خورد عياري بدان دل‌خسته باز

شاعر : عطار

با وثاقش برد دستش بسته باز		خورد عياري بدان دل‌خسته باز
پاره‌ي نان داد آن ساعت زنش		شد که تيغ آرد زند در گردنش
ديد آن دل‌خسته را در دست نان		چون بيامد مرد با تيغ آن زمان
گفت اين نان را عيالت داد و بس		گفت اين نانت که داد اي هيچ کس
گفت بر ما شد ترا کشتن حرام		مرد چون بشنيد آن پاسخ تمام
سوي او با تيغ نتوان برد دست		زانک هر مردي که نان ما شکست
من چگونه خون او ريزم به تيغ		نيست از نان خواره‌ي ما جان دريغ
نان همه بر خوان تو مي‌خورده‌ام		خالقا سر تا به راه آورده‌ام
حق گزاري مي‌کند آن کس بسي		چون کسي مي‌بشکند نان کسي
نان تو بسيار خوردم حق گزار		چون تو بحر جود داري صد هزار
غرق خون بر خشک کشتي رانده‌ام		يا اله العالمين درمانده‌ام
دست بر سر چند دارم چون مگس		دست من گير و مرا فرياد رس
سوختم صد ره چه خواهي سوز من		اي گناه آمرز و عذرآموز من
ناجوان مردي بسي کردم بپوش		خونم از تشوير تو آمد به جوش
تو عوض صد گونه رحمت داده باز		من ز غفلت صد گنه را کرده ساز
گر ز من بد ديدي آن شد اين نگر		پادشاها در من مسکين نگر
بر دل و بر جان پر دردم ببخش		چون ندانستم خطا کردم ببخش
جان نهان مي‌گريد از شوق تو زار		چشم من گر مي‌نگريد آشکار
هرچه کردم با تن خود کرده‌ام		خالقا گر نيک و گر بد کرده‌ام
محو کن بي‌حرمتيهاي مرا		عفو کن دون همتيهاي مرا
بخيه با روي او فکندش لاجرم		سوزني چون ديد با عيسي به هم
گلشن نيلوفري از دود کرد		تيغ را از لاله خون آلود کرد
تا عتيق و لعل از و بيرون گرفت		پاره پاره خاک را در خون گرفت
کرد پيشاني خود بر خاک راه		در سجودش روز و شب خورشيد و ماه
کي بود بي‌سجده سيما را وجود		هست سيمايي ايشان از سجود
شب ز قبضش در سياهي سوخته		روز از بسطش سپيد افروخته
هدهدي را پيک ره برساخته		طوطيي را طوق از زر ساخته
بر درش چون حلقه‌اي سر مي‌زند		مرغ گردون در رهش پر مي‌زند
شب برد روز آورد روزي دهد		چرخ را دور شبان‌روزي دهد
وز کف و دودي همه عالم کند		چون دمي در گل دمد آدم کند
گه کند از گربه‌اي مکشوف راه		گه سگي را ره دهد در پيشگاه
شيرمردي را به سگ نسبت کند		چون سگي را مرد آن قربت کند
گرده‌ي خورشيد بر خوان فلک		او نهد از بهر سکان فلک
گاه موري را سخن داني دهد		گه عصائي را سليماني دهد
وز تنوري آورد طوفان پديد		از عصايي آورد ثعبان پديد
از هلالش نعل در آتش کند		چون فلک را کره‌اي سرکش کند
گاو زر در ناله‌ي زار آورد		ناقه از سنگي پديدار آورد
زر فشاند در خزان از شاخسار		در زمستان سيم آرد در نثار
او ز غنچه خون در پيکان کند		گر کسي پيکان به خون پنهان کند
لاله را از خون کله بر سر نهد		ياسمين را چار ترکي برنهد
گه کند در تاجش از شب نم گهر		گه نهد بر فرق نرگس تاج زر
آسمان گردان زمين استاده زوست		عقل کار افتاده جان دل داده زوست
بحر آبي گشت از تشوير او		کوه چون سنگي شد از تقدير او
هم فلک چون حلقه بر در مانده است		هم زمينش خاک بر سر مانده است
هفت دوزخ يک ز فانه بيش نيست		هشت خلدش يک ستانه بيش نيست
چيست مستغرق که سحر مطلق‌اند		جمله در توحيد او مستغرق‌اند
جمله‌ي ذرات بر ذاتش گواه		گرچه هست از پشت ماهي تا به ماه
دو گواهش بس بود بر يک به يک		پستي خاک و بلندي فلک
سر خويش از جمله بيرون آورد		با دو خاک و آتش و خون آورد
بعد از آن جان را درو آرام داد		خاک ما گل کرد در چل بامداد
عقل دادش تا به دو بيننده شد		جان چو در تن رفت و تن زو زنده شد
علم دادش تا شناسايي گرفت		عقل را چون ديد بينايي گرفت
غرق حيرت گشت و تن در کار داد		چون شناسا شد به عقل اقرار داد
جمله را گردن به زير بار اوست		خواه دشمن گير اينجا خواه دوست
واي عجب او خود نگه دار همه		حکمت او بر نهد بار همه
پس زمين را روي از دريا بشست		کوه را ميخ زمين کرد از نخست
گاو بر ماهي و ماهي در هواست		چون زمين بر پشت گاو استاد راست
هيچ هيچست اين همه هيچست و بس		پس همه بر چيست بر هيچ است و بس
کين همه بر هيچ مي‌دارد نگاه		فکر کن در صنعت آن پادشاه
اين همه پس هيچ باشد بي‌شکي		چون همه بر هيچ باشد از يکي
عرش و فرش اقطاع مشتي خاک اوست		جزو و کل برهان ذات پاک اوست
بگذر از آب و هوا جمله خداست		عرش بر آبست و عالم بر هواست
اوست و بس اين جمله اسمي بيش نيست		عرش و عالم جز طلسمي بيش نيست
نيست غير او وگر هست آن هم اوست		درنگر کين عالم و آن عالم اوست
جمله يک حرف و عبارت مختلف		جمله يک ذاتست اما متصف
گر ببيند شاه را در صد لباس		مرد مي‌بايد که باشد شه شناس
چون همه اوست اين غلط کردن ز چيست		در غلط نبود که مي‌داند که کيست
اين نظر مردي معطل را بود		در غلط افتادن احول را بود
ديدها کور و جهان پر ز آفتاب		اي دريغا هيچ کس رانيست تاب
جمله او بيني و خود را گم کني		گر نبيني اين خرد را گم کني
وز همه دورند و با او هم‌نشست		جمله دارند اي عجب دامن به دست
جمله‌ي عالم تو و کس ناپديد		اي ز پيدايي خود بس ناپديد
اي نهان اندر نهان اي جان جان		جان نهان در جسم و تو در جان نهان
جمله از خود ديده و خويش از همه		اي ز جمله پيش و هم پيش از همه
سوي تو چون راه يابد هيچ کس		بام تو پر پاسبان، در پر عسس
وز صفاتت هيچ کس آگاه نيست		عقل و جان را گرد ذاتت راه نيست
آشکارا بر تن و جان هم تويي		گرچه در جان گنج پنهان هم تويي
انبيا بر خاک راهت جان فشان		جمله‌ي جانها ز کنهت بي‌نشان
ليک هرگز ره به کنهت کي برد		عقل اگر از تو وجودي پي برد
دستها کلي فرو بستي تمام		چون تويي جاويد در هستي تمام
هرچه گويم آن نه‌ي هم آن تويي		اي درون جان برون جان تويي
عقل را سر رشته گم در راه تو		اي خرد سرگشته‌ي درگاه تو
وز تو در عالم نمي‌بينم نشان		جمله‌ي عالم به تو بينم عيان
خود نشان نيست از تو اي داناي راز		هرکسي از تو نشاني داد باز
هم نديد از راه تو يک ذره گرد		گرچه چندين چشم گردون بازکرد
گرچه بر سرکرد خاک از درد تو		نه زمين هم ديد هرگز گرد تو
هر شبي در روي مي‌ماليد گوش		آفتاب از شوق تو رفته ز هوش
هر مه از حيرت سپرانداخته		ماه نيز از بهر تو بگداخته
دامني‌تر خشک لب باز آمده		بحر در شورت سرانداز آمده
پاي در گل تا کمر گه مانده		کوه را صد عقبه بر ره مانده
پاي بر آتش چنين سرکش شده		آتش از شوق تو چون آتش شده
باد در کف باد پيماي آمده		باد بي تو بي سر و پاي آمده
وابش از شوق تو بگذشته ز سر		آب را نامانده آبي بر جگر
خاکساري خاک بر سرمانده		خاک در کوي تو بر در مانده
چون کنم چون من ندارم معرفت		چند گويم چون نيايي در صفت
مي‌نگر از پيش و پس آگاه رو		گر تو اي دل طالبي در راه رو
جمله پشتاپشت همراه آمده		سالکان را بين به درگاه آمده
پس ز هر ذره بدو راهي دگر		هست با هر ذره درگاهي دگر
وز کدامين ره بدان درگه روي		تو چه داني تا کدامين ره روي
و آن زمان کورا نهان جويي عيانست		آن زمان کورا عيان جويي نهانست
ور نهان جويي عيان آنگه بود		گر عيان جويي نهان آنگه بود
آن زمان از هر دو بيرونست او		ور بهم جويي چو بي‌چونست او
هرچه گويي نيست آن چيزي مگوي		تو نکردي هيچ گم چيزي مجوي
خويش رابشناس صد چندان تويي		آنچ گويي و انچ داني آن تويي
راه از و خيزد بدو نه از خرد		تو بدو بشناس او را نه به خود
لايق هر مرد و هر نامرد نيست		واصفان را وصف او درخورد نيست
کو نه در شرح آيد و نه در صفت		عجز از آن همشيره شد با معرفت
زو خبر دادن محالي بيش نيست		قسم خلق از وي خيالي بيش نيست
هرچ ازو گفتند از خود گفته‌اند		کو به غايت نيک و گر بد گفته‌اند
زانک در قدوسي خود بي‌نشانست		برتر از علمست و بيرون از عيانست
چاره‌اي جز جان فشاني کس نيافت		زو نشان جز بي‌نشاني کس نيافت
زو نصيبي نيست الا الذي		هيچ کس را درخودي و بي‌خودي
هرچ داني نه خداست آن فهم تست		ذره ذره در دو گيتي وهم تست
کي رسد جان کسي آنجا که اوست		نيست او آن کسي آنجا که اوست
هرچ خواهم گفت او زان برتراست		صد هزاران طور از جان بر ترست
جان ز عجز انگشت در دندان بماند		عقل در سوداي او حيران بماند
جان پاک آنجايگه کو هست نيست		عقل را بر گنج وصلش دست نيست
دل جگر خواري به خون آغشته‌اي		چيست جان در کار او سرگشته‌اي
زانک نايد کار بي چون در قياس		مي مکن چندين قياس اي حق شناس
عقل حيران گشت و جان مبهوت شد		در جلالش عقل و جان فرتوت شد
هيچ کس يک جزويي از کل کل		چون نبود از انبياء و از رسل
در خطاب ماعرفناک آمدند		جمله عاجز روي بر خاک آمدند
او شناسا شد که جز با او نساخت		من که باشم تا زنم لاف شناخت
با که سازد اينت سودا و هوس		چون جزو در هر دو عالم نيست کس
تو نداني اين سخن شش پنج زن		هست دريايي ز جوهر موج زن
لا شد و الاء لاالا نيافت		هرکه او آن جوهر و دريا نيافت
با منت اين گفتن آسان کي بود		هرچ آن موصوف شد آن کي بود
دم مزن چون در عبارت نايدت		آن مگو چون در اشارت نايدت
نه کسي زو علم دارد نه نشان		نه اشارت مي‌پذيرد نه بيان
تو ز تو لا شو، وصال اينست و بس		تو مباش اصلا، کمال اينست و بس
هرچ اين نبود فضولي اين بود		تو درو گم شو حلولي اين بود
يک دل و يک قبله و يک روي باش		در يکي رو و از دوي يک سوي باش
با پدر در معرفت شو هم صفت		اي خليفه‌زاده‌ي بي معرفت
جمله افتادند پيشش در سجود		هرچ آورد از عدم حق در وجود
در پس صد پرده برد از غيرتش		چون رسيد آخر به آدم فطرتش
ساجدند آن جمله تو مسجود باش		گفت اي آدم تو بحر جود باش
مسخ و ملعون گشت و آن سر درنيافت		و آن يکي کز سجده‌ي او سربتافت
ضايعم مگذار و کار من بساز		چون سيه رو گشت گفت اي بي‌نياز
هم خليفست آدم و هم پادشاه		حق تعالي گفت اي ملعون راه
بعد ازين فردا سپندش سوز تو		باش چشما روي او امروز تو
کس نسازد زين عجايب‌تر طلسم		جزو کل شد چون فرو شد جان به جسم
مجتمع شد خاک پست و جان پاک		جان بلندي داشت تن پستي خاک
آدمي اعجوبه‌ي اسرار شد		چون بلند و پست با هم يار شد
نيست کار هر گدايي کار او		ليک کس واقف نشد ز اسرار او
نه زماني نيز دل پرداختيم		نه بدانستيم و نه بشناختيم
زانک کس را زهره‌ي يک آه نيست		چند گويي جز خموشي راه نيست
ليک آگه نيست از قعرش کسي		آگهند از روي اين دريا بسي
بشکند آخر طلسم و بند جسم		گنج در قعرست گيتي چون طلسم
جان شود پيدا چو جسم از پيش رفت		گنج يابي چون طلسم از پيش رفت
غيب را جان تو جسمي ديگرست		بعد از آن جانت طلسمي ديگرست
در چنين دردي به درمانش مپرس		همچنين مي‌رو به پايانش مپرس
غرقه گشتند و خبر نيست از کسي		در بن اين بحر بي پايان بسي
عالمي ذره‌ست و ذره عالمست		در چنين بحري که بحر اعظمست
ذره‌ي هم کوپله ست اين هم بدان		کوپله ست اين بحر را عالم، بدان
کم شود دو کوپله زين بحر کم		کو نمايد عالم و يک ذره هم
سنگ ريزه قدر دارد يا عقيق		کس چه داند تا درين بحر عميق
تا کمال ذره‌اي بشناختم		عقل و جان و دين و دل درباختم
گر همه يک ذره مي‌پرسي مپرس		لب بدوز از عرش وز کرسي مپرس
هر دو لب بايد ز پرسيدن بدوخت		عقل تو چون در سر مويي بسوخت
چند پرسي چند گويي والسلام		کس نداند کنه يک ذره تمام
بي‌قراري دايما بر يک قرار		چيست گردون سرنگون ناپايدار
پرده‌ي در پرده‌ي در پرده‌اي		در ره او پا و سر گم کرده‌اي
کي توان کردن گر دانيي		حل و عقد اين چنين سلطانيي
او به سرگرداني اين سر کي برد		چرخ مي‌خواهد که اين سر پي برد
اوچه داند تا درون پرده چيست		چرخ جز سرگشته و پي کرده چيست
بي سر و بن گرد اين در گشته است		او که چندين سال بر سر گشته است
کي شود بر چون تويي اين پرده باز		مي‌نداند در درون پرده راز
حيرت اندر حيرت اندر حيرتست		کار عالم عبرت است و حسرتست
خلق هر ساعت درو حيران ترست		هر زمان اين راه بي‌پايان تراست
هرکه افزون رفت افزون ديد راه		هيچ داني راه رو چون ديد راه
بي عدد حصر و شماري داشتي		بي نهايت کرد و کاري داشتي
جمله را از خويش غايب ديده‌ام		کارگاه پر عجائب ديده‌ام
ذره‌اي از ذره‌اي آگاه نيست		سوي کنه خويش کس را راه نيست
روي در ديوار و پشت دست خاي		هست کاري پشت و رو نه سر نه پاي
گر بدم گر نيک هم زان توم		مبتلاي خويش و حيران توم
کل شوم گر تو کني در من نظر		نيم جزوم بي تو من، در من نگر
وز ميان اين همه بيرونم آر		يک نظر سوي دل پر خونم آر
هيچ کس در گرد من نرسد همي		گر تو خواني ناکس خويشم دمي
اين بسم گر ناکسي باشم ترا		من که باشم تا کسي باشم ترا
هندوي خاک سگ کوي توم		کي توانم گفت هندوي توم
داغ همچون حبشيان دارم ز تو		هندوي جان بر ميان دارم ز تو
تا شدم هندوت زنگي دل شدم		گر نيم هندوت چون مقبل شدم
حلقه‌اي کن بنده را در گوش تو		هندوي با داغ را مفروش تو
حلقه و داغ توم جاويد بس		اي ز فضلت ناشده نوميد کس
خوش مبادش زانک نيست او مرد تو		هرکه را خوش نيست دل در درد تو
زانک بي دردت بميرد جان من		ذره دردم ده اي درمان من
ذره‌ي دردت دل عطار را		کفر کافر را و دين دين‌دار را
حاضري در ماتم شبهاي من		يا رب آگاهي ز يا ربهاي من
در ميان ظلمتم نوري فرست		ماتمم از حد بشد سوري فرست
کس ندارم دست گيرم هم تو باش		پاي‌مرد من در اين ماتم تو باش
نيستي نفس ظلمانيم ده		لذت نور مسلمانيم ده
نيست از هستي مرا سايه‌اي		ذره‌ي‌ام لا شده در سايه‌اي
بوک از آن تابم رسد يک رشته تاب		سايلم زان حضرت چون آفتاب
درجهم دستي زنم در رشته من		تا مگر چون ذره‌ي سرگشته من
پيش گيرم عالمي روشن که هست		پس برون آيم از اين روزن که هست
داشتم آخر کسي زان سان که بود		تا نيامد بر لبم اين جان که بود
هم ره جانم تو باش آخر نفس		چون برآيد جان ندارم جز تو کس
گر تو هم راهم نباشي واي من		چون ز من خالي بماند جاي من
مي‌تواني کرد اگر خواهي کني		روي آن دارد که هم راهي کني

خورد عياري بدان دل‌خسته باز

مقالات مرتبط

تازه های مقالات

بیشترین بازدید هفته