اعیاد در قرآن کریم

* چکیده:

این مقاله به موضوع عید و مفاهیم و معرفی اعیاد دینی و وظائف مومنین در اعیاد پرداخته است. عید در لغت از ریشه عود به معنای رجوع و بازگشت اشتقاق یافته و در اصطلاح هر حالتی است از غم و اندوه و شادی و سرور و اندیشه که به انسان باز می گردد هر روزی که در آن مسرت باشد و یا مردم در آن جمع شوند نیز عید نامیده شده است، در علت تسمیه و نامگذاری عید به این نام نیز دیدگاههای مختلفی همچون بازگشت انسان در آن به فطرت و صفای باطن و اجتماع مردم و ... بیان شده است. (مفردات الفاظ قرآن، خسروی حسینی) براساس برخی از آیات قرآن از جمله» لکل امة جعلنا منسکا» و ... و پاره ای از روایات هر امتی عیدی دارد. در قرآن به برخی از اعیاد اشاره شده که از آن جمله می توان به عید فرشتگان (شب قدر)، عید اصحاب رس، عید در زمان حضرت صالح (روز آفرینش شتر صالح)، عید در زمان حضرت ابراهیم (ع) که در آن در هنگام تفریح مردم در بیرون شهر بت ها توسط حضرت ابراهیم (ع) شکسته شده. و... اشاره نمود.
اعیاد چهارگانه اسلامی (عید روز جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر) مورد توجه و عنایت خاص قرآن قرار گرفته است، پیش از هجرت پیامبر (ص) به مدینه روز اجتماعی به نام یوم العروبه مشهور بوده که در اسلام به عید روز جمعه تغییر نام یافته است. آیاتی چون« قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربّه فصَّلی» و... در مورد عید فطر و آیاتی «والبدن جعلناها لکم من شعائر الله لکم فیها خیر فاذکرواسم الله علیها صواف فإذا وجبت فکلوا منها و أطعموا القانع و المعتر کذلک سخرناها لکم لعلکم تشکرون لن ینال الله لحومها و لا دماوها و لکن یناله التقوی منکم کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی ما هداکم و بشر المحسنین» (حج/8) و... در مورد عید قربان مورد اشاره قرار گرفته اند. عید روز غدیر خم (عید روز جانشینی علی علیه السلام) در آیه اکمال دین (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً) (مائده /3) مورد اشاره واقع شده است.
* کلیدواژه: عید، عید فرشتگان، عید ادیان، اعیاد مسلمانان

* پیشگفتار

عید با مفهوم خاص چنانچه خواهد آمد، مورد توجه و عنایت خاص قرآن قرار گرفته و از همین روی علاوه بر آن که کلمه یاد شده یک بار در آیه (قال عیسی ابن مریم اللهم ربنا أنزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیداً لأولنا و آخرنا و آیة منک و ارزقنا و أنت خیرالرازقی) (مائده /114) در قرآن به کار رفته با اشکال و صور گوناگون از آن سخن به میان رفته و ضمن بیان اعیاد پاره ای از امت ها، از جمله مسیحیت، یهودیت، قوم صالح و ... از عید فرشتگان و نیز اعیاد اسلامی همچون اعیاد سعید فطر، قربان و غدیر چنانچه خواهیم دید سخن به میان آمده است.
مسأله مورد اشاره با روایتی که در منابع اهل سنت (مسند احمد 33/6 و صحیح البخاری 3/2) مورد اشاره قرار گرفته نیز تایید می گردد، زیرا پیامبر (ص) در روایت مورد اشاره، عید فطر را عید نامیده و فرموده: «ان لکل قوم عیدا و هذا عیدنا» هر امتی عیدی دارد و فطر عید ماست.

