لي شون، اديب و دانشمند ايراني

مقدمه
 

کشور پهناور چين و فرهنگ و تمدن کهن آن در طول تاريخ با فراز و نشيب هاي گوناگوني مواجه و با درگيريهاي داخلي و هجوم قبايل غيرمتمدن پيراموني متعددي روبرو گرديده است که شرح اين فراز و فرودها در مجموعه کتابهاي تاريخي بر جاي مانده از آن دوران ثبت، و هم اکنون نيز بخش هاي عظيمي از اين اسناد و مکتوبات تاريخي در گنجينه هاي ملي اين کشور نگهداري مي شود. حاکمان و امپراتوران سلسله هاي مختلف پادشاهي که يکي پس از ديگري بر اين سرزمين حکم رانده اند، به رغم اختلافات گسترده در نگرش، سياست، و نحوه اداره امور کشور، در يک زمينه با هم عملاً اتفاق نظر داشته اند که همانا اعتلاي فرهنگ و تمدن اين کشور است. آنان در اين زمينه از هيچ تلاش و کوششي فروگذاري نکرده و هميشه نخبگان فکري، فرهنگي و هنري را چه آنها که شهروند چين بوده و يا از ديگر کشورها قدم به اين سرزمين مي گذاشتند، مورد تکريم و احترام قرار داده و دربار خود را به حضور آنان مزين مي ساختند. چه بسا شخصيت هايي که در کشور خود اصلاً مورد توجه نبودند، ولي پس از ورود به چين مورد استقبال امپراتوران قرار گرفته و به عزيزي دربار مي رسيدند. در اين ميان سهم فرهيختگان و انديشمندان ايراني نيز که ابتدا به صورت تاجر، مبلغ، جهانگرد و يا فرد عادي وارد سرزمين چين شده و رفته رفته پس از بروز لياقت و شايستگي و استعداد به دربار امپراتوران و حکومت هاي محلي راه يافته و به تدريج به پستهاي کليدي و مقامات عاليه کشوري و لشکري دست مي يافتند، کم نيست. شخصيت هاي شناخته شده اي همچون سيد اجل عمر شمس الدين، (1) محمد ابن حکيم اصفهاني، (2) لي باي، (3) لي شونLixun و دهها فرد ناشناخته ديگري که تاکنون از نام و خدمات آنان در لابه لاي صفحات تاريخ اسمي برده نشده و يا هويت ايراني آنان مجهول مانده است، از جمله انديشمندان خارجي هستند که همراه با هزاران حکيم و اديب و هنرمند چيني در تکوين و تکامل فرهنگ و تمدن اين کشور نقش اساسي داشته اند.
در اين زمينه مي توان از دوران حاکميت سلسله هاي «تانگ» و «ديوان» که اولي به دليل ثبات سياسي، آرامش اجتماعي، رونق اقتصادي و شکوفايي فرهنگي و گسترش روابط بين المللي و دومي به خاطر ورود گروه کثيري از فرهيختگان و هنرمندان و صنعتگران مناطق غرب چين (ايران و آسياي مرکزي) همراه با لشکريان مغول به چين، به عنوان دوران طلايي حضور انديشمندان خارجي در چين و نقش شايسته آنان در اعتلا و رونق فرهنگ و تمدن چيني نام برد. اگرچه ورود شخصيت هاي خارجي به چين در دوران حاکميت سلسله يوان اغلب به زور و اجبار سپاهيان مغول صورت مي گرفت، ولي در زمان سلسله تانگ اين مهاجرتها بيشتر با رضا و رغبت خود آنان بود که پس از ورود به اين کشور به خاطر فضاي باز سياسي و اجتماعي و فرهنگي موجود تاريخ و تمدن و جامعه مسالمت جوي چين شده، داوطلبانه در آن کشور رحل اقامت مي افکندند و ضمن کسب فيض و دانش و بهره مندي از آبشخور فرهنگ توسعه يافته آن روز چين، دانسته ها و اندوخته هاي علمي و فکري و فرهنگي سرزمين خود را نيز در اختيار دربار و جامعه چين قرار مي دادند.
براساس آنچه در کتب تاريخي چين آمده است، در دوران حاکميت سلسله تانگ، بيش از پنج هزار تاجر، فرهيخته، هنرمند و موسيقيدان ايراني و ديگر مليت ها در شهر «چانگ ان» (4) پايتخت آن روز چين ساکن و محله ها و مراکز فرهنگي و هنري خاص خود را در اين شهر داير و جامعه خارجيان مقيم پايتخت چين را تشکيل مي دادند که يکي از اين افراد، خانواده فرهيخته لي شون، مسلمان ايراني الاصل است که در اين مقاله به معرفي آثار علمي و ادبي ايشان پرداخته مي شود.

شرح حال خانواده لي شون
 

از چگونگي ورود پدر و اجداد لي شون به چين و نام ايراني آنان که در اواخر دوران حاکميت سلسله تانگ به عنوان تاجر ادويه جات و عطريات از طريق جاده ابريشم وارد «چانگ ان» شدند، در اسناد و مدارک چين ذکري به ميان نيامده است، تنها اشاره شده که آنان مسلمان و از اهالي بخاراي فارس (ايران) بوده و به امر تجارت مي پرداختند و با دربار امپراتوري مراودات نزدکي داشتند و به خاطر هدايا و عطرياتي که تقديم امپراتور کردند، مورد توجه پادشاه قرار گرفتند و در شهر «چانگ ان» مقيم شدند. در سال 880 م پس از اشغال پايتخت توسط «هوانگ چائو» رهبر قيام کشاورزان، خانواده لي شون به همراه امپراتوز «شي زونگ»(Xizong) از «چانگ ان» مهاجرت کردند و وارد استان «سي چوان» شدند. در سال 907 «وانگ جيان» در استان سي چوان يک حکومت محلي به نام کشور «شو»(shu) تشکيل داد. لي شون در شهر «زي جو» متولد گرديد و از همان دوران کودکي به خاطر محيط اجتماعي و مراودات گسترده با خاندان دربار، تحت تأثير فرهنگ چين قرار گرفت و با زبان، فرهنگ و آداب و رسوم چيني آشنا شد و در محيط دربار پرورش يافت. وي در دوران پادشاهي «وانگ يان»(Wang Yan) جانشين وانگ جيان به عنوان اديب دربار کشور شو مشهور شد. «لي شوان» برادر لي شون نيز به عنوان حکيم و تاجري معروف در جامعه آن روز از جايگاه مهمي برخوردار بود و خدمات شايسته اي در توسعه مبادلات فرهنگ پزشکي بين چين و ايران از خود بر جاي گذاشت و «لي شون شوانگ» خواهر لي شون که شاعره اي معروف و برجسته بود، به عنوان سوگلي امپراتور در دربار از موقعيت ممتازي برخوردار شد و اشعارش مورد ستايش چينيان عصر قرار گرفت.
لي شون به دليل اصالت ايراني اش «لي بوسه» Li Bosi): لي فارسي يا ايراني) نيز ناميده مي شد. وي که در زمينه ادبيات و علوم پزشکي و داروسازي تبحر زيادي پيدا کرده بود، در امتحانات سراسري سلطنتي براي کسب مقامات عاليه دربار شرکت کرد و پس از کسب لقب علمي «جين شي»(229) که در آن متن براي خارجيان مقيم چين اين موضوع امر نادري بود، به عنوان والي منطقه سي چوان گمارده شد. در سال 925 م حکومت محلي سي چوان به دست «هئوتانگ» از بين رفت ولي شون ناچار شد با کشتي به شرق و سپس جنوب چين مهاجرت کند و نهايتاً چند سال آخر عمر خود را در شهر «گوانجو» که يک مرکز توسعه يافته تجارت بين المللي آن زمان بود، بگذارند.

