توسعه و پیشرفت در مفهوم اسلامی آنکه از مبانی و منابع موردقبول اسلام به دست می‌آید با توسعه و پیشرفت در مفهوم غیر اسلامی آن کاملاً متفاوت است. اسلام به‌عنوان یک دین نجات‌بخش و آسمانی مفهومی از توسعه و پیشرفت ارائه داده است که به‌عنوان الگوی واقعی و نجات‌بخش برای تمام بشریت قرار دارد.
مفهوم شناسی توسعه و پیشرفت
ازآنجایی‌که بر اساس دیدگاه مقام معظم رهبری می‌بایست بین مفهوم توسعه با اصطلاح رایج غربی آن و اصطلاح پیشرفت مبتنی بر مبانی اسلامی تفکیک قائل شد،[1] در اینجا فقط مفهوم پیشرفت را در ادبیات مفهوم شناسی مورد تبیین قرار می‌دهیم و از به کار بردن اصطلاح توسعه صرف‌نظر می‌کنیم.بر این اساس واژه «پیشرفت»[1] یکی از واژگانی است که از دیدگاه اندیشمندان اسلامی همواره مورد تحقیق قرارگرفته است و پیشرفت عام عبارت است از فرایند حرکت از وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب.
برخی آن را مترادف با مفهوم توسعه در نظر گرفته است؛ و معتقدند که توسعه و پیشرفت پدیده‌ای پیچیده است و صرفاً شامل مجموعه تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیست بلکه نحوه ترکیب و درهم تنیدگی این‌ها مهم‌تر است و درست به همین خاطر است که گفته می‌شود توسعه و پیشرفت یک فرایند کیفی است که در جامعه ایجاد می‌گردد.[2]
پیشرفت و پیشرفت انسانی در گفتمان قرآنی
برخی بر اساس مبانی و آموزه‌های قرآن کریم و ادبیات اسلامی مفاهیمی چون عمران، حیات طیبه، بلده طیبه را در قالب مفهوم عام‌تر «تعالی» و «پیشرفت انسانی» تجمیع کرده‌اند که مفهوم پیشرفت را به سمت پیشرفت انسانی جهت‌دهی و مقید کرده است.[3]بر اساس این تعریف از پیشرفت و پیشرفت انسانی قائل‌اند که افراد در این فرایند پیشرفت برای دستیابی به زندگی پاکیزه (حیات طیبه) در سرزمین پاک (بلده طیبه) و آباد (عمران) تلاش می‌کنند.[4] و مؤلفه‌های «توانمندی اخلاقی»، «توانمندی فکری»، «توانمندی جسمی- روانی» و «توانمندی درآمدی» ملت‌ها، به ترتیب معیارهای اساسی تعالی و پیشرفت انسانی در این گفتمان قرآنی می‌باشند.[5]
ابعاد معنایی پیشرفت
شهید مطهری واژه «پیشرفت» را دارای دو بُعد معنایی؛ تکامل و توسعه می‌داند، از دیدگاه ایشان این واژه درصورتی‌که به معنای انتقال از مجموعه‌ای معین از ویژگی‌های اجتماعی به مجموعه‌ای دیگر از خصوصیات اجتماعی باشد که هم‌زمان آرمان‌ها و اهداف زندگی را بیشتر تأمین کند، به معنای «تکامل‌یافته» است و درصورتی‌که ناظر به گسترش افقی ظرفیت‌های زندگی باشد و جامعه در شرایط معین اجتماعی به گسترش کمی و کیفی آرمان‌های زندگی بپردازد، در این جامعه پیشرفت به معنای توسعه‌یافته است.بنابراین بر اساس نظر استاد شهید در خود مفهوم پیشرفت هم تعالی عمودی و هم مفهوم توسعه و گسترش افقی ظرفیت‌های زندگی معطوف به تحقق اهداف و آرمان‌های زندگی فردی و اجتماعی را نهفته است.[6]
بر اساس دیدگاه مقام معظم رهبری پیشرفت یعنی تکامل و پر کردن نقاط خلأ به بهترین وجه[7] و در معنای خاص و اسلامی آن پیشرفتی مطلوب است که به حیات طیبه منتهی گردد.[8] و حیات طیبه تأمین همه خیرات موردعلاقه انسان و سعادت دنیا و آخرت هست.[9] پس تحقق حیات طیبه و تأمین سعادت دنیا و آخرت از ثمرات رