آثار سازنده زیارت از منظر قرآن و سنت (بخش اول)

حضور یافتن در حرم حضرت رسول (ص)، گذشته از اینکه قدرشناسی از جانفشانی ها و فداکاری های اوست، بیعت با آن حضرت هست.
 

«زیارت» در لغت به معنای «قصد» است و در موردی به کار می‌رود که فردی از نقطه ای به نقطه دیگر، برای دیدار شخصی یا مکانی برود و هدفش از این کار تعظیم و تکریم آن فرد یا آن مکان باشد. (1) گاهی نیز زیارت به جمله ها و عباراتی گفته می شود که انسان با آنها، با فرد سخن می گوید و این اصطلاحی غیر از اصطلاح لغوی است.
 

اسلام، آیینی است فطری و دستورهای آن با آفرینش انسان هماهنگ و همسو است؛ این آیین، از هر نوع تشریعِ خلاف فطرت پیراسته است. قرآن مجید بر این اصل تصریح می کند و می‌فرماید: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یعْلَمُون). (2) مثلًا انسان همواره عدل و داد را دوست دارد و از ظلم و ستم بیزار است و به زندگی اجتماعی علاقهمند و از زندگی در بیغوله ها گریزان و ....

اکنون به بحث در مورد دیدار و زیارت انسان های محبوب در آرامگاه های شان پرداخته و نظریه اسلام را در این زمینه بررسی می کنیم:
 

هر انسان سالمی به پدر، مادر، فرزندان، بستگان و دوستان خود علاقه مند است و گاهی هستی خود را فدای آنها می کند و پس از درگذشت ایشان، به یاد آنها است و در خانه دل، مهر و محبت آنان را پرورش می دهد و از همین رو است که آثار و یادگارهای آنها را حفظ می کند و پس از خاکسپاری، همواره مهر خود را در کنار قبر آنان به نمایش می گذارد تا رابطه اش با این از دست‌رفتگان قطع نشود و آرامگاه آنان به صورتی خاص محفوظ بماند. بنابراین، جلوگیری از زیارت قبور افرادِ مورد علاقه، امری است ناسازگار با فطرت و گامی است در مخالفت با خواسته های انسان. از این رو، شرع مقدس به زیارت قبور فرمان داده و آثاری بر آن بیان شده است.
 

شک نیست که انسان موجودی است با حرص و ولع و دوستار مال و جاه؛ ولی در عین حال عواملی در زندگی او هست که این خواسته را تعدیل می کند و به این غریزه سر و سامان می بخشد و کاری می کند که تلاشش برای زندگی و گردآوری اموال و ثروت در مسیر سعادت باشد نه در مسیر گردآوری اموال. یکی از عوامل تعدیل‌کننده این درخواست، رفتن به وادی خاموشان است که در آن، بزرگان و قدرتمندان و ثروتمندانِ جهان با لباسی سفید و همشکل آرمیده اند و چیزی جز کفن همراه خود نبرده اند. همین دیدار سبب می شود که انسان، از حرص و آز خویش بکاهد و دل به دنیا نبندد.

در روایاتی که از پیامبر خدا (ص) نقل شده، به این نکته تصریح گردیده است. آن حضرت می فرمایند: «کُنْتُ نَهَیتُکُمْ عَنِ زِیَارَةِ الْقُبُورِ. أَلَا فَزُورُوها فَإِنَّهَا تُرِقُّ الْقَلْبَ وَ تُدْمِعُ الْعَینَ وَ تُذَکِّرُ اْلآخِرَةَ». ترجمه: من شما را از زیارت قبور نهی کرده بودم -به خاطر این که به زیارت قبور مشرکان می رفتند که خود ممنوع است- اکنون (که قبور مسلمانان و شهیدان در برابر شماست) ،زیارت کنید! زیرا زیارت ،دل ها را نرم و دیدگان را اشک بار می سازد و آخرت را به خاطر می آورد. (3) و در حدیث دیگر فرمودند: «زُورُوا الْقُبُورَ فَإِنَّهَا تُذَکِّرُ اْلآخِرَةَ». گور مردگان را زیارت کنید زیرا آخرت را به یاد شما می آورد. (4) امّ سلمه می گوید: پیامبر (ص) فرمودند: «زُورُوا القُبُورَ فَإِنَّ لَکُمْ فِیهَا عِبْرَةٌ»؛ «قبور را زیارت کنید؛ زیرا برای شما در آن آموزندگی و عبرت است.»
 

آنچه گفته شد، مربوط به زیارت قبور مردم عادی است که کمترین فایده آن، یادآوری مرگ و روز رستاخیز است، ولی زیارت تربت عالمان، اثر دیگری دارد؛ زیرا علاوه بر این‌که از شخص آنان تجلیل می‌شود، نوعی ترویج از علم و دانش به شمار می رود و سبب می شود که نسل جوان، به خاطر احترامی که عالمان- در زندگی و پس از مرگ- دارند، به علم گرایش پیدا کنند و در شمار آنان در آیند.
 

زیارت تربت شهیدان که با خون سرخ خویش از شرف و عزّت ملّتی، دفاع کرده اند مفهومی فراتر از زیارت قبور افراد عادی دارد. حضور در کنار مرقد آنان نوعی بستن پیمان با ایشان است که راه آنها را ادامه خواهند داد. برای روشن شدن مطلب، مثالی را مطرح می کنیم:

زائر خانه خدا در طواف، «حجرالأسود» را استلام می کند. هدف از دست‌گذاردن بر این سنگ سیاه چیست؟ هدف، نوعی پیمان بستن با ابراهیم خلیل (ع) است که پیوسته در راه آرمان او، سعی و کوشش کند و چون دست زائر به قهرمان توحید نمی رسد، دست بر چیزی می‌گذارد که بازمانده از اوست. در احادیث وارد شده که زائر خانه خدا به هنگام استلام حجر بگوید: «أمانتی أَدَّیتُها و مِیثَاقِی تَعَاهَدْتُهُ لِتَشْهُدَ لی بِالمُوَافَاة». «امانتی که بر ذمّه ام بود ادا کردم و بیعت خود را تجدید نمودم تا به ادای آن گواهی دهی.»

از این بیان روشن می شود که چرا اسلام دستور می دهد به زیارت شهیدان احُد و کربلا و دیگر شهدا بشتابیم؛ زیرا حضور در کنار تربت آنان و یا دست‌گذاردن بر ضریح و قبرشان نوعی بستن پیمان با روح و هدف آنان است که زائر راه آنان را تداوم خواهد بخشید. پس زیارت قبر شهید، گذشته از تکریم و احترام او، پاسداری از آرمان های اوست.
 

حضور یافتن در حرم حضرت رسول (ص)، گذشته از اینکه قدرشناسی از جانفشانی ها و فداکاری های اوست، بیعت با آن حضرت و نشان پایداری بر آرمان های او نیز هست. این مطلب از امام هشتم (ع) وارد شده که فرمود: «إِنَّ لِکُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِی عُنُقِ أَوْلِیَائِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ زِیَارَةَ قُبُورِهِم». (5) «هر امامی به گردن دوستان و شیعیان خویش پیمانی دارد و زیارت قبور پیشوایان، بخشی از عمل به این پیمان است.»

گویی زائر در زیارت، با پیشوای خویش پیمان می بندد که جز راه آنان نپیماید و از راه و رسم دیگری پیروی نکند و با رهبر خویش اینگونه گفت وگو می کند: «ای پیامبرخدا، اگر انصار در «عقبه دوم» با تو بیعت کردند تا از حریم رسالت دفاع کنند و یا گروهی از مهاجر و انصار در «حدیبیه» با تو دست بیعت دادند که به حمایت از دین خدا بپردازند، من نیز ای شفیع امّت، با حضور در حرم تو و تماس با تربت پاک تو، با تو پیمان می‌بندم که پاسدار آرمان های تو باشم. گرد شرک و گناه نگردم و از تو می خواهم که برایم از درگاه الهی طلب آمرزش کنی. اگر گردشگران عالم برای دیدار آثار باستانی و مناظر زیبا، رنج سفر بر خود هموار می‌کنند؛ من با دویدن در بیابان و خفتن در کنار خار مغیلان، خواهان زیارت مرقد تو هستم. از آنجا که دستم به تو نمی رسد، تربت تو را می بویم و می بوسم.
 

در قرآن مجید به گنهکاران دستور داده شده که به حضور پیامبر (ص) برسند و از او درخواست آمرزش کنند و پیامبر خدا (ص) هم در حق آنان دعا نمایند. در این صورت خداوند گناهان آنان را می‌بخشد: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیما). (6) «اگر آنان که بر خویش ستم کرده اند نزد تو می آمدند و از خدا آمرزش می خواستند و پیامبر نیز برای آنان آمرزش می خواست، خدا را توبه‌پذیر و مهربان می یافتند.»

این آیه هر چند در آغاز نظر، مربوط به دوران حیات پیامبر (ص) است، ولی با توجه به این‌که پیامبرِ شهیدان بهتر از شهیدان، زنده است و پیام‌های زائران را می‌شنود و پاسخ درود فرستندگان را نیز می گوید؛ می تواند برای زائران مرقد خویش طلب مغفرت کند. شگفتا! همین آیه، هم‌اکنون که مرقد پیامبر خدا (ص) در اختیار افراد بی‌مهر و یا کم‌مهر قرار گرفته، بالای مرقد او نوشته شده است.

ادامه دارد...

پی نوشت :
1- مصباح المنیر، ص 354
2- لقمان: 30
3- کنز العُمّال، ج 15، حدیث 42555
4- صحیح مسلم، ج 2، ص 671
5- وسائل الشیعه، ج 10، باب 44، از ابواب مزار، حدیث 2
6- نساء: 64

نویسنده: آیت الله سبحانی