آثار علمي لي شون
 

چيني ها از گذشته هاي دور مهارت خاصي در زمينه پزشکي و داروهاي گياهي داشتند و به آن علاقه مند بودند. به همين دليل تلاش مي کردند با استفاده از دانش ملل ديگر بر علم خود بيفزايند. در دوران رونق جاده ابريشم، به ويژه در دوران سلسله تانگ مهارتها و تجارب سنتي و داروهاي گياهي، يکي از کالاهايي بود که بين ايران و چين و ساير کشورها مبادله مي شد و مورد توجه محافل علمي قرار مي گرفت.
اطلاعات مربوط به اين علم به صورت کتابها و نسخه هاي پزشکي فراواني از اين دوران به يادگار مانده است که از ميانشان دو کتاب معروف، در خصوص داروهاي خارجي وارده به چين به چشم مي خورد که يکي از آنان با عنوان «داروهاي گياهي خارجي» به قلم شخصي به نام «جنگ چيان» و ديگري به نام «داروهاي گياهي دريايي» است که لي شون به رشته تحرير درآورده است. کتاب اول در خصوص داروهاي گياهي وارده شده به چين از طريق جاده ابريشم زميني است و ديگري مشخصات و آثار و خواص داروهاي گياهي خارجي وارد شده از طريق دريا به چين را تشريح کرده است.
از آنجا که پدر و پدر بزرگ لي شون تاجران معروف ادويه از ايران به چين بودند، لي شون با خواص و کارايي داروها کاملاً آشنا بود و کتاب «داروهاي گياهي دريايي» وي نخستين کتاب در موضوع خود محسوب مي شود که در طول تاريخ مورد توجه حکيمان طب سنتي و داروهاي گياهي بوده است. اگرچه متن اصلي کتاب لي شون در حال حاضر در دست نيست ولي بسياري از مطالب و موضوعات آن توسط ديگران در کتابهاي طبي سنتي چيني نقل شده است.
براساس تحقيقات صورت گرفته توسط پژوهشگر مسلمان خانم مافويوه(Ma FuYue) مجموعه کتاب داروهاي گياهي دريايي لي شون 6 جلد بود که جلد اول آن به معرفي داروهاي به دست آمده از انواع سنگهاي معدني اختصاص داشت و در آن مشخصات و خواص سيزده دارو تشريح شده بود. جلد دوم مربوط به داروهاي برگرفته از انواع چوبها مي شد که در آن به تشريح 48 نوع دارو پرداخته بود. جلد چهارم در خصوص داروهاي سنتي به دست آمده از حيوانات بود و در آن سه نوع دارو معرفي شده بود. جلد پنجم داروهاي حاصله از ماهيها و کرمها ذيل 17 نوع دارو تشريح گرديده و جلد ششم درباره خواص داروهاي به دست آمده از ميوه هاست که در آن 12 نوع دارو معرفي شده است. در اين کتابها اسم داروها، محل توليد، شکل ظاهري، کيفيت، ارزش دارويي، نحوه جمع آوري، روش پخت و آماده سازي، مزه، کيفيت تأثيرگذاري، نوع بيماري که با آن مداوا مي شود، چگونگي تجويز، نحوه استفاده و پرهيزهايي که بيمار پس از استفاده آن مي بايست رعايت کند و ساير مسائل مرتبط به صورت کامل تشريح شده و درباره آنان توضيحات لازم داده شده است.
لي شون در اين مجموعه به معرفي دهها نوع داروي معطر اقدام کرده که عمدتاً بازرگانان ايراني به چين مي بردند و برخي از آنها به عنوان چاشني و برخي نيز براي زيبايي صورت و مو مورد استفاده خانواده امرا و نجيب زادگان قرار مي گرفت.
لي شون همچنين خدمات بزرگي در زمينه پژوهش پيرامون خاصيت داروها انجام داد و در اين زمينه ابتکارات قابل توجهي به کار برد و نقايص کتابهاي معتبر گذشته را همچون داروهاي گياه شن تونگ، يادداشت هاي پزشکان معروف، داروهاي گياهي تانگ، داروهاي گياهي خوراکي و غيره که پيش از ايشان نوشته شده بود، رفع و اصلاحاتي در آنها اعمال کرد.
لي شون براي نوشتن کتاب خود بيشتر منابع و کتابهاي نوشته شده در دوران سلسله هاي «هان»، «هان جنوبي و شمالي» و «تانگ» همچون يادداشت چو، کتاب هان، يادداشت مناطق غربي، تاريخ تانگ و... را مورد مطالعه قرار داد. از اين امر مي توان دريافت وي کاملاً با فرهنگ و زبان چيني دوران خود آشنا بود و به مدارک تاريخي چين مراجعه کرده و از آنها استفاده نموده است. او با تاليف مجموعه «داروهاي گياهي دريايي» نه تنها علم پزشکي چين را غني تر ساخت و راه ورورد فرهنگ پزشکي و داروهاي خارجي به اين کشور را باز کرد، بلکه زمينه را براي مبادلات فرهنگي و علمي بين چين و کشورهاي ديگر به ويژه ايران فراهم ساخت.
محققان و نويسندگان طب سنتي و داروهاي گياهي چين که پس از دوران لي شون در اين زمينه آثاري از خود بر جاي گذاشته اند، اغلب در آثار خود از نوشته ها و دستاوردهاي علمي او در حد زيادي استفاده کرده اند که از جمله مي توان از «تانگ شن وي» محقق دوران سلسله «سونگ» و «لي شي جن» مؤلف هم عصر سلسله «مينگ» نام برد.

اشعار و تأليفات ادبي لي شون
 

لي شون به خاطر ذوق سرشار و دانش فراواني که داشت، علاوه بر تأليف و تحقيق در زمينه علوم پزشکي و داروهاي گياهي، در زمينه ادبيات و شعر تلاش کرد، چنان که او را در رديف شخصيت هاي مهم ادبي و شاعران مشهور آن عصر قرار مي دهند. وي با وجود اينکه اصالتاً اهل چين نبود، ولي از نظر ادبي و سرودن شعر به زبان چيني جزو معدود شعراي هم عصر خود است که آثار و اشعارش در رديف شعراي معروف چين و در کنار مجموعه اشعار آنان قرار گرفته است.
اشعار وي درکتابي با عنوان «مجموعه يشم هاي سبز» جمع آوري و منتشر شده بود که متاسفانه هم اکنون در دسترس نيست؛ ولي در کتاب «مجموعه گل ها» که به همت «جائوچونگ زوآ» درسال 943 م از آثار شاعران دوران پادشاهي «شو غربي» گردآوري شده، سي و هفت قطعه شعر لي شون ديده مي شود. همچنين در کتاب ديگري با عنوان «مجموعه زون چيان»، هجده شعر از سروده هاي لي شون آورده شده است. همچنين اين اشعار در «مجموعه اشعار سلسله تانگ» شامل 500 قطعه شعر از 55 شاعر، گردآوري شده که در دوران سلسله «چينگ» تدوين شده است. در کتاب «گزيده اي از اشعار مناطق خارجي» نيز که در همان دوران تأليف شده و حاوي 289 قطعه شعر از 36 شاعر است، سروده هايي از لي شون به چشم مي خورد. در هر دو کتاب اشعار او از نظر تعداد در جايگاه پنجم قرار دارند.
بنا به مندرجات کتابهاي فوق و همچنين اظهارنظر شخصيت هاي ادبي، اشعار لي شون از نظر سبک و مضامين با آثار شعراي چيني فرق دارد و از ويژگي خاصي برخوردار است که اين سبک در اشعار شاعران پس از وي تاثير گذاشته و شيوه شعري جديدي را در سروده هاي شعراي چيني به وجود آورده و ادبيات منظوم چين را غني تر ساخته است. نوآوري، توصيف زيباييهاي عشق، ستايش از گوشه نشيني و تصويرسازي از مناظر طبيعي و نازک خيالي در اشعار لي شون موجب شده است که در کتاب «مجموعه گل ها»، از اشعار او به عنوان برجسته ترين اشعار نام برده شود.

ويژگيهاي اشعار لي شون
 

1.ناديده گرفتن افتخارات علمي و مقامات دولتي، جست و جوي زندگي آرام و بدون دغدغه از جمله ويژگيهاي آثار لي شون است که در شعر ماهيگير وي به چشم مي خورد:
در طول ده کيلومتر راه آبي تا ناحيه «تانگ من»
خواندن کتاب در حال دراز کشيدن
در زورقي که حرکت مي کند
و کوچک شمردن افتخارات علمي و مقامهاي اداري نبايد گفت،
ماهيگير تنها ماهي صيد مي کند
درياچه محل زندگي،
قايق خانه،
و ماهي و برنج غذاي هميشگي من است.
جامي پر از شراب
قفسه اي سرشار از کتاب
فارغ از آرزوي شهرت و پول
2.ابراز احساسات دروني از طريق توصيف مناظر زيباي طبيعت به ويژه منظره جنوب رودخانه «يانگ تسه» از ديگر ويژگيهاي شعر لي شون است که در شعر «روستاهاي جنوب چين» بيان شده است:
هلال ماه در آسمان
دود آشپزخانه از دور پيداست
صياد مرواريد هميشه همراه موج به دريا مي رود
قايق از ناحيه زيباي «گوي شه» مي گذرد
عصر، شراب بهاري مي خرد
و قايق را در ساحل درياچه
به بيد مجنون مي بندد.
و يا در شعر ديگري به نام «خه جوان» (H e Zhuan) مي گويد:
به خاطر دوري
از وطن خبر و نامه اي دريافت نکرده ام
سنگيني غم و اندوه در سينه مانده
از دختران زيباي کنار گلها دلتنگم
در سايه نور درخشان ماه
و باد ملايم بهار
افسوس مي خورم.
3.ياد کردن از گذشته و نگراني از وضعيت موجود يک روش نگارشي بين اديبان چين بوده است که اين خصلت در اشعار لي شون نيز ديده مي شود:
معبد قديمي در بالاي کوه،
و بناي کاخ اقامت موقت در کنار رودخانه
صداي موج دريا در گوش
و منظره کوه پيش رو
گذشته ها پي در پي از خاطرم مي گذرند
ابر از صبح تا غروب مي بارد
گلها از بهار تا پاييز شکوفه مي کنند
ميمونها نبايد سکوت را بشکنند
چون مسافران نگران مي شوند.
ده سال است که گوشه نشينم
در آب و هواي طبيعي
آزادانه زندگي مي کنم
گاهي با شادي و خوشحالي قايق مي رانم
آن هم تنها براي يافتن حقيقت
نه براي ماهيگيري.
4.بيان زيباييهاي عشق و طراوت و شادابي خاص آن از ديگر ويژگيهاي شعر لي شون به حساب مي آيد:
غروب هنگام فراغت،
گل سيب صحرايي را تماشا مي کردم.
دختري ديدم آزاد از قيد و بند زندگي
سنجاق سري همچون گل زيبا بر گيسو داشت
و گوهرهاي زينتي
بين موهاي سياهش برق مي زد
بوي خوش از لباس گلدارش به مشام مي رسيد
در آفتاب لب بام ايستاده
و در انديشه بود.
يکي از سبک هاي ادبي معروف در دوران لي شون، سبکي به نام «چي» (Qi) بود که براي همراهي با موسقي سروده مي شد. اين سبک داراي قالب هاي موزون و تعداد معيني واژه (بين 4- 7 واژه) بود و ارتباط نزديکي با موسيقي آن عصر داشت. در واقع اشعار «چي» تلفيقي از زبان موسيقي و شعر بود که ابتدا بين عامه مردم رواج داشت و کم کم مورد توجه و علاقه ادبا نيز قرارگرفت. اشعار به سبک «چي» لي شون، به خاطر سادگي و موضوعات ساده و تصنيف هاي مردمي و نشاط و پوياي از شهرت فراواني برخوردار بود.
معروف است که در دوران سلسله «تانگ» موسيقي و آلات موسيقي زيادي از مناطق غربي چين، آسياي ميانه و ايران وارد چين شد. به نوشته کتاب «يادداشت موسيقي دوران تانگ جديد»، در ميان ده موسيقي درباري دوران سلسله هاي «سوي» و «تانگ يک» موسيقي به نام «انگوا» (An Guo) وجود داشت که متعلق به بخارا- محل تولد اجداد لي شون- بود. برخي از سازهاي ايراني همچون تنبور، دو تار، قانون و کمانچه با همان اسم فارسي خود وارد چين شد و مورد استفاده قرار گرفت و هم اکنون نيز استفاده مي شود. بدون شک لي شون نيز که تحت تأثير فرهنگ، ادب و موسيقي ايراني قرار داشت، به سبک شعري «چي» که مخلوطي از زبان موسيقي و شعر است، علاقه خاصي داشته است.
البته معاصرت لي شون با ادباي مشهوري همچون «وي جوانگ» (Wei. Zhuang) نيوجيائو(Niu Jiao) اويانگ جون (Ou Yang Jun)که همگي در استان سي چوان زندگي مي کردند و اغلب به سبک «چي» شعر مي سرودند، نيز در علاقه مندي او به خلق آثار به سبک «چي» بي تأثير نبود.

پي نوشت ها :
 

1. استاندار استان يونن چين در عصر مغولان که به شدت مور اعتماد قوبيلاي خان بود.
2. شخصيت علمي مورد اعتماد دربار که تحولات مثبت زيادي در نظام آموزشي چين به وجود آورد.
3. شاعر و اديب مشهور چيني که اصالتاً اهل ايران بود.
4. Chang An
يکي از قديم ترين پايتخت هاي چين که امروزه به شهر شي ان معروف است.

منبع:یزدان پرست، حمید؛ (1387) نامه ایران؛ مجموعه مقاله ها، سروده ها، و مطالب ایران شناسی، جلد چهارم، به کوشش حمید یزدان پرست، تهران، اطلاعات، چاپ یکم.