* مفهوم عید

کلمه عید اجوف واوی است و اصل آن عود به کسر عین و سکون و او می باشد که واو ساکن ماقبل مکسور تبدیل به یاء شده است، همان طور که اصل میزان، موزان بوده و به همان دلیل واو آن به یاء تبدیل شده است. کلمه یاد شده در لغت به معنای رجوع و بازگشت است و در اصطلاح هر حالتی است از (اندوه و غم و اندیشه) که به انسان باز می گرد راغب درباره کلمه عید چنین گفته است:» (عِید:) چیزی است که هر بار پس از بار دیگر برمی گردد دو عید در شریعت اختصاص به عید فطر و عید قربان دارد و چون روز عید در شریعت برای سرور و شادی قرار داده شده، چنانچه پیامبر (ص) خبر داد: «ایام اکل و شرب و بعال» (ایّام عید، ایام خوردن و نوشیدن و شوی و همسر گزینی و سرور و مزاح با همسران است) لذا نام عید برای هر روزی که مسرت در آن باشد بکار می رود و براین اساس سخن خدای تعالی است که : (انزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا (114/ مائده)» (ترجمه مفردات راغب/ 667/2)
با توجه به معنای لغوی عید که بازگشتن است یادآوری ایّام و دورانی که مشکلات یک قوم یا مجتمع نمودار می شود و یادآوری بازگشت روزهای موفقیت و شکست، عید می باشد، اعیاد اسلامی نیز این گونه هستند، مثلاً پس از یک ماه اطاعت خداوند در ماه مبارک رمضان و نیز پس از انجام فرایض بزرگ حج، روزهای فطر و قربان عید می باشند، زیرا در این روزها پاکیزگی و صفای فطری و نخستین انسان باز می گردد و آلودگی از فطرت زدوده می شود (الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل 190/40) علت نامگذاری روزهایی چون فطر و قربان به عید آن است که هر ساله عود و بازگشت دارند و تکرار می شوند، برخی چون خلیل فراهیدی در العین اشاره نموده اند که علت نامگذاری عید به عیدآن است که مردم در این روز جمع می شوند و گویا به آن باز می گردند. با توجه به مفهوم لغوی و اصطلاحی عید، برخی از مفسرین (تفسیر روح البیان 4654/2) یادآور شده اند که در قرآن از چهار نوع عید سخن به میان آمده است که عبارتند از: عید قوم ابراهیم در هنگام شکستن بت ها، عید قوم موسی (ع) که یوم الزینه باشد و آیه «موعدکم یوم الزینة» در سوره طه به آن اشاره دارد، عید سوم که در قرآن از آن سخن گفته شده عید قوم عیسی (ع) است که آیه «ربنا انزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا لأولنا و آخرنا» (مائده/114) به آن اشاره دارد. و عید چهارم که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته، عید امت محمد (ص) است که عبارتند از عید جمعه، عید قربان و عید فطر، عید جمعه در هرهفته تکرار می شود و عید فطر و قربان در هر سال تکرار می گردند.
در روایات اسلامی نیز کلمه عید به صورت فراوان به کار رفته است، به عنوان مثال علی (ع) فرموده اند:« انما هو عید من قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لانعصی الله فیه فهو یوم عید (میزان الحکمه 2196/3) نیز فرموده اند (همان 219/3): «نیروزنا کل یوم و کل یوم لایعصی الله فهو یوم عید.» همچنین در منابع اهل تسنن
(مختصر الاحکام51/3/) در خصوص روز جمعه آمده که پیامبر (ص) فرموده اند: «ان هذا یوم عید جعله الله للمسلمین فمن جاء الی الجمعة فلیغتسل فان کان عنده طیب فلمس منه و علیکم بالسواک.»

اعیاد در امم گذشته:

اُمت حضرت شعیب (ع) و قوم ثمود و امت حضرت صالح (ع) و امت حضرت ابراهیم
(ع) برای خود اعیاد و مناسکی داشته اند که شرح حال هر کدام از آنها مفصل بوده و علاقمندان به کتب مرتبط مراجعه نمایند. (اطیب البیان، ج5، ص 336و الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ج10، ص 185، و ترجمه المیزان، ج17، ص 225)

* اعیاد مورد اشاره قرآن

چنانچه بیان شد، در قرآن علاوه بر آن که کلمه (عید) یک بار به کار رفته، و اشاره شده که هر امتی عیدی دارد، در موارد متعددی به پاره ای از اعیاد امت های پیش از اسلام و نیز اعیاد اسلامی اشاره شده است که به ذکر مختصر آنها می پردازیم.

* 1) عید فرشتگان

منظور از عید فرشتگان، عید شب قدر است که در سوره قدر مورد اشاره قرار گرفته و شب نزول همه قرآن است، طبری درباره این عید گفته است: «و به ماه رمضان اندر شبی هست که آن را لیلة القدر خوانند و آن عید فرشتگان است که جمله از آسمان به زمین آیند، و جبریل و میکائیل و اسرافیل و فرشتگان بی عدد آن شب به زمین آیند، و هر کجا که می روند نور ایشان همی تابد و کسی که خدای (عزوجل) از او خشنود باشد خویشتن را بدو نمایند و آن شبی است بهتر از هزار ماه، و باید که تا روز به تعبّد و طاعت مشغول باشی. و آن شب نوزدهم ماه رمضان است تا شب بیست و هفتم یا بیست و نهم. و نگاه می باید داشت که در میان ده شب باشد که طاق باشد. خدای عزوجل ما را روزی گر داناد به هر شبی که باشد به فضل و کرم خویش، ان شاالله. و السّلم. (ترجمه تفسیر طبری 2038/7)

* 2) عید یهود

در مورد یهود از عیدهای متعددی سخن گفته شده که عبارتند از :

1- عید گاو کشان یا جشن خون

چنانچه می دانیم در سوره البقره از آیه (و اذ قال موسی لقومه إن الله یامرکم أن تذبحوا بقرة قالو أ تتخذنا هزوا قال اعوذ بالله أن اکون من الجاهلین) (البقره/67) ماجرای گاو کشی و ذبح گاو برای روشن شدن قاتلی در بنی اسرائیل به ظاهر بود ولی در باطن برای این بود که پرستش و روحیه تقدیس نسبت به گاو در هم شکسته شود و بنی اسرائیل با اجتماع عمومی بی نظیر این حکم الهی را اجرا کردند و جشنی برای آن بپا داشتند (طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، ج1، ص193)

2- عید گوسفند کشان

عید گوسفند کشان از جمله اعیادی است که در آن، موسی (ع) با خداوند در کوه طور مناجات نموده است، عید یاد شده با عید قربان مسلمانان که دهم ذی حجه است انطباق دارد، داستان مناجات حضرت موسی (ع) در آیه «و واعدنا موسی ثلاثین لیلة و أتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیلة، و قال موسی لأخیه هارون اخلفنی فی قومی و أصلح و لاتتبع سبیل المفسدین» (اعراف / 142) (التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، ج19، 158)

3- خروج بنی اسرائیل از مصر

حضرت موسی (ع) پس از اقامت طولانی در بلاد مصر و اتمام حجت ها و براهین خداوند بر فرعون و ملت وی از خداوند دستوری را دریافت می کند که بنی اسرائیل را از مصر بیرون ببرد و آنها در جایی دیگر ساکن کند، موسی (ع) دستور خداوند را اجرا و بنی اسرائیل را از مصر بیرون می برد، و به فرعونیان می گوید ما در این شب عید خواهیم داشت. (التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، ج19، 158) از این رو نجات و خروج بنی اسرائیل از مصر و غرق شدن فرعون و فرعونیان که در آیات «و لقد أوحینا إلی موسی أن أسر بعبادی فاضرب لهم طریقاً فی البحر یبسا لا تخاف درکا و لاتخشی فاتبعهم فرعون بجنوده فغشیهم من الیم ما غشیهم»
(شعراء 81/79) و ... بیان شده است، از جمله اعیاد یهود می باشد.

4- عید روز شنبه

آیه «و سئلهم عن القریة التی کانت حاضرة البحراذ یعدون فی السبت» (اعراف /163) «از قوم یهود معاصر خویش ماجرای شهری را که در کنار دریا قرار داشت سوال کن، زمانی را که در روز شنبه (از قانون پروردگار) تجاوز می کردند از گروهی یهود سخن می گوید که روز شنبه تعطیل آنها بوده و وظیفه داشتند، دست از کار و کسب و صید ماهی بکشند و به مراسم عبادت آن روز بپردازند، اما آنها این دستور را زیر پا گذاردند. و ماهی را در برکه هایی که ساخته بودند در روزهای شنبه به دام می انداختند و در روز یکشنبه به صید آنها اقدام می کردند، از همین روی به عذاب خدا دچار شده و به میمون تبدیل شدند. طبق روایات (بحارالانوار 60/14) «قریه» مورد اشاره آیه، بندری به نام «ایله» بوده که امروز به نام بندر ایلات معروف است. علاوه بر عیدهای فوق، در قرآن از عید دیگری سخن به میان آمده در زمان حضرت موسی (ع) رایج بوده که در قرآن در آیات (فاجعل بیننا و بینک موعداً لا نخلفه نحن و لا أنت مکاناً سوی، قال موعدکم یوم الزینة و أن یحشر الناس ضحی) (طه/60 و 61) به آن اشاره شده و از آن به یوم الزینة تعبیر گردیده است.

* 3- عید مسیحیت

عید مسیحیت که در قرآن از آن سخن به میان آمده روز نزول خوان آسمانی است که حضرت مسیح (ع) آن را از خداوند در خواست نموده و در آیه (قال عیسی ابن مریم اللهم ربنا انزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا لأولنا و آخرنا و آیة منک و ارزقنا و أنت خیر الرازقین) (مائده/ 114) از آن سخن به میان آمده است و چنانچه اشاره رفت، کلمه عید یک بار در قرآن به کار رفته که آن هم در آیه مورد بحث است.

* 4)- اعیاد اسلامی

در قرآن به چهار نوع عید اسلامی اشاره شده که عبارتند از: عید روز جمعه، عید فطر، عید قربان و عید غدیر، از موارد گذشته استفاده می شود که از میان اعیاد چهارگانه، عید روز جمعه و نیز عید قربان از قدمت بیشتری برخوردارند، چه آن که روز جمعه توسط حضرت موسی (ع) برای تعطیلی و عید یهود پیشنهاد می شود اما یهود آن را نپذیرفته و به جای آن بر روز شنبه اصرار می ورزند، همچنین علاوه بر وقوع جریان ذبح حضرت اسماعیل (ع) در دهم ذی الحجه گفتگو و مناجات موسی (ع) با خداوند در کوه طور در روز یاد شده تحقق می یابد.

* عید روز جمعه

روز جمعه را در لغت قدیم یوم العروبة می گفتند و عروبه در اصل زنی را گویند که شوهرش او را دوست دارد و اولین فردی که او را یوم الجمعه نام نهاد کعب ابن لوی از اجداد رسول خدا (ص) بوده که به سبب اجتماع مردم بر او در این روز آن را به این نام نامیده است. پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه، در روز جمعه در قبا نماز جمعه را به جماعت اقامه فرموده است و این اولین نماز جمعه ای بوده که رسول خدا (ص) به جای آورده اند.
در پاره ای از تفاسیر (حجة التفاسیر 13/7) از روز جمعه به عنوان روز عید جمعه تعبیر شده است. همچنین در روایت از این روز به عنوان روز عید تعبیر گردیده چنانچه رسول خدا (ص) فرموده اند (خصال- ترجمه کمره ای 282/1) روز جمعه سید روزها است و پیش خدای عزوجل از روز عید قربان و عید روزه بزرگتر است خدای عزو جل آدم «ع» را در آن آفریده و آدم را در آن بزمین فرو فرستاد و آدم را در آن قبض روح کرده و در آن ساعتی است که بنده چیزی از خدا در خواست نمی کند جز آن که به او می دهد به شرط آن که درخواست حرامی نکند، همه فرشتگان مقرب و آسمانها و زمینها و باد و کوهها و بیابان ها و دریاها در روز جمعه نگرانند از اینکه قیامت برپا شود.

* عید فطر

در پاره ای از آیات اشاره هایی به عید فطر استفاده شده که به نوعی اهمیت عید را نتیجه می دهند، چنانچه برخی از مفسران (آیات الاحکام جرجانی 315/1) از آیه» قد افلح من تزکی و ذکر اسم ربه فصلی» (اعلی /6)» وجوب دادن زکات عید فطر و
سپس خواندن نماز آن را نتیجه گرفته اند، زیرا تزکی به صورت دادن زکات عید فطر و «فصلی» به صورت خواندن نماز عید فطر معنی و تفسیر شده است، هر چند که کلمات یاد شده به صور دیگری نیز معنی و تفسیر شده اند، از سویی در آیه مورد بحث رستگاری از عذاب آخرت بر وجوب زکات و نماز عید فطر موقوف دانسته شده است، با این وجود شرایط وجوب زکات و نماز عید فطر از روایات و کتب شرعیه استفاده می شود. برخی از مفسران اشاره نموده اند که منظور از ذکر در آیه مورد بحث، تکبیرات روز عید و یا یاد خداوند در مسیر رفتن به سوی نماز عید فطر و بعد از آن است، در این صورت نیز کلمه «ذکر» به نوعی به روز عید فطر اشاره خواهد شد.

* عید قربان

گذشته از آیات متعددی که در تبیین مسائل حج درباره عید قربان سخن می گویند، نظیر آیاتی که قربانی و عید قربان را شعائر و علائم و نشانه های خداوند می دانند مثل
(یا ایها الذین آمنوا لا تحلوا شعائر الله و لا الشهر الحرام و لا الهدی و لا القلائد و لا آمین البیت الحرام یبتغون فضلاً من ربهم و رضوانا» (مائده/5)
«و البدن جعلناها لکم من شعائر الله لکم فیها خیر فاذکروا اسم الله علیها صواف فإذا وجبت جنوبها فکلوا منها و أطمعوا القانع و المعتر کذلک سخرناها لکم لعلکم تشکرون لن ینال الله لحومها و لا دماوها و لکن یناله التقوی منکم کذلک سخرها لکم لتکبروا الله علی هداکم و بشر المحسنین» (حج/8)
(ذلک و من یعظم شعائر الله فإنها من تقوی القلوب لکم فیها منافع الی أجل مسمی ثم محلها الی البیت العتیق) (حج/32 و33) و آیاتی که به قربانی یا روز عید قربان اشاره دارند، مانند
(لا تحلقوا رؤوسکم حتی یبلغ الهدی محله) (البقره /196)
آیات متعدد دیگری به عید قربان اشاره دارند، که از آنها می توان اهمیت عید قربان را به عنوان یکی از اعیاد اسلامی نتیجه گرفت، به ویژه آن که در میان اعیاد اسلامی، عید قربان بیشترین آیه را به خودش اختصاص داده و از صراحت بیشتری از آن در قرآن سخن گفته شده است، همچنین سابقه طولانی دارد که آیات مربوط به ذبح اسماعیل
(ع) نظیر (فلما بلغ معه السعی قال: یا بنی إنی اری فی المنام أنی أذبحک فانظر ما ذا تری قال یا أبت افعل ما تومر ستجدنی إن شاء الله من الصابرین) (الصافات/102) و مشابه آن، نشانگر این مدعا است،

* عید غدیر

از عید غدیر به عنوان روزی که با جانشینی علی (ع) دین اسلام کامل شده است، اشاره هایی در قرآن وجود دارد، که آیه (الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً) (مائده /3)
منظور از روز یاد شده روز عید غدیر خم است که پیامبر (ص) به صورت علنی و رسمی علی (ع) را به عنوان جانشین خودش معرفی نموده است، در همین روز دین اسلام کامل شده و نعمت خداوند بر جامعه اسلامی تمام گشته است. دانشمندان زیادی همچون ابن جریر طبری، ابو نعیم اصفهانی، خطیب بغدادی و ... به نزول آیه یاد شده در روز غدیر خم اذعان نموده اند.

پی‌نوشت‌ها:

1- استاد دانشگاه شیراز

فهرست منابع و مآخذ
القرآن الکریم
الا، الرحمن فی تفسیر القرآن، بلاغی نجفی، محمد جواد، قم، 1420ق، چاپ اول
آیات الاحکام: حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح، انتشارات نوید، تهران، 1404 ق، چاپ اول
احکام القرآن: ابن العربی، محمد بن عبدالله، بی تا، بی جا
احکام القرآن: ابن ادریس شافعی، محمد، بی تا، بی جا
اطیب البیان فی تفسیر القرآن: طیب سید عبدالحسین، انتشارات اسلام، تهران 1378ش، چاپ دوم
الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل: مکارم شیرازی، ناصر، مدرسه امام علی بن ابی طالب، قم، 1421ق
المیزان فی تفسیر القرآن: طباطبایی، محمد حسین، دفتر انتشارات جامعه مدرسین قم، 1417 ق، چاپ پنجم
انوار التنزیل و اسرار التأویل: بیضاوی، عبدالله بن عمر، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، 1418 ق، چاپ اول
انوار درخشان: حسینی همدانی، سید محمد حسین، کتابفروشی لطفی، تهران 1440 ق، چاپ اول
انوار العرفان فی تفسیر القرآن: داور پناه، ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران 1375 ش
ایجاز البیان فی معانی القرآن: نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 1415 ق، چاپ اول
«بحار الانوار»: مجلسی، محمد باقر، 1403 ق، بیروت، موسسه الوفاء
بحر العلوم: سمرقندی، نصربن محمد بن احمد، بی تا، بی جا
البحر المحیط: ابی حیان اندلسی، محمد بن یوسف، دارالنشر، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1422 ق، تحقیق شیخ عادل احمد عبدالوجود و دیگران
البرهان فی التفسیر القرآن: بحرانی، سید هاشم، بنیاد بعثت، تهران 1416 ق، چاپ اول
پرتوی از قرآن: طالقانی سید محمود، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1362 ش
التبیان فی تفسیر القرآن: طوسی، محمد بن حسن، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا
«التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم»: مصطفوی، حسن، 1360 ش، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
ترجمه تفسیر جوامع الجامع: مترجمان، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، 1377 ش
ترجمه خصال شیخ صدوق: کمره ای، محمد باقر، انتشارات کتابچی، تهران، 1377 ش
ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن: خسروی حسینی، سید غلامرضا، انتشارات مرتضوی، تهران، 1375ش، چاپ دوم
ترجمه تفسیر طبری: مترجمان، انتشارات طوس، تهران، 1356 ش.
ترجمه و تفسیر رهنما: رهنما، زین العابدین، انتشارات کیهان، 1346 ش
ترجمه روضه الواعظین و بصیرة المتعظین فتال نیشابوری: مهدوی دامغانی، محمود، نشر نی، تهران، 1366 ش، چاپ اول
تفسیر اثنا عشری: حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، انتشارات میقات، تهران، 1363 ش
ترجمه الطبقات الکبری: مهدوی دامغانی، محمود، انتشارات فرهنگ و اندیشه، تهران، 1374 ش
ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن: موسوی همدانی، محمد باقر، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین قم، قم 1374 ش، چاپ پنجم
تفسیر روح البیان: حقی بروسوی، اسماعیل، دارالفکر، بیروت، بی تا
تفسیر علی بن ابراهیم قمی: قمی، ابوالحسن علی بن ابراهیم، 1404 ق، مؤسسه دارالکتب، قم، چاپ سوم
التفسیر الکبیر (مفاتیج الغیب): فخر رازی، ابو عبدالله محمد بن عمر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420 ق، چاپ سوم
التفسیر المظهری: مظهری، محمد ثناء الله، مکتبة رشدیه، پاکستان، 1412 ق
التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج: زحیلی، وهبه بن مصطفی، دارالفکر المعاصر، بیروت، 1418 ق، چاپ دوم
«تفسیر نور»: قرائنی، محسن، 1383 ش، تهران.
التفسیر الواضح: حجازی، محمد محمود، دارالجیل الجدید، بیروت، 1413 ق
التفسیر الوسیط للقرآن الکریم: طنطاوی، سید محمد، بی تا، بی جا
الجامع لاحکام القرآن: قرطبی، محمد بن احمد، انتشارات خسرو، تهران 1364 ش، چاپ اول
حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر: بلاغی، سید عبد الحجت، انتشارات حکمت، قم، 1368 ق
الدر المنثور فی تفسیر المأثور: سیوطی، جلال الدین، کتابخانه آیة الله مرعشی، قم، 1404 ق
روح المعانی فی التفسیر القرآن العظیم: آلوسی، سید محمود، دارالکتب العلمیة، بیروت 1415 ق، چاپ اول
السیرة النبویة: عبدالملک بن هشام الحمیری المعاصری، بیروت، دارالمعرفه، بی تا
صحیح البخاری: محمد بن اسماعیل البخاری، بیروت ، دارالفکر، 1401 ق
عیون اخبار الرضا: صدوق قمی، ابوجعفر، بیروت، موسسه الاعلمی ، 1404 ق، چاپ اول
مجمع البیان فی تفسیر القرآن: طبرسی، ابی علی فضل بن حسن، بیروت، موسسه الاعلمی، 1415 ق، چاپ اول
مختصر الاحکام: گلپایگانی، سید محمد رضا، دارالقرآن الکریم، قم 1390 ق
مسند احمد: امام احمد بن حنبل، دار صادر بیروت، بی تا
میزان الحکمة: وی شهری، محمد، دارالحدیث، 1375 ش، قم.
فصلنامه قرآنی کوثر شماره 39