نويسنده: مارتين گريفيتس
مترجم: عليرضا طيب

بررسي كنندگان روابط بين الملل ارنست گلنر را بيش از همه براي آثاري كه درباره ي ملت گرايي دارد مي شناسد و اهميت همين آثار است كه پرداختن به او در اين دانشنامه توجيه مي كند. اما خود گلنر محقق نوگرايي در فراخ ترين معناي كلمه بود و نوشته هاي او را نمي توان به سهولت در تخصص هاي دانشگاهي سنتي دسته بندي كرد. او در زمينه هاي گوناگون از جمله انسان شناسي اجتماعي، جامعه شناسي و فلسفه ي سياسي نوشته هاي برجسته اي دارد. از اين گذشته، آثار گلنر درباره ي تاريخ و ريشه هاي ملت گرايي را نمي توان از مضمون كلي تري كه در تمامي آثار او حضور دارد و آن همانا دفاع از جنبش روشنگري و خردباوري در انديشه و عمل است جدا دانست. او از مخالفان سرسخت نسبي گرايي در تمامي شكل هاي آن بود و در سال هاي پاياني عمرش (كه در 1995 به پايان رسيد) اثري منتشر ساخت كه حمله ي جانانه اي به پسانوگرايي و دفاعي عالي از جامعه ي مدني غربي بود و اين پروژه اي بود كه عمر گلنر آن اندازه بلند بود كه پيروزي اش را بر يكي از رقباي اصلي اش يعني سوسيالسم دولتي به چشم ببيند (رقيب ديگر آن بنيادگرايي اسلامي است).
گلنر در 1925 در پاريس چشم به جهان گشود. خانواده ي او در بيش تر سال هاي ميان دو جنگ جهاني مقيم پراگ بودند و پس از اشغال مجارستان توسط آلمان ها در 1939 به انگلستان كوچ كردند. وي در 17 سالگي موفق به اخذ بورسيه اي براي تحصيل در آكسفورد شد و پس از مدت كوتاهي انجام خدمت نظام، مدرك ممتاز خود را در رشته ي سياست فلسفه و اقتصاد گرفت. در پي چند سالي تدريس در اسكاتلند به سمت مدرس جامه شناسي در مدرسه ي اقتصاد لندن تعيين شد. در آن جا با برانيسلاو مالينوفكسيِ انسان شناس آشنا شد و تصميم گرفت تحصيلات دكتراي خود را در همين رشته ادامه دهد. گلنر در 1962 به مقام استادي مدرسه اقتصاد لندن رسيد؛ در 1974 عضو فرهنگستان انگلستان شد و در دهه ي1980 به تدريس انسان شناسي اجتماعي در كمبريج پرداخت. گرچه رسماً در 1993 بازنشسته شد، به انتشار آثارش با آهنگ تحسين برانگيز هميشگي اش ادامه داد و به تأسيس مركز بررسي ملت گرايي در دانشگاه مركزي پراگ در 1993 نيز كمك كرد.
براي شناخت سهم گلنر در بررسي ملت گرايي بايد علاقه مندي كلي تري را كه او به نوگرايي به منزله ي يك پروژه ي فلسفي انقلابي و نيز عصر دگرگوني سازمان سياسي، اجتماعي و اقتصادي داشت درك كرد. از يك سو، گلنر در زمينه ي شناخت انسان و نيز مشروعيت باورها-كه عنوان يكي از نوشته هاي مشهورتر اوست-قوياً به طرفداري از خرد و خردباوري موضع گيري مي كرد. اين مسئله به روشني از كتاب واژه ها و امور او(كه نخستين بار در 1959 منشتر شد) پيداست. اين اثر نقدي جاندار بر فلسفه ي تحليلي و زبان شناختي بود و تا حدودي در واكنش به غلبه اين فلسفه در آكسفورد در دوران تحصيل او در مقطع كارشناسي نوشته شد.به اعتقاد برخي از فلاسفه ي تحليلي (به ويژه وينگنشتاين) باور جنبش روشنگري به توانايي خرد براي شناخت جهان، بر پيش فرض جدايي ريشه اي ذهن از جهان مبتني است. بدون قبول چنين فرضي زبان نمي تواند بين خرد و واقعيت ميان داري كند زيرا آن چه در ذهن مي گذرد هماني نيست كه در جهان واقع جريان دارد بلكه صرفاً بازنمايي آن است. اگر ذهن، خود بخشي از جهان باشد نمي توان اين بازنمايي ها را به كمك ذهن تصديق كرد. از ديد وينگنشتاين و برخي از پيروان او وظيفه ي فلسفه نه شناخت جهان به كمك خرد و زبان، بلكه به خود آگاهي رسيدن درباره ي نحوه ي كاربرد واژه ها توسط انسان ها و تحليل معاني اين واژه ها و «گفتمان ها» و «شيوه هاي زندگي» خاص بود. گرچه گلنر اين نظر را مي پذيرفت كه استفاده ما از زبان در ذات نهادها و عرف ها مستتر است، از برداشتن گام تندروانه اي كه به كنار گذاشتن نظريه هاي معرفت به عنوان تلاش هايي براي تدوين هنجارهاي شكليِ ناظر بر فعاليت شناختيِ علوم اجتماعي مي انجاميد امتناع مي ورزيد.
يكي از معروف ترين آثار گلنر مشروعيت باور (1974) است. اگر برخي از كارهاي پيشين او انتقاد از كساني بود كه در توانايي خرد براي گرفتن جاي باور در شناخت جهان ترديد داشتند در اين كتاب نگاه گلنر روي تزاحم ميان يگانه انگاري و بسگانه انگاري (يا نسبي گرايي) شناخت شناسانه متمركز بود. منظور از يگانه انگاري اين انديشه است كه به رغم كثرت ظاهري تجربه ها، جهان طبيعي و اجتماعي از نظم بنيادي واحدي برخوردار است كه مي توان آن را كشف كرد. منظور از بسگانه انگاري نيز اين انديشه است كه چنين نظم واحدي وجود ندارد و ما اسير چارچوب مفهومي و ايدئولوژيكي هستيم كه براي معنا بخشيدن به جهان بر جهان تحميل مي كنيم.
در بسياري از علوم اجتماعي، اوايل دهه ي 1970 دوران غلبه بحث هايي بود كه با انتشار كتاب توماس كوون به پا شده بود. نظريه ي او در خصوص نقش كليدي بُن نگره هاي مفهومي متعارض در تاريخ علوم طبيعي را بسياري از نظريه پردازان اجتماعي برگرفتند و گفتند اگر علوم طبيعي زير سلطه بُن نگره هاي رقيب قرار داشته است دانشمندان علوم اجتماعي نمي توانند به اميد واهي ايجاد نوعي علوم عيني جامعه در صدد تقليد از قواعد كشف علمي برآيند. از ديد گلنر، اين چيزي جز نسبي گرايي در چهره اي مبدل نيست: اين انديشه است كه همه باورها (و در واقع همبستگي ها) به يك اندازه از اعتبار برخوردارند زيرا هيچ مجموعه عيني و مستقلي از معيارها براي تعيين اعتبار (يا داوري درباره ي) آن ها وجود ندارد. آن دسته از نسبي گرايان كه از نظرات كوون براي تأييد ديدگاه هاي علمي (كه به هر حال رشد مي كرد البته نه به شكل خطي) بد فهميده بودند و هم به دام نگرشي بسيار محدود درباره ي روش علمي افتاده بودند. گلنر بين آن چه خودش دو نظريه ي گزينش گر موجود در دل يگانه انگاري مي ناميد كه هر يك از آن ها معيارهاي متفاوتي را براي تشخيص حقيقت از خطا به كار مي برد فرق مي گذاشت. يكي از اين دو، روح يا نظريه اي است كه ذهن يا آگاهي را خالق فعال معنا در عالم ساختارنيافته ي تجربيات مي انگارد و ديگري ماشين يعني همان نظريه اي كه جهان را واجد ساختار بنياديني مي شناسد كه حدود و ثغور تغيير تجربيات را تعيين مي كند. از ديد گلنر، براي پس زدن آنان كه به باور تكيه مي كنند تا از تجربيات معنايي بيرون كشند به نظريه ي روح نياز داريم و براي تعيين دگرگوني هاي تاريخي بزرگي كه علت كاربرد بسيار گسترده و موفقيت آميز روش هاي شناختيِ تحقيق براي بهبود رفاه انسان بوده اند به نظريه ي ماشين.
اما بين توسل گلنر به هر دو نظريه ي روح و ماشين تزاحم آشكاري وجود دارد كه خود او نتوانست آن را حتي به شكلي برطرف كند كه رضايت خاطر خودش را برآورده سازد. نظريه روح بر اهميت تلاش هايي تأكيد دارد كه بشر در جهت استفاده از ظرفيت خردورزي خودش براي شناخت جهان به عمل مي آورد ولي نظريه ي ماشين براي پيروزي خرد بر تلاش هاي «پس رو» تري كه در جهت دستيابي به معنا در جهاني افسون زدوده به عمل مي آيد تبييني غيرشخصي و ساختاري به دست مي دهد. اين تزاحم در سراسر آثار او به ويژه در انديشه هايش درباره ي ظهور (و سقوط) خردباوري در دوران نيز مشاهده مي شود. گلنر از حاميان پر و پاقرص يگانه انگاري و خردباوري، آن هم نه به مثابه تضمين كننده ي يك حقيقت نهايي قابل شناخت بلكه به منزله ي مجموعه اي از اصول شناختي براي جست و جوي دقيق آن حقيقت بود. او مي پذيرفت كه خود اين اصول محصول نوعي فرهنگ نوگرايي هستند ولي تأثيرات عملي كاربست اين اصول امكان جهاني شدن آن ها را فراهم مي سازد.
انديشه هاي گلنر درباره ي ملت گرايي جه سرشت تبييني داشته باشند و چه ارزش گذارانه باشند، بر تصور كلي تري پايه مي گيرد كه وي از دوران «نو» دارد. به گفته ي او دوران «نو» دوره ي گسست چشمگير از گذشته است كه به رغم حسرتي كه درباره ي برخي جنبه هاي دوران پيشانو مي خوريم هرگز نمي توان آن را به عقب بازگرداند. ويژگي هاي محوري اين دوره، يا عصر جامعه ي صنعتي عبارت است از گسترش سواد، پيچيدگي فني، تعليم و تربيت توده اي، و تقيم كار در ميان افراد و طبقات. از يك سو، نوگرايي خدمتگزار همان نوع خردباوري بود كه گلنر مي ستود. از سوي ديگر، هم نوگرايي و هم خردباوري (به ويژه انواعي از آن ها كه براي تبيين تاريخ به نظريه ي ماشين متوسل مي شدند) براي كنشگري بشر و شكل هاي سنتي هويت زيان بارند. همان گونه كه گلنر در پايان يكي از آثار بعدي اش خاطر نشان مي ساخت"
در جهان سنتي كه از ثبات برخوردار بود انسان ها هويت داشتند، به نقش هاي اجتماعي شان گره خورده بودند و تصوري كلي كه از طبيعت و جامعه داشتند تأييدشان مي كرد. بي ثباتي و دگرگوني شتابان چه در معرفت و چه در جامعه، احساس پيشين قابل اتكابودن اين گونه تصويرهاي شخصي را زدوده است.(Gellner 1992a:182)
در همين بستر است كه گلنر ملت گرايي و انديشه ي محوري آن داير بر لزوم شريك بودن شهروندان دولت در ارزش هاي فرهنگي واحد و حكومت حاكمان همان فرهنگ بر آنان را يك پديده ي مشخصاً نو مي دانست. مشهورترين عبارت او چنين است: «ملت گرايي به معني بيدارشدن ملت ها و به خودآگاهي رسيدن شان نيست؛ ملت گرايي در جايي كه نشاني از ملت ها نيست آن ها را مي آفريند»(Gellner 1964:169). در يك كلام، ملت گرايي واكنشي پي پديدارانه به پيامدهاي تجزيه كننده و ضد يكپارچگي حاصل از صنعتي شدن است كه در عين حال حفظ پيوندهاي همبايي را ايجاب مي كند و افراد را به تحمل نيروهاي نوگرايي قادر مي سازد. به عبارت مشخص تر، گلنر معتقد بود اگر قرار است مردم به شيوه اي غيرشخصي در فواصل جغرافيايي هرچه دورتر با هم ارتباط گيرند صنعت گستري نو بستگي به وجود فرهنگي مشترك دارد. عاملان ملت گرايي نخبگاني هستند كه به شكلي خودآگاهانه يا غير خودآگاهانه براي بسيج كردن شهروندان شان در پاي علم آرماني مشترك، ملت گرايي را ابداع و از آن بهره برداري مي كنند. استدلال گلنر با استعاره ماشين او سازگار است. استدلال او مبتني بر ماده گرايي اقتصادي است زيرا نيروي محرك «پيشرفت» از علوفه چيني به شيوه هاي توليد و توزيع كشاورزي و صنعتي، انقلاب پديد آمده در فرايند توليد است.
همان گونه كه مي شد انتظارش را داشت، موضع گيري گلنر در خصوص ملت گرايي بحث و مناقشه ي قابل ملاحظه اي برپا كرده است. به ويژه بنديكت اندرسون گفته است كه گلنر هم ابداع و نوآوري را با توليد مصنوعات اشتباه مي گيرد و هم در معرض اين خطر است كه نوعي استدلال كارگردگرايانه ي ناب اقامه كند (الف ايجاب مي كند پ و بنابراين ب را، كه در آن الف=صنعتي شدن، پ=همگوني فرهنگي، و ب=ملت گرايي) است (نك: Anderson 1991). از اين گذشته مي توان افزود كه در استدلال گلنر جاي رابطه ي ميان ملت گرايي و روابط بين المللي خالي است. اگر صنعتي شدن كليد تبيين كننده اي كه شناخت ظهور ملت گرايي در اروپاي سده ي نوزدهم را امكان پذير مي سازد چگونه مي تواند پيدايش اوليه ي ملت گرايي در انگلستان و فرانسه ي سده ي هجدهم را تبيين كند؟
دست كم بايد نظريه ي گلنر را در دل تحليلي چند علتي از ظهور دولت سرزميني و نقش جنگ جاي داد. جامعه شناسان تاريخي مانند مايكل مان، چارلز تيلي و آنتوني گيدنز از اين جهت در تحليل هاي شان برخوردي به مراتب اسلوب مندتر از ارنست گلنر دارند. با اين حال، موضع گيري هاي گلنر او را به استواري در صدر آن چه اردوي «نوگرايي» در بررسي ملت گرايي خوانده شده است و نقطه ي مقابل نظر به اصطلاح «ازلي انگاراني» به شمار مي رود كه ريشه هاي هويت ملي را به اصل و نسب پيچيده ي گروه هاي قومي مسلط و فرودست مي رساندند جاي مي داد. به يقيني يكي از نقاط قوت بزرگ استدلال گلنر آن است كه كمك مي كند آن چه از نظر برخي تناقض نماي پايان سده ي بيستم به شمار مي رود-گسترش هم زمان سرمايه داري در گرداگرد جهان و به همراه آن خيزش ملت گرايي به ويژه در اتحاد شوروي سابق-تا حدودي روشن تر شود. با توجه به تعهدي كه گلنر به جنبش روشنگري داشت فوق العاده نگران بود كه مبادا بازخيزش ملت گرايي در پايان سده ي بيستم منجر به افراط گرايي قومي مي شود. روشن است كه افراط گرايي قومي نيرويي غيرعقلايي و به شدت گسيختگي زاست زيرا تعداد دولت هاي موجودي كه مرزهاي سرزميني شان بر يك گروه فرهنگي منطبق باشد بسيار اندك است. ژاپن استثنايي بر قاعده اي است كه مي گويد در بيش تر دولت هاي موجود در نظام بين الملل، گروه هاي قومي «چند مليتيِ» ناهمگون ناچار از همزيستي با يكديگرند.
از آن جا كه ملت گرايي مي تواند با هر ايده ي سياسي همخواني داشته باشد-و گلنر در پايان عمر خود به شدت نگران بنيادگرايي اسلامي بود-پس مناسب ترين قالب سياسي براي عصر خرد چيست؟ گلنر در پايان كتاب خرد و فرهنگ (1992) مي گويد «در نهايت مي توانيم هويت خودمان را در خرد بجوييم و آن را در شيوه ي انديشه اي بيابيم كه اطلاعات درستي را كه از جهان داريم به ما مي بخشد و وادارمان مي كند تا منصفانه با هم رفتار كنيم» (Gellner 1992;182).
گلنر درست پيش از مرگش كتابي را به پايان رساند كه همين سخن پاياني خرد و فرهنگ محور آن را تشكيل مي دهد. از نظر او پاسخ را بايد در گسترش «جامعه ي مدني» غرب در سراسر جهان به رغم اين واقعيت جست كه مجموعه شرايط خاصي استقرار اين جامعه را در اروپاي غربي و ايالات متحده تسهيل كرد. شرايط آزادي (1994) شاهكار عالي نظريه ي سياسي، جامعه شناسي و انسان شناسي اجتماعي است. گلنر جامعه ي مدني را چنين تعريف مي كند.
مجموعه اي از نهادهاي غيرحكومتي گوناگوني كه آن اندازه قوي هستند كه مي توانند وزنه ي تعادلي در برابر دولت باشند وگرچه جلوي دولت را از ايفاي نقش خودش به مثابه نگهبان صلح و داور ميان منافع اصلي نمي گيرند با اين حال مي توانند مانع از غلبه يافتن آن بر بقيه ي جامعه و ذره ذره كردن جامعه به دست آن شوند.(Gellner 1994b:5)
گلنر در دفاع از جامعه ي مدني به مثابه بهترين شيوه ي تلفيق هويت همباني با آزادي فردي، پا جاي پاي كساني چون كارل پوپر مي گذارد. جامعه ي مدني، به «انسان بخش مند» نياز دارد و به پيدايش آن مي انجامد. انسان بخش مند به جاي آن كه كاملاً محصول يك فرهنگ خاص باشد و در دل آن جذب و هضم شود همبستگي هاي موردي و همپوشي دارد كه هر يك هدف مشخصي را دنبال مي كنند. آرمان گلنر همين بود: جامعه اي كثرت گرا كه مذهبي يا فئودالي نباشد بلكه عرفي، سرمايه دار، و داراي ذهنيت علمي باشد. از ديد بسياري كسان، نقطه ي مقابل جامعه ي مدني، دولت توتاليتر است كه در آن، جامعه ي مدني يا به دست دولت درهم شكسته مي شود يا براي همزيستي با آن مبارزه مي كند. بر اين اساس، فروپاشي اتحاد شوروي بسياري را به اين باور مي رساند كه جامعه ي مدني غرب در جنگ سرد به پيروزي رسيده است. گلنر اين اندازه مطمئن نبود و ارزش اين كتاب او از هشدارهاي آن در اين زمينه مايه مي گيرد كه جامعه ي مدني دستاوردي نادر و كمياب است. آن چه خودش جوامع «پاره پاره» مي خواند خانواده ها مي توانند بر اعضاي خود اقتدار به مراتب گسترده تري داشته باشند ولي دولت اقتدار چنداني بر خانواده ها ندارد. جامعه ي مدني، كمونيسم سبك شوروي را از ميدان به در كرده باشد ولي هنوز بايد ديد آنها ديگر جوامع چند پاره (شايد در آسيا) نيز به همان اندازه آسيب پذير باشد يا نه.
ـــ اسميت؛ اندرسون

مهم ترين آثار گلنر

-1995 Words and Things:A Critical Accounts of Linguistic philosophy and a Study in Ideology,London,Gollancz.
-1964 Thought and Change,London,Weidenfeld & Nicolson.
-1973 Cause and Meaning in the Social Sciences,London,Routledge & Kegan Paul.
-1974 Legitimation of Belief,London,Cambridge University Press.
-1979 Spectacles and Predicaments:Essays in Social Theory,Cambridge,Cambridge University Press.
-1981 Muslim Society,Cambridge,Cambridge University Press.
-1983 Nations and Nationalism,Oxford,Balckwell.
-1985 the Psychoanalytic Movement,Or,The Coming of Unreason,London,Granada Publishing.
-1985 Relativism and the Social Sciences, Cambridge,Cambridge University Press.
-1987 Culture,Identity,and Politics,Cambridge,Cambridge univerisity press.
-1988 State and Society in Soviet Thougth,Oxford,Basil Blackwell.
-1988 Plough,Sword and Book:the Structure of Human History,London,Collins Harvill.
-1992a Reason and Culture:The Historic Role of Rationality and Rationalism, Oxford,Basil Blackwell.
-1992a Postmodernism,Reason and Religion,London,Routledge.
-1994a Encounters with Nationslism,Oxford,Basil Blackwell.
-1994b Conditions of Liberty:Civil Society and its Rivals,London,Hamish Hamilton.

خواندني هاي پيشنهادي
-1991 Anderson,Benedict,Imagined Communities,Second edition,London,Verso.
-1994 Buchowski,Michael,Enchanted Scholar or sober man? On Ernest Gellner's rationalism,Philosophy of the Social Sciences 24:362-76.
-1996 Hall,John A.and Jarvie,Ian,The Social Philosophy of Ernest Gellner,Atlanta,Georgia,Rodopi.
-1978 Magee,Brian,Men of Ideas,Oxford,Oxford University Press,251-64.
مارتين گريفيتس

منبع مقاله :
گريفيتس، مارتين؛ (1388)، دانشنامه روابط بين الملل و سياست جهان، ترجمه ي عليرضا طيب، تهران: نشر ني، چاپ دوم1390