نویسنده: غلامحسن محرمی
در این نوشته به معرفی مهم ترین منابعی می پردازیم که بیشترین اطلاعات تمدنی را دربر دارند و نوشته های مختلف مسلمانان، به ویژه شیعیان و شاگردان ائمه علیهم السلام را گزارش کرده اند و در آنها به گونه ای دیدگاه های تمدنی ائمه علیهم السلام نمایان است.
الکافی
کتاب کافی قدیمی ترین کتاب جامع حدیثی شیعه و یکی از کتب اربعه است. اهمیت و جایگاه این کتاب در میان شیعیان بر کسی پوشیده نیست.کلینی نویسنده ی این کتاب در اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، هم زمان با عصر غیبت صغری می زیسته و در سال 329 ق چشم از جهان فروبسته است. کتاب کافی دربردارنده ی احادیث فقهی، کلامی، اخلاقی و اجتماعی است. از این رو می تواند منبع خوبی برای آگاهی از دیدگاه های امامان شیعه علیهم السلام درباره ی علوم مختلف باشد. مهم ترین بخش های این کتاب که در نوشتار حاضر، مورد استفاده قرار گرفته، عبارت اند از: کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب الحجة، کتاب الزی و التجمل.
آراء اهل المدینة الفاضلة
فیلسوف و دانشمند مسلمان ابونصر محمد بن محمد بن طرخان فارابی، از دانشمندان قرن سوم و چهارم هجری است که در سال 259 ق، در شهر فاراب، از شهرهای خراسان قدیم دیده به جهان گشود و در سال 339 ق بدرود حیات گفت. وی صاحب تألیفات بسیاری بوده که برخی از آنها چون السیاسة المدنیة، تحصیل السعادة و فصوص الحکم، از منابع این تحقیق اند؛ ولی بیشترین بهره از کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة کسب شده است. برخی مباحث این کتاب که در نوشتار حاضر بیشتر مورد استفاده بوده اند، عبارت اند از: العضو الرئیس، احتیاج الانسان الی الاجتماع و التعاون، خصال رئیس المدینة الفاضلة. آرای فارابی در فصل اخیر، هماهنگی بسیاری با دیدگاه های شیعیان درباره ی امامت دارد. (1)در این فصل ها، برای نخستین بار شکل گیری تمدن بشری و نیاز انسان به تمدن از زبان یک اندیشمند، متفکر و فیلسوف مسلمان بیان شده، و او با دیدگاه اسلامی و شیعی این مسئله را بررسی، و نظر بزرگان دین را در قالب های فلسفی بیان کرده و دیدگاه های فلسفی را با آنها تطبیق داده است.
الفهرست
محمد بن اسحاق، مشهور به ابن ندیم، نویسنده و مؤلف کتاب الفهرست، از عالمان و دانشمندان قرن چهارم هجری بوده است. یاقوت حموی درباره ی او می گوید:محمد بن اسحاق، کنیه اش ابوالفرج و کنیه ی پدرش ابویعقوب، مصنف کتاب الفهرست است که در آن کوشش نیکو انجام داده و به طور جامع سخن گفته، که دلیل بر اطلاع او بر انواع فنون علم و دستیابی او به کتاب هاست و من بعید نمی دانم که او وراق بوده و کتاب می فروخته است. (2) طبق نقل ابن نجار در ذیل تاریخ بغداد، تاریخ وفات او سال 385 ق بوده است. (3)
کتاب الفهرست، یکی از مهم ترین منابع، درباره ی کوشش های مسلمانان در عرصه های مختلف علوم و فنون در تمدن اسلامی است؛ به ویژه اینکه در بیان آثار امامان شیعه علیهم السلام و شاگردان آنها، دست به کتمان نزده و بسیاری از این آثار را منعکس کرده است. برخی از آن گزارش ها عبارت اند از:
معرفی مصحف امیرمؤمنان علیه السلام، (4) معرفی تفسیر منسوب به امام باقر علیه السلام، (5) کوشش های ائمه علیهم السلام و شاگردانشان در علوم قرآن به ویژه قرائت، (6) تأسیس علم نحو به دست امیرمؤمنان علیه السلام (7) و نقش شاگردان ائمه علیهم السلام در علوم ادبی، بیان کوشش شیعیان در علم نسب و تاریخ، (8) معرفی آثار متکلمان (9) و فقهای شیعه، (10) اشاره به نقش شیعیان در ترجمه ی کتاب های علمی و تدوین طب، فلسفه و شیمی. (11)
رجال نجاشی
نام اصلی این کتاب، فهرست اسماء مصنفی الشیعة است و به اعتبار نویسنده اش، ابوالعباس احمد بن علی نجاشی اسدی کوفی، به رجال نجاشی معروف شده است.ابوالعباس نجاشی ( م. 450 ق)، کوشیده از میان شیعیان و اصحاب و شاگردان ائمه علیهم السلام، مؤلفان و دانشمندان و صاحبان آثار را تا زمان خودش، به ترتیب حروف الفبا برشمارد. رجال نجاشی یکی از مطمئن ترین منابع برای آگاهی از نقش ائمه علیهم السلام در شکل گیری و توسعه ی تمدن اسلامی است. نجاشی در لابه لای ذکر آثار اصحاب ائمه علیهم السلام، آثار امامان را، که معمولاً همان شاگردانشان نقل کرده اند، نیز گزارش کرده است.
فهرست شیخ طوسی نیز کتابی همانند رجال نجاشی است که به اعتبار نویسنده اش، جایگاه ویژه ای دارد. شیخ طوسی، رجال کشی را نیز با عنوان اختیار معرفة الرجال تلخیص کرده است. در نوشتار حاضر، پس از رجال نجاشی، از این دو کتاب شیخ طوسی نیز بهره برده ام. معالم العلما اثر ابن شهر آشوب هم، کاری دیگر از این قبیل است. نویسنده در ابتدای کتاب، به تقدم شیعیان در امر کتابت تصریح کرده است.
در سه کتاب رجال نجاشی، الفهرست و معالم العلما، بیشتر آثار محدثان کانون توجه بوده است. البته در آنها از کتاب های علما نیز سخن به میان آمده است؛ ولی نمی توان آنها را دربرگیرنده ی تمام نوشته های شیعیان دانست. برای نمونه نام جابربن حیان در هیچ یک از آنها به چشم نمی خورد. در معالم العلما، نام های شاعران شیعه افزوده شده است. رجال کشی بیشتر شرح حال است و صبغه ی تمدنی آن اندک می باشد.
التعریف بطبقات الامم
مؤلف کتاب التعریف بطبقات الامم، علامه قاضی صاعد اندلسی است که کنیه ی او ابوالقاسم بوده و در سال 420 ق متولد شده و در سال 464 ق وفات یافته است. او مورخ، منجم، ریاضی دان، رصدگر، فقیه مالکی و قاضی شهر طلیطله ی اندلس بوده است.قاضی صاعد در کتاب التعریف، تاریخ، دانش، سیرت و زندگی اجتماعی امت های گوناگون را تشریح، و یک علم کلی مردم شناسی را ابداع کرده، که در آن نهادهای هر جامعه را، به قوای ذهنی گوناگون بشر نسبت داده است. او پرورش علوم را که تجلیات نفس عاقله هستند، یک مرحله ی قاطع در تاریخ بشر می داند و از این رو جوامع را به دو طبقه ی کلی متمدن و وحشی تقسیم کرده است.
علاوه بر این، کتاب قاضی صاعد را از جنبه ی دیگری نیز مهم و حتی یک ابداع ارزیابی کرده اند؛ زیرا وی در این کتاب، تاریخ علوم را به صورتی عمومی به تصویر می کشد و در این کار به حقیقت ثابت، چشم می دوزد؛ لذا این کتاب از همان زمان تألیف، توجه دانشمند شرق و غرب جهان اسلام را به خود جلب کرد.
البته قاضی صاعد از نقش امامان شیعه علیهم السلام در علوم و فنون، چندان سخن به میان نیورده است؛ به ویژه اینکه بیشترین عنایت او به علوم فلسفی، نجومی و طبی بوده، تا علوم نقلی و شرعی؛ با این حال او فضل دانشمندان شیعه و شاگردان ائمه علیهم السلام را نیز انکار نکرده است. به هر حال این کتاب منبع مهمی برای بخش اول نوشته ی حاضر، یعنی شکل گیری و مراحل تمدن اسلامی است.
الملل و النحل
تحقیق حاضر، از میان کتاب های تاریخ ادیان، بیشترین بهره را از کتاب الملل و النحل شهرستانی ( م. 548 ق)، برده است. اگرچه موضوع این کتاب، ادیان، فرق و مذاهب است، به نوعی به تاریخ علم و اندیشه هم مربوط می شود؛ زیرا در آن سیر تحول اندیشه ها، که مستلزم بازگویی شرح حال علمی رهبران فکری و دینی است، بیان شده است. افزون بر آن، بخش هایی از این کتاب به شرح حال فلاسفه و گزارش آثار آنها پرداخته است. چون از دیدگاه شهرستانی، فرقه ها منحصر در فرقه های کلامی نبوده اند، او در کتابش مکاتب فقهی را نیز برشمرده است. از لابه لای مطالب این کتاب می توان نکات مفیدی را در زمینه ی موضوع این تحقیق یافت. از جمله در بخش فرقه های معتزله رابطه ی برخی از رهبران معتزله با فرزندان و شاگردان ائمه علیهم السلام بازگو شده که می توان در دل آن، تأثیرپذیری معتزله را از ائمه علیهم السلام، به ویژه در استناد به عقل، مشاهده کرد.شرح نهج البلاغه
کتاب بسیار ارزشمند شرح نهج البلاغه نوشته ی دانشمند مشهور، عزالدین عبدالحمید بن ابی الحدید مدائنی از عالمان قرن هفتم و متوفای 656 ق است که اکنون در بیست جلد چاپ شده است. ابن ابی الحدید کتاب شرح نهج البلاغه را نوشت و به مؤیدالدین محمد بن احمد بن علقمی، وزیر شیعی مستعصم آخرین خلیفه ی عباسی تقدیم کرد. شرح نهج البلاغه دایرة المعارفی از اطلاعات ادبی و تاریخی است و از جامع ترین منابع تاریخ اسلام به شمار می رود. ابن ابی الحدید عصاره ی کتاب های ادب، تاریخ، نسب، مغازی، سیره، فقه، رجال، مناظره و کلام را در آن آورده است. این کتاب بزرگ تر از آن است که بتوان آن را در این مختصر معرفی کرد. این کتاب نمونه ی خوبی از تأثیرگذاری سخنان امامان معصوم علیهم السلام در تاریخ علوم است که شخص دانشمندی مثل ابن ابی الحدید، با تبحر در فقه، اصول، کلام، ادب، شعر و تاریخ، اقدام به شرح سخنان امیرمؤمنان علیه السلام کرده است. خود ابن ابی الحدید درباره ی عظمت نهج البلاغه در مقدمه ی کتاب خود می گوید:تا جایی که من می دانم، پیش از من تنها یک نفر این کتاب را شرح کرده است و او سعید بن هبة الله بن حسن فقیه معروف به قطب راوندی از فقیهان امامیه است؛ ولی وی از مردان این میدان نبود؛ زیرا عمرش را تنها در فقه صرف کرده است. چگونه یک فقیه می تواند این فنون متنوع را شرح کند و در این علوم متفاوت خوض نماید؟ (12)
افزون بر این، وی در این کتاب نمونه های فراوانی از ابتکارها، تأثیرها و نوآوری های ائمه علیهم السلام، به ویژه امیرمؤمنان علیه السلام را در علوم و فنون مختلف نمایانده است. او در مقدمه، با ادله و مدارک معتبر ثابت می کند که امیرمؤمنان علیه السلام بنیان گذار علوم اسلامی بوده است. (13) این یکی از مهم ترین مطالب کلیدی و راهگشا در مطالعه ی نقش ائمه علیهم السلام در شکل گیری و توسعه ی تمدن اسلامی است. ابن ابی الحدید گاهی در متن کتاب هم این مطلب را تعقیب کرده است؛ از جمله در شرح نامه ی مالک اشتر می گوید این نامه بعد از افتادن به دست معاویه، مورد استفاده ی حاکمان بنی امیه قرار می گرفت و سرانجام عمر بن عبدالعزیز آن را آشکار کرد. (14)
فرج المهموم
یکی از کتاب هایی که می تواند منبع خوبی درباره ی نقش امامان شیعه علیهم السلام در شکل گیری و توسعه ی تمدن اسلامی به شمار آید، کتاب فرج المهموم نوشته ی عالم پرهیزکار و زاهد شیعه، سید بن طاووس (م. 664 ق) است. موضوع این کتاب دیدگاه ائمه علیهم السلام و دانشمندان شیعه، درباره ی علم نجوم است که یکی از علوم مادر و پرطرف دار در اعصار گذشته بوده است. سید بن طاووس در این کتاب به اصل علم نجوم نپرداخته؛ بلکه دیدگاه رهبران دینی را درباره ی نجوم بررسی کرده است. به ویژه دو باب این کتاب، در این باره اهمیت دارند، که یکی از آن دو در زمینه ی سخنان امامان علیهم السلام درباره ی نجوم، است. (15) سید در میان سخنان ائمه علیهم السلام درباره ی نجوم، به مناظره های آنان و اطلاعات وسیع نجومی آن بزرگواران اشاره کرده است. باب دیگر درباره ی منجمان شیعه است. در این باب به نقش شاگردان ائمه علیهم السلام در توسعه ی علم نجوم پرداخته شده است. (16) این کتاب جامع ترین منبع در این باره است.مقدمه ی ابن خلدون
کتاب مقدمه نوشته ی عبدالرحمن بن خلدون ( م. 808 ق) مدخلی برای بیان تاریخ حکومت ها و ملت هاست؛ اما به قدری غنی است که آن را گنجینه ی علوم اجتماعی، سیاسی و ادبی خوانده اند. (17) این کتاب در واقع مقدمه ی کتاب تاریخ ابن خلدون با نام العبر است. ابن خلدون در مقدمه به گونه ای بسیار مفصل درباره ی عناصر تمدنی سخن گفته است. او برای مفهوم تمدن از واژه ی عمران استفاده کرده و تمدن را معادل عمران دانسته است؛ با این حال وی حتی برای بدویان نیز قائل به نوعی تمدن است؛ اما عرب ها را همواره مردمی دور از تمدن به شمار آورده و در توسعه ی تمدن اسلامی برای آنها نقش چندانی لحاظ نکرده است. به هر حال این کتاب یکی از پر استفاده ترین منابع در بحث های تمدنی است و در توضیح عناصر تمدنی از آن به نحو گسترده ای، بهره می برند؛ تا جایی که در توضیح برخی از عناصر تمدنی، تنها منبع به شمار می رود. اگرچه در این کتاب گرایش ضد شیعی شدیدی وجود دارد، می توان برخی از فعالیت های علمی ائمه علیهم السلام را جسته و گریخته در آن یافت؛ مانند کتاب جفر منسوب به امام صادق علیه السلام، (18) تأثیرپذیری مکاتب عرفانی از معارف شیعی (19) و گستره ی عمل به فقه شیعه. (20)فصل الخطاب
کتاب فصل الخطاب نوشته ی خواجه محمد پارسا، متولد سال 749 ق در بخارا و متوفای سال 822 ق در مدینه است. خواجه پارسا، یکی از دو جانشین خواجه بهاءالدین محمد نقشبند، مجدد طریقت خواجگان و مؤسس شیوه ی نقشبندیه، است که در طریقت نقشبندیه شأن والایی دارد.اهمیت این کتاب در این است که نویسنده ی آن، فردی صوفی مسلک و سنی مذهب بوده که کتاب خود را از مطالب منابع حدیثی، تاریخی و عرفانی پر کرده است؛ لذا از این لحاظ می تواند نشانگر اندازه ی تأثیرپذیری اندیشه ی عرفانی از معارف ائمه ی معصوم علیهم السلام باشد.
خواجه پارسا در فصل الخطاب با آوردن مطالب مستند از معتبرترین کتاب های مورد قبول عامه در حدیث و تفسیر و مسائل اصولی و کلامی درباره ی اهل بیت علیهم السلام و غیبت امام موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، مطالبی را نقل کرده که نشانگر پذیرش قلبی خود اوست و هیچ گونه بوی انکار از آنها به مشام نمی رسد. بدین ترتیب از لحاظ تنوع موضوع و استحکام سخن درآوردن شواهد و مستندات اصیل، در کمتر اثری از عامه می توان نظیری برای این کتاب یافت؛ زیرا گرچه او بر مذهب تسنن پای می فشرد، بسیاری از عقاید شیعی را تأیید می کند؛ مثلاً با آوردن روایات گوناگون درباره ی تفسیر آیه ی پنجم از سوره ی آل عمران، با صراحت بر اعتبار نظر مفسران شیعه صحه گذاشته است. (21) او هنگام نقل روایتی از نجم الدین کبری در مسئله ی « الباس خرقه» سلسله ی نسب شیخ نجم الدین را تا حسن بصری و علی بن ابی طالب علیه السلام می رساند و باز در ضمن نقل روایتی، با اسناد به عبدالواحد بن زید درباره ی اولاد امیرمؤمنان علیه السلام، فرقه ی او را به کمیل بن زیاد و از طریق وی به علی بن ابی طالب علیه السلام منتسب می کند. (22) وی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که شناخت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم برائت از آتش، و حب آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم جواز عبور از پل صراط، و ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم امام از عذاب است. (23) پارسا حدیث غدیر را به طور کامل نقل کرده و حتی تبریک گفتن عمر به امیرمؤمنان علیه السلام را آورده است. (24)
وی همچنین در بیان زندگی ائمه علیهم السلام و فضایل و مناقب آنان کاملاً با فرهنگ شیعه سازگاری کرده است و توضیح ها و شرح های مفصلی برای آیات مربوط به اهل بیت علیهم السلام چون آیه ی مودة القربی، (25) تطهیر و کوثر (26) نوشته و آنها را بر اهل بیت علیهم السلام تطبیق کرده است. او علاوه بر امیرمؤمنان علیه السلام، در ذکر مناقب دیگر امامان علیهم السلام هم تا امام زمان علیه السلام سخن را به درازا کشانده است. (27) با این حال هیچ گاه نمی توان او را شیعه دانست؛ زیرا به همان اندازه از مخالفان امیرمؤمنان علیه السلام و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم سخن به میان آورده است و خودش هم بر سنی بودنش اصرار دارد.
مجالس المؤمنین
نویسنده ی کتاب پر مطلب مجالس المؤمنین، شهید قاضی نورالله شوشتری، از عالمان معاصر شیخ بهایی است که در هندوستان به حالت تقیه می زیسته و از سوی اکبرشاه و پسرش جهانگیر شاه منصب قضاوت را برعهده داشته است؛ اما او در قبول این منصب شرط کرده بوده که ملزم به هیچ یک از چهار مذهب اهل سنت نباشد و بنا بر اجتهاد خودش قضاوت کند. او سرانجام قربانی حسادت های علمای عصر خود شد و در زمان جهانگیر شاه به جرم شیعه بودن، به شهادت رسید.کتاب مجالس المؤمنین، یکی از مهم ترین منابع درباره ی تاریخ شیعه و شخصیت های شیعی است، (28) که در یازده مجلس تنظیم شده است. نویسنده در این کتاب به بررسی اماکن شیعه نشین، بزرگان شیعه، تابعان، عالمان شیعه، صوفیه، حکمای شیعه، سلاطین و شعرای شیعه پرداخته است. در این تحقیق از بخش « بزرگان صوفیه» که مربوط به عارفان شیعه است، بیشتر از دیگر بخش ها بهره می بریم؛ زیرا قاضی نورالله از جایگاه فردی که به عرفان و تصوف دید مثبت دارد، وارد بحث و بررسی شده و کار سید حیدر آملی را در نگرش به تصوف تعقیب کرده است و مانند او تشیع و تصوف را دو لفظ مترادف گرفته و همه ی صوفیان متقدم را شاگردان ائمه علیهم السلام به شمار آورده است، که علومشان را از ائمه علیهم السلام فراگرفته اند. او چنان ارتباط تنگاتنگی میان بزرگان متقدم صوفیه و امامان شیعه علیهم السلام ترسیم کرده که هیچ یک از منابع متقدم تاریخی، رجالی و حتی منابع تصوف نمی توانند آن را تأیید کنند.
فهرست واره ی منابع تمدن اسلامی :
1. آقابزرگ تهرانی، محمدحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دار الاضواء، بیروت، 1403 ق.
2. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و درر الکلم، انتشارات دفتر تبلیغات، قم، 1366 ه.ش.
3. آملی، سید حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1347 ش.
4. آیینه وند، صادق، علم تاریخ در گستره ی تمدن اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1377 ش.
5. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، دار الکتب العربیة، قاهره، 1378 ق.
6. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1385 ق.
7. ــــ، اسد الغابة فی معرفه الصحابة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، [ بی تا].
8. ابن العبری، غریغوریوس بن هارون، تاریخ مختصر الدول، مؤسسة نشر منابع الثقافه الاسلامیة، قم، [ بی تا].
9. ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی، تقریب التهذیب، دار المعرفة، بیروت، [ بی تا].
10. ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ط 3، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1424 ق.
11. ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند للامام احمد بن حنبل، ط 2، دارالفکر، بیروت، 1414 ق.
12. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق.
13. ابن خلکان، عبدالرحمن بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، منشورات الشریف الرضی، قم، 1364 ش.
14. ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ط 1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1416 ه.ق.
15. ابن سینا، حسین بن عبدالله، المعراجیه ( در حاشیه ی کتاب شفا)، 1303 ق.
16. ــــ، الهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن زاده ی آملی، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه ی قم، قم، 1418 ق.
17. ابن شبه نمیری، عمر بن شبه، تاریخ المدینة المنورة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1410 ق.
18. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، منشورات المطبعة الحیدریة، نجف، 1380 ق.
19. ــــ، مناقب آل ابی طالب، منشورات ذوی القربی، قم، 1412 ق.
20. ابن صباغ مالکی، علی بن محمد، الفصول المهمه فی معرفه احوال الائمة، ط 2، دار الاضواء، 1409 ق.
21. ابن طاووس، علی بن موسی، جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، مؤسسة الآفاق، [ بی جا]، 1317 ش.
22. ــــ، فرج المهموم، دار الذخائر، قم، [ بی تا].
23. ــــ، فلاح السائل و نجاح المسائل، ط 1، مرکز نشر دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1419 ق.
24. ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ترجمه ی محمد وحید گیلانی، چ 4، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1384 ش.
25. ــــ، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیة، منشورات دار القلم العربی، حلب، 1418 ق.
26. ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1411 ق.
27. ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، تصحیح ابوالعلاء عفیفی، نشر الزهراء، تهران، 1366 ش.
28. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، دارالفکر، بیروت، 1415 ق.
29. ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، منشورات الشریف الرضی، قم، 1415 ق.
30. ــــ، الامامة و السیاسة، منشورات الشریف الرضی، قم، 1415 ق.
31. ابن قیم الجوزیه، شمس الدین محمد، الطب النبوی، دارالفکر، بیروت، 1419 ق.
32. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دار الفکر، بیروت، 1407 ق.
33. ــــ، السیرة النبویة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، [ بی تا].
34. ابن مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، سروش، تهران، 1379 ش.
35. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دارالمعرفة، بیروت، [ بی تا].
36. ــــ، الفهرست، ترجمه ی محمدرضا تجدد، مهین جهانبگلو، امیرکبیر، تهران، 1366.
37. ابن هلال ثقفی، الغارات، دار الاضواء، بیروت، 1407 ق.
38. ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، ط 2، دارالاعتصام، قم، 1425 ق.
39. ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رسالة ابی غالب الذراری، مکتب الاعلام الاسلامی، [ بی جا]، 1411 ق.
40. احمد، لبید ابراهیم و فاروق عمر، عصر النبوة و الخلاقة الراشدة، دارالحکمه، بغداد، [ بی تا].
41. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الائمه، مکتبه بنی هاشم، تبریز، 1381 ق.
42. اشعری، ابوالحسین، مقالات الاسلامیین، دار صادر، بیروت، 1427 ق.
43. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، منشورات الشریف الرضی، قم، 1416 ق.
44. اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1421 ق.
45. افندی، عبدالله، ریاض العلما، الخیام، [ بی جا]، 1401 ق.
46. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، ط 5، دار التعارف للمطبوعات و مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، 1418 ق.
47. امین مصری، احمد، ضحی الاسلام، ترجمه ی عباس حسینی، چ 3، انتشارات اقبال، تهران، 1358 ش.
48. امین، سید حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ط 6، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1423 ق.
49. اندلسی، صاعد بن احمد، التعریف بطبقات الامم، چ 1، هجرت، تهران، 1376 ش.
50. انصاری، مرتضی، المکاسب، آرموس ( اسماعیلیان)، قم، 1381 ش.
51. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ط 1، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، 1429 ق.
52. برقی، احمد بن محمد بن خالد، رجال البرقی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1419 ق.
53. برو، توفیق، تاریخ العرب القدیم و عصر الرسول، ایلول، دمشق، 1996 م.
54. بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، مؤسسة الواصف، قم، 1422 ق.
55. بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1398 ق.
56. بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم، المکتبة الحیدریه، نجف، 1384 ه.ق.
57. بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، الآثار الباقیه عن القرون الخالیة، ترجمه ی اکبر داناسرشت، چ 3، امیر کبیر، تهران، 1363 ش.
58. بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1405 ق.
59. پارسا، محمد بن محمد، فصل الخطاب، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1381 ش.
60. پاک نژاد، سیدرضا، اولین دانشگاه، آخرین پیامبر، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، یزد، 1361 ش.
61. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، دارالفکر، بیروت، 1403 ق.
62. تستری، محمدتقی، قضاوت های امیرالمؤمنین علی علیه السلام، ترجمه ی علی محمد موسوی جزایری، چ 3، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1376 ش.
63. تهانوی، محمد بن علی، کشاف اصطلاحات الفنون، ط 2، دارالکتب العلمیه، 1427 ق.
64. جابر بن حیان، رسائل جابر بن حیان، دار الفکر العلمیة، بیروت، 1427 ق.
65. جاحظ، عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ، ط 1، المطبعه الرحمانیه، مصر، 1352 ق.
66. ــــ، البیان و التبیین، منشورات الارومیه، قم، 1402 ق.
67. ــــ، البخلاء، ط 2، دارالمعرفة، بیروت، 1429 ه.
68. جامی، عبدالرحمن، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، چ 2، مؤسسه ی پژوهشی حکمت و فلسفه ی ایران، تهران، 1381 ش.
69. جزایری، سید نعمت الله، الانوار النعمانیه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1404 ه.
70. الجزری، شمس الدین محمد، مناقب الاسد الغالب علی بن ابی طالب، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1426 ق.
71. جعفری، یعقوب، مسلمانان در بستر تاریخ، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، تهران، 1371 ش.
72. جوینی، عطاملک بن محمد، تاریخ جهان گشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، چ 3، افراسیاب، تهران، 1382 ش.
73. حاج حسن، حسین، حضارة العرب فی صدر الاسلام، ط 2، المؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، بیروت، 1426 ق.
74. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دارالفکر، بیروت، 1402 ق.
75. حافظ مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، ط 4، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1406 ق.
76. حرانی، حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول، چ 7، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1425 ق.
77. حرزی، شمس الدین، اسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی بن ابی طالب کرم الله وجهه، مکتبه الامام امیرالمؤمنین علیه السلام، اصفهان، [ بی تا].
78. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ط 3، المکتبة الاسلامیة، تهران، 1395 ق.
79. حسن، ابراهیم حسن، تاریخ اسلام، ط 7، دار الاندلس، بیروت، 1965 م.
80. حسن زاده ی آملی، حسن،نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، چ 3، تشیع، قم، 1374 ش.
81. حسین بن بسطام، طب الائمه، ط 4، ذوی القربی، قم، 1427 ق.
82. حسینی، سید رضا، سیره ی اقتصادی امام علی علیه السلام، چ 2، انتشارات کانون اندیشه ی جوان، تهران، 1386 ش.
83. حلی، المعتبر، چاپ سنگی، [ بی جا]، [ بی تا].
84. حلی، حسن بن یوسف، تبصره المتعلمین، مجمع الذخائر الاسلامیة، [ بی جا]، [ بی تا].
85. حلی، محمد بن الحسن، خلاصه الاقوال، ط 4، مؤسسة النشر الفقاهه، قم، 1431 ق.
86. ــــ، منهاج الکرامة، کتابخانه ی تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام، عروج اندیشه، مشهد، 1425 ق.
87. ــــ، نهج الحق و کشف الصدق، دار الهجرة، قم، 1421 ق.
88. حموی، یاقوت، معجم الادباء، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 1993 م.
89. حیدر، اسد، الامام الاصادق و المذاهب الاربعه، ط 3، دارالکتاب العربی، بیروت، 1403 ه.
90. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1417 ق.
91. ــــ، تاریخ بغداد او مدینه السلام، المکتبة السلفیة، مدینة، [ بی تا].
92. خوانساری، محمد بن حسین آقا جمال، شرح محقق بار، جمال الدین محمد خوانساری بر غرر الحکم و دررالکلم آمدی، چ 5، دانشگاه تهران، تهران، 1373 ش.
93. دارمی، ابی محمد عبدالله بن بهرام، سنن الدارمی، شرکة انباء شریف الانصاری، بیروت، 1429 ق.
94. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چ 2، دانشگاه تهران، تهران، 1377 ش.
95. دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه ی احمد آرام، عسکری پاشایی و امیرحسین آریان پور، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1381 ش.
96. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ق، [ بی تا].
97. دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، منشورات الشریف الرضی، قم، [ بی تا].
98. ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحفاظ، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1417 ق.
99. ــــ، سیراعلام النبلاء، ط 1، دارالفکر، بیروت، [ بی تا].
100. ــــ، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ط 2، دارالکتاب العربی، بیروت، 1423 ق.
101. ــــ، میزان الاعتدال، دارالفکر، بیروت، [ بی تا].
102. راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام، قم، 1409 ق.
103. ربانی شیرازی، عبدالرحیم، مقدمه ی وسائل الشیعة، چ 6، مکتبة الاسلامیه، تهران، 1403 ق.
104. روح الامینی، محمود، زمینه های فرهنگ شناسی، انتشارات مهدی، تهران، 1377 ش.
105. روسو، پی یر، تاریخ علوم، ترجمه ی حسن صفاری، امیر کبیر، تهران، 1344 ش.
106. زرین کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، چ 9، امیرکبیر، تهران، 1378 ش.
107. ــــ، کارنامه ی اسلام، چ 11، امیر کبیر، تهران، 1385 ش.
108. زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلامی، ترجمه ی علی جواهر کلام، چ 7، امیرکبیر، تهران، 1373 ش.
109. سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، الشریف الرضی، قم، 1418 ق.
110. سلمی، ابوعبدالرحمن، طبقات الصوفیه، ط 3، مکتبة الخانجی، قاهره، 1418 ق.
111. سلیم بن قیس، کتاب سلیم، تحقیق محمدباقر انصاری، ط 1، نشر الهادی، قم، 1420 ق.
112. سمنانی، علاءالدوله، مقدمة العروة لاهل الخلوة و الجلوة، چ 1، انتشارات مولی، [ بی جا]، 1362 ش.
113. سیوطی، جلال الدین الاتقان فی علوم القرآن، دار ابن کثیر، دمشق، 1407 ق.
114. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، دارالکتب العربی، بیروت، 1417 ق.
115. ــــ، بغیة الوعاة، المکتبة العصریة، بیروت، [ بی تا].
116. شراب، محمد حسن، المدینة النبویة فجر الاسلام و المراشدی، دارالقلم و الدار الشامیة، دمشق، بیروت، [ بی تا].
117. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه ی فیض الاسلام، تهران، [ بی تا].
118. شعرانی، عبدالوهاب، الیواقیت و الجواهر، دار احیاء التراث العربی و مؤسسه التاریخ العربی، بیروت، [ بی تا].
119. شمیل، آنه ماری، ابعاد عرفانی اسلام، ترجمه ی عبدالرحیم گواهی، ج 5، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1384 ش.
120. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، ط 3، منشورات الرضی، قم، 1364 ش.
121. شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، چ 4، انتشارات اسلامیه، تهران، 1377 ش.
122. ــــ، احقاق الحق وازهاق الباطل، چ 2، کتابخانه ی عمومی امیرالمؤمنین، اصفهان، 1366 ش.
123. شووان، فریتهوف، مطالعاتی در هنر دینی ( اصول و معیارهای هنر جهانی)، ترجمه ی سیدحسن نصر، [ بی نا]، شیراز، 1349 ش.
124. صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ط 1، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1414 ق.
125. صدر، سید حسن، الشیعة و فنون الاسلام، مؤسسة السبطین العالمیة، قم، 1412 ق.
126. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، مکتبة آیه الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1404 ق.
127. صفدی، صلاح الدین، الوافی بالوفیات، ط 1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420 ق.
128. الصنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1423 ق.
129. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1417 ق.
130. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ط 3، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1421 ق.
131. طبرسی، حسین بن فضل، مکارم الاخلاق، ط 4، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1425 ق.
132. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ط 1، دار صادر، بیروت، 1424 ق.
133. ــــ، تاریخ طبری، ط 5، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1409 ق.
134. ــــ، تفسیر طبری، ترجمه ی جمعی از دانشمندان، چ 2، انتشارات توس، مشهد، 1356 ش.
135. ــــ، مروج الذهب و معادن الجوهر، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1411 ق.
136. طبری، عمادالدین، بشارة المصطفی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1420 ق.
137. طوسی، ابونصر سراج، اللمع، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، [ بی تا].
138. ــــ، الفهرست، ط 4، مؤسسه النشر الاسلامی، 1428 ق.
139. ــــ، امالی، المکتبه اهلیه، بغداد، 1384 ق.
140. ــــ، تهذیب الاحکام، دار التعارف، بیروت، 1417 ق.
141. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال معروف به رجال کشی، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1404 ق.
142. طوسی، نصیرالدین، اخلاق ناصری، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، 1387 ش.
143. عاملی، زین الدین، کشف الریبة، چ 4، مرتضوی، تهران، 1376 ش.
144. عبداللطیف الحدیثی، نزار، الامة و الدولة فی سیاسة النبی و الخلفاء الراشدین، بغداد، 1387 ق.
145. غزالی، محمد بن محمد، فاتحة العلوم، مطبعة الخانجی، قاهره.
146. فارابی، محمد بن محمد، تحصیل السعادة، دار مکتبة الهلال، [ بی جا]، 1995 م.
147. ــــ، آراء اهل المدینة الفاضلة، ط 7، دار المشرق، بیروت، 1996 م.
148. فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، دارالفکر، بیروت، 1420 ق.
149. قرمانی، احمد بن یوسف، اخبار الدول و آثار الدول، عالم الکتب، بیروت، 1412 ق.
150. قشیری، ابوالقاسم، الرسالة القشیریة، بیدار، قم، 1374 ش.
151. القضاعی، محمد بن سلامه، قانون: دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم، المکتبة الازهدیة، قاهرة، 1332 ق.
152. ــــ، قانون، ترجمه ی فیروز حریرچی، امیرکبیر، تهران، 1362 ش.
153. قفطی، یوسف بن ابراهیم، تاریخ الحکما ( ترجمه ی فارسی قرن 11)، دانشگاه تهران، تهران، 1371 ش.
154. قمی ( شیخ صدوق)، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، اکمال الدین، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1395 ق.
155. ــــــــــــــــ، التوحید، ط 9، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1427 ق.
156. ـــــــــــــــ، الخصال، ط 6، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1426 ق.
157. ــــــــــــــ، علل الشرایع، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق.
158. ـــــــــــــ، عیون اخبار الرضا علیه السلام، المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام، مشهد، 1413 ق.
159. ــــــــــــــــ، من لایحضره الفقیه، مؤسسه النشر الاسلامی، 1413 ق.
160. قمی، عباس، الکنی و الالقاب، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، 1425 ش.
161. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، مکتبة الهدی، نجف، 1387 ق.
162. قندوزی حنفی، سلیمان، ینابیع المودة، ط 9، المکتبة الحیدریة، نجف، 1384 ق.
163. قیصری، داود بن محمود، شرح فصوص الحکم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1375 ش.
164. ــــــ، عرفان و تصوف، دفتر نشر معارف، قم، 1384 ش.
165. کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی، تهران، 1386 ش.
166. الکتانی، عبدالحیبن عبدالکبیر، نظام الحکومة النبویه المسمی التراتیب الاداریه، دارالکتب العلمیه، بیروت، [ بی تا].
167. کلاباذی، ابوبکر محمد بن ابراهیم، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح محمد روشن، اساطیر، تهران، 1363 ش.
168. کلبی اندلسی، محمد بن احمد بن جزی، التسهیل لعلوم التنزیل، دارالفکر، بیروت، 1415 ق.
169. کلینی، محمد بن یعقوب، الروضة من الکافی، چ 4، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1363 ش.
170. ــــــــ، اصول کافی، چ 5، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1363 ش.
171. گیلانی، عبدالقادر، سر الاسرار، ترجمه ی مسلم و کریم زمانی، نی، تهران، 1385 ش.
172. لاهیجی، قطب الدین، محبوب القلوب، میراث مکتوب، تهران، 1382 ش.
173. ماوردی، علی بن محمد، ادب الدنیا و الدین، دار مکتبة الهلال، بیروت، 1421 ق.
174. ــــــــ، الاحکام السلطانیة، ط 2، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1406 ق.
175. متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قراگزلو، چ 2، امیرکبیر، تهران، 1364 ش.
176. متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنز العمال، ط 2، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1424 ق.
177. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ط 2، مؤسسه الوفاء، بیروت، [ بی تا].
178. محاسبی، حارث، الوصایا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1406 ق.
179. محقق حلی، المعتبر، چاپ سنگی، [ بی جا]، [ بی تا].
180. محقق سبزواری، محمدباقر بن محمد مؤمن، روضه الانوار عباسی، میراث مکتوب، تهران، 1378 ش.
181. محقق، مهدی، تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام، سروش، تهران، 1374 ش.
182. محمد بن محمد بن نعمان ( شیخ مفید)، الارشاد، ترجمه ی محمدباقر ساعدی خراسانی، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، 1376 ش.
183. ـــــــــــ، الاعتقادات، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، قم، 1413 ق.
184. ــــــــــ، الجمل، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1416 ق.
185. ـــــــــــ، الفصول المختارة، ط 2، دارالمفید، بیروت، 1414 ق.
186. محمد بن مکی ( شهید اول)، الذکری، چاپ سنگی، [ بی جا]، [ بی تا].
187. ـــــــــــ، اللمعة الدمشقیة، ط 5، دارالفکر، قم، 1374 ش.
188. المزی، یوسف بن عبدالرحمان بن یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ط 4، مؤسسة الرساله، بیروت، 1406 ق.
189. مستعلی بخاری، شرح التصرف لمذهب التصوف، اساطیر، تهران، 1363 ش.
190. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، قاهره، [ بی تا].
191. ـــــــــــ، مروح الذهب و معادن الجوهر، ط 1، منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1411 ق.
192. مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، دارالفکر، بیروت، 1414 ق.
193. مشایخ فریدنی، محمد حسین، نظرات سیاسی در نهج البلاغه، چ 2، بنیاد نهج البلاغه، تهران، 1377 ش.
194. مصباح یزدی، محمدتقی، در جستجوی عرفان اسلامی، چ 3، مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، قم، 1387 ش.
195. مصری، محمد بن نعمان، دعائم الاسلام، چ 3، دارالمعارف، مصر، 1385 ق.
196. مصطفی، شاکر، التاریخ العربی و المورخون، دارالعلم للملایین، بیروت، 1979 م.
197. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، چ 13، صدرا، تهران، 1366 ش.
198. مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیة، لسان الصدق، قم، 1426 ق.
199. مکی، محمد کاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه ی محمد سپهری، سمت، چ 1، تهران، 1383 ش.
200. ملکی تبریزی، جواد بن شفیع، المراقبات فی اعمال السنة، ترجمه ی سید محمد راستگو، چ 4، سایه، تهران، 1378 ش.
201. منصور نژادی، محمد، عناصر اصلی گفتگوی تمدن ها، مؤسسه ی انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران، 1381 ش.
202. موسوی خمینی، سید روح الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، با مقدمه ی جلال الدین آشتیانی، چ 3، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، تهران، 1376 ش.
203. میرخواند، محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضة الصفا، چ 2، اساطیر، تهران، 1385 ش.
204. میرزایی، نجفعلی، مقدمه ی توحید مفضل، چ 11، هجرت، قم، 1383 ش.
205. میکل، آندره، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه ی حسن فروغی، سمت، تهران، 1381 ش.
206. نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة ( رجال النجاشی)، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1407 ق.
207. نسفی، عزیزالدین، الانسان الکامل، چ 5، طهوری، تهران، 1379 ش.
208. نصر، سید حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه ی احمد آرام، چ 2، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1384 ش.
209. نعمه، عبدالله، فلاسفة الشیعة، دارالکتب الاسلامی، قم، 1987 م.
210. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، المطبعة الحیدریة، نجف، 1355 ق.
211. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، چ 2، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1408 ق.
212. هانتینگتون، ساموئل، نظریه ی برخورد تمدن ها، ترجمه ی مجتبی امیری، چ 3، انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1381 ش.
213. هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، امیرکبیر، تهران، 1336 ش.
214. همدانی، عبدالصمد، بحر المعارف، ترجمه ی حسین استادولی، مؤسسه ی حکمت، تهران، 1381 ش.
215. همدانی، محمدحسین بن علی نقی، هدایات الحسام فی عجائب الهدایات للحکام، تصحیح علیرضا هزار، دلیل ما، [ بی جا]، 1381 ش.
216. الهیتمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقة، مکتبة القاهرة، [ بی جا]، [ بی تا].
217. هیتمی، نورالدین، مجمع الزوائد، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1408 ق.
218. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ط 3، عالم الکتب، بیروت، 1404 ق.
219. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، چ 3، وزارت امور خارجه، تهران، 1383 ش.
220. یوسفی، احمد علی، نظام اقتصادی علوی، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، تهران، 1386 ش.
پی نوشت ها :
1. ر. ک: محمد بن محمد فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة، ط 7، دارالمشرق، بیروت، 1996 م، ص 120.
2. یاقوت حموی، معجم الادبا، دار احیاء التراث العربی، ج 18، بیروت، 1408 ه.ق، ص 17.
3. ابن ندیم، الفهرست ( مقدمه)، دارالمعرفه، بیروت، [ بی تا]، ص الف و ب.
4. همان، ص 41.
5. همان، ص 50.
6. همان، ص 43، 45.
7. همان، ص 60.
8. همان، ص 250.
9. همان، ص 136، 139.
10. همان، ص 498.
11. همان.
12. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ط 1، دارالکتب العربیه، قاهره، 1378 ه.ق، ص 5.
13. همان، ص 17-20.
14. همان، ج 2، ص 28.
15. سید بن طاووس، فرج المهموم، دارالذخائر، قم، [ بی تا]، ص 85.
16. همان، ص 125.
17. عباس قمی، الکنی و الالقاب، ط 1، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1425 ه.ق، ص 327، 328.
18. ابن خلدون، مقدمة ابن خلدون، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ه.ق، ص 338.
19. همان، ص 473.
20. همان، ص 446.
21. محمد پارسا، فصل الخطاب، ج 1، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ص 11-14.
22. همان، ص 548.
23. همان، ص 478.
24. همان، ص 473.
25. همان، ص 505.
26. همان، ص 565.
27. همان، ص 659-600.
28. عباس قمی، الکنی و الالقاب، ج 2، ط 1، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1425 ه.ق، ص 536.
محرمی، غلامحسن؛ (1390)، نقش امامان شیعه علیهم السلام در شکل گیری و توسعه ی تمدن اسلامی، قم: انتشارات مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول
