نویسنده: محمود محمدی عراقی و دیگران
روش تحقیق و به تبع آن مبحث روش در علوم، اهمیت ویژه ای دارد. علاوه بر دانشمندان علوم مختلف که هر یک به تناسب رشته علمی بخشی از مطالعات و تحقیقاتشان را به این موضوع اختصاص داده اند، رشته های دیگری از معرفت بشری (فلسفه، منطق، شناخت شناسی و فلسفه علم) نیز از دیرباز روش شناسی را در علوم، از مباحث عمده تلقی کرده و به بررسی آن پرداخته اند. تا آنجا که امروزه روش شناسی یکی از شاخه های مهم معرفت بشری است.
در سیر تاریخی این موضوع، شاهد جدالهای سختی بین دانشمندان، بویژه در توافق بر سر روش واحد هستیم. این امور از یکطرف اهمیت مبحث روشها را نشان می دهد و از طرف دیگر بیانگر این نکته است که موضوع روش، هنوز نیازمند تحقیق و تبیین بیشتر و کاملتر است.
علاوه بر آنچه که گذشت، امور زیر نیز ضرورت منطقی بررسی روشها را آشکار می کند:
1.هر یک از رشته های معرفت بشر، منظومه ای از قوانین یا شناختهایی از هستی و جلوه های گوناگون آن است که با استفاده از روش یا روشهایی به دست آمده اند. تحصیل این قوانین- اگر بخواهد به شناخت صحیح نسبت به پدیده ها منجر شود- به شناخت مناسبترین روش برای بررسی موضوع مورد نظر و کاربرد دست آن بستگی کامل دارد.
2.شناخت پدیده های جهان، به نسبت درجه پیچیدگی و کثرت و تنوع عوامل مؤثر در آنها دشوارتر است و از این رو به همان نسبت هم نیازمند دقت بیشتر و کاربرد روشها و فنون دقیقتر و کاملتری است و احیاناً در انجام این امر باید به تناسب ابعاد مختلف آن از چند روش استفاده کرد؛ این امر مستلزم شناخت روشهای مختلف، متناسب با ابعاد گوناگون هر پدیده است.
3.خطاهای موجود در علوم تا حد زیادی معلول روش تحقیق آنهاست. کشف این خطاها و دستیابی به پاسخ درست و نیز مصونیت نسبی از تکرار این اشتباهات، مرهون روشهای دیگر و شناخت دقیق محدوده هر یک و کاربرد صحیح روشهای پیشین است. محقق برای موفقیت در این زمینه باید مسائلی را از قبیل خلط روشهای مختلف، غفلت از شرطهایی که رعایت آنها لازم است، بی توجهی نسبت به امتیازات و نارساییهای آنها و افراط و تفریط در ارج گذاری و اعتبار روشها- که در مقاطعی از تاریخ علم، معرفت بشری را دچار رکود و انحطاط کرده است- مورد بازبینی و دقت لازم قرار دهد.
عوامل یاد شده و در کنار آنها پیشرفتهای شفگت انگیز علوم طبیعی در اثر کاربرد روش تجربی، موجب شد که تا مدتی نسبتاً طولانی، علم بودن هر یک از رشته های علمی را در گرو روش آنها بدانند. این امر هنوز هم در محافل علمی مشاهده می شود. افراط در ارج نهادن به روش، بویژه روش تجربی، تا آنجا پیش رفت که به نوعی اصالت روش یا روش پرستی تبدیل گردید و از نقش موضوع تحقیق غفلت شد؛ چنانکه فیلیپ بوسرمن می نویسد:« اهمیت نفس متعلق تحقیق نادیده انگاشته می شد و محقق تنها با کاربرد روش، رضایت خاطر حاصل می کرد.»(1)
در علوم اجتماعی این مبحث به خاطر پیچیدگی بیشتر موضوع- که برخاسته از تعدد و تنوع عوامل مؤثر در پدیده های اجتماعی و چگونگی تأثیر آنهاست- از اهمیت بیشتری برخوردار است.(2)
4.همچنین کاربرد وسیع بررسیهای اجتماعی (که به گفته برخی از کاربرد فیزیک هسته ای مهمتر است)، در صد بسیار بالای سرمایه گذاری در تحقیقات اجتماعی و توسعه شگفت انگیز رشته های علوم اجتماعی در چند دهه اخیر، ( که به ادعای بعضی از دانشمندان با رشد علوم طبیعی در طول تاریخ برابری می کند) نشانگر نیاز شدید و اهمیت شناخت مسائل اجتماعی در ابعاد مختلف است؛ از این رو، امور یاد شده ضرورت بررسی روشها، شناخت درجه اعتبار، آگاهی از قلمرو و محدوده هر یک و سرانجام تعیین در صد کارایی آنها را در پژوهشهای اجتماعی جلوه گر می سازد.
پی نوشت ها :
1-بوسرمن، فیلیپ؛ دیالکتیک و روش شناسی و گورویچ، ژرژ؛ دیالکتیک یا سیر جدالی و جامعه شناسی؛ ص330 و تأثیرات الایدیولوجیا فی علم الاجتماع؛ ص 137-138.
2-در همین فصل، تحت عنوان «مشکلات، نارساییها و موانع موجود در تحقیقات اجتماعی» اموری ذکر خواهد شد که ضرورت و اهمیت بیشتر مسائل روش شناختی در علوم اجتماعی را روشن می سازد. برگر نیز ضمن تأکید بر اهمیت مبحث روش در جامعه شناسی، همین نکته را یادآور شده می نویسد:«روش تحقیق عملی و نظری از مهمترین و با ارزشترین کارهای جامعه شناسی است... اغلب جامعه شناسان بویژه در آمریکا، آنچنان به مسائل روش تحقیق سرگرم شده اند که بکلی علاقه خود را به جامعه از دست داده اند.» (Pyramids of Sacrifice;p.633)
