تحصیلی در دوره های آموزشی و پرورشی مدارس و دبیرستان‌ها و تربیت صحیح اقتصادی دانش آموزان است.
هدایت تحصیلی و فرهنگ کار
منظور از هدایت تحصیلی کمک به دانش آموزان در انتخاب دروس یا رشته های تحصیلی در دوره متوسطه بر اساس استعداد و علاقه آنان و به تناسب امکانات و نیازهای کشور است.[3] این دوره، دوره تشخیص استعدادها و رغبت های فردی دانش آموزان در رشته های مختلف بر حسب استعداد آن‌ها و احتیاجات کشور است.[4] و رشته های تحصیلی دانش آموز بر اساس شاخص پیشرفت تحصیلی در دروس خاص، استعداد تحصیلی اختصاصی، هوش یا استعداد عمومی، رغبت و علاقه مندی تحصیلی و شغلی معین می گردد. به طور کلی هدایت تحصیلی برای دستیابی به دو هدف اجرا می شود: دانش آموزان بر اساس ویژگی های شخصی؛ استعداد، توانش، علاقه و دانش به مسیرهای تحصیلی خاصی هدایت شوند، به طوری که رشته ی تحصیلی هر فرد برازنده‌ی شخصیت وی باشد. دو: دانش آموزان بر مبنای نیازهای جامعه این رشته های تحصیلی را انتخاب نمایند.فرهنگ کار در سه عنصر اساسی؛ شناختی، عاطفی و رفتاری مطرح است. عنصر شناختی همان معنای ذهنی و انگیزه های فرد برای کار است. به تعبیر دیگر فرهنگ کار ارزش هایی است که اعضای یک گروه معین دارند؛ هنجارهایی که از آن پیروی می کنند و کالاهای مادی تولید می‌کنند.[5] و عبارت از مجموعه ارزش‌ها، باورها، دانش‌های مشترک و پذیرفته شده یک گروه کاری در انجام فعالیت های معطوف به تولید و یا ایجاد ارزش افزوده هست.[6] و در یک مفهومی ترکیبی به صورت کلی عبارت از رعایت نظم در انجام کارها، سخت کوشی و صرفه جویی است.[7] و نظامی از برداشت های فردی و گروهی در خصوص کار و فعالیت اقتصادی که ارزش های مشترک پذیرفته شده در یک شغل را شکل می دهد.[8] و پدیده ای چند وجهی و موضوعی جدی و حائز اهمیت است که از متغیرهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و از انتخاب فردی افراد جامعه تبعیت می کند که از جمله‌ی آن انتخاب ها، انتخاب شغل منطبق با استعداد و علاقه و رغبت و نیاز جامعه به آن در فرایند هدایت تحصیلی اولیه شاغلان و فعالان اقتصادی در جامعه است.
استعداد و علاقه زمینه ساز تغییر فرهنگ کار
یکی از مناسبات نقش هدایت تحصیلی در تغییر فرهنگ کار، انتخاب شغل و رشته های تحصیلی در دبیرستان و بعد در دانشگاه، انتخاب رشته ی تحصیلی و شغلی آینده بر اساس علاقه و استعداد افراد است؛ زیرا در جامعه اگر افراد بر اساس علاقه و تخصص خود کار خودشان را انتخاب می کنند بهتر می توانند شاخص های فرهنگ کار را در محیط کار و فعالیت اقتصادی به کار گیرند و در مجموع آن را تقویت نمایند.
از دیدگاه کارشناسان هر انسانی دارای دو گونه استعداد است: استعداد عام و استعداد خاص. هدف آموزش و پرورش عمومی (اجباری) تلاش برای شکوفایی استعدادهای عام افراد است و هدف آموزش متوسطه تقویت جنبه های بدیع و متفاوت افراد و شکوفایی استعدادهای خاص آن‌هاست.[9] این استعدادهای خاص می بایست بر اساس فرایند آموزشی و ساختاری هدایت تحصیلی در حوزه آموزشی و تحصیلی و به دنبال آن در حوزه های فعالیت های شغلی بر اساس نهادینه سازی فرهنگ کار اجرایی گردد.
به طور کلی می توان گفت که فرهنگ کار متضمن؛ انتخاب مبتنی بر خلاقیت و استعداد و انتخاب مبتنی بر نیازهای کشور و سرانجام انتخاب مبتنی بر امکانات و شرایط محیطی هر کشور است که هر یک از این انتخاب ها می تواند زمینه ساز تغییر در فرهنگ کار هر کشوری به سمت کارایی و بهره وری بیشتر و بروز خلاقیت ها در زمینه های شغلی و اقتصادی گردد.
انگیزه های وابسته به فرهنگ، زمینه ساز تغییر فرهنگ کار
انگیزه به معنی عامل سوق دهنده ای که انسان یا عامل را به سمت انجام عملی و رفتاری فرا می خواند. انگیزه ها می‌تواند در اثر همان هدایت تحصیلی با توجه به علاقه و استعداد افراد در درون افراد و در نهایت فعالان اقتصادی شکل بگیرد و زمینه ساز تغییر فرهنگ کار در محیط کار و فعالیت اقتصادی گردد. از دیدگاه کارشناسان انگیزه ها انواع متفاوت دارند؛ بعضی وابسته به فرهنگ هستند؛ یعنی وجود یا عدمشان به ویژگی های فرهنگی جامعه بستگی دارد. به تعبیر دیگر ویژگی های فرهنگی جامعه باعث می شود که انگیزه های خاص وابسته به فرهنگ در نهاد یک عامل و رفتارکننده ی اقتصادی ایجاد و تقویت گردد که در نهایت این انگیزه باعث انجام و اجرای عمل و رفتار خاصی در محیط کار و اقتصاد می گردد.از دیدگاه فاستر دو انگیزه بیش از انگیزه های دیگر موجب تغییر رفتار و در نهایت تغییر فرهنگ کار می گردد؛ اول انگیزه ی بهتر ساختن وضع مالی و اقتصادی؛ و دوم جاذبه ی حیثیت و شآن و منزلت اجتماعی. بر اساس این دیدگاه نیت ها و اغراض مربوط به کار فراوان و پیچیده است. برخی از مردم تنها به جنبه های مادی کار توجه ندارند بلکه به آن به عنوان تقویت کننده ی عزت نفس و پایگاه اجتماعی و معنا دهنده به زندگی نظر دارند.[10] یعنی کار برای کننده کار و عامل در اصل مهم می باشد و بقیه مسائل مانند مکان، زمان، حقوق و ... در مراحل بعدی قرار می گیرند. بر این اساس تغییر فرهنگ کار که در اثر باور و رفتار افراد در محیط کار تغییر یا تثبیت می گردد که متأثر از انگیزه های درونی افراد است که از محیط فرهنگی و عوامل فرهنگی تأثیر مستقیم پذیرفته است.
ابعاد ذهنی و رفتاری افراد زمینه تثبیت فرهنگ کار
از آنجایی که فرهنگ کار در دو بُعد ذهنی و رفتاری دسته‌بندی می گردد. بعد ذهنی فرهنگ کار، بر معنای عام کار دلالت دارد و شامل معنا و ارزش کار و میزان علاقه و رغبت هر فرد دانش آموز و شاغل در فعالیت اقتصادی خاص به آن رشته و شغل انتخاب شده‌ی خویش است، مجموع این علایق ذهنی میزان اهتمام به رعایت شاخص های فرهنگ کار را تشکیل می دهد؛ اما بُعد دیگر فرهنگ کار بُعد رفتاری و عادت های رفتاری است که به میزان تعهد کاری فرد نظر دارد و شاخص هایی هم چون نظم، دقت، کارائی، سرعت و ... را می سازد و همه این‌ها از مؤلفه های مهم فرهنگ کار است که متأثر از ابعاد ذهنی افراد و فعالان اقتصادی است که در فرایند هدایت تحصیلی می‌تواند مد نظر قرار گیرد.پی‌نوشت:
[1] مریم نهاوندی مریم مقدم اصیل، بررسی تطبیقی عوامل مؤثر بر فرهنگ کار در ایران و چهار کشور آسیایی، علوم اجتماعی (علامه طباطبایی) تابستان 1397 شماره 81.
[2] فروند، ژولین، 1362، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه: عبدالحسین نیک گهر، تهران، نشر نیکان، ص 47
[3] شکرکن، حسین، عطری، یوسفعلی، فلاحتی، محمدعلی، 1378، مقایسه تحصیلی دانش آموزان پسر نظام جدید ترم ششم بر اساس اولویت های پنج کانه تعیین شده طبق برنامه تحصیلی هدایت تحصیلی، مجله علوم تربیتی و روانشناسی، دوره سوم (1 و 2)
[4] حسن زاده شعاعی، حسن، 1352، بررسی نظرات مدیران مدارس راهنمایی نسبت به برنامه مشاوره و راهنمایی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی، دانشگاه تهران.
[5] گیدنز، آنتونی، 1373، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران، نشر نی، ص 36
[6] فرهنگ، سخن، 1381، فرهنگ بزرگ سخن، تهران انتشارات سخن، جلد ششم، چاپ اول، ص 143
[7] احمدی، سیروس، 1391. بررسی فرهنگ کار و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن، جامعه شناسی کاربردی، 2 (23)، 21-4.
[8] سینگ، کرستوفر ای، 2005، مشاوره مدرسه در عصر حاضر: نظریه، پژوهش و کاربرد، ترجمه علی محمد نظری، علی اکبر سلیمانیان، 1386، تهران نشر علم، ص 2001.
[9] شکوهی، مسعود. 1395، همه جزییات هدایت تحصیلی دانش آموزان پایه نهم (مصاحبه مطبوعاتی مدیر کل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش) خبرگزاری پانا، 27/4/ 1395.
[10] اکبری، کرامت الله، اردشیری، مهرداد بررسی عوامل موثر بر فرهنگ کار، پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی 1381 شماره 35، ص 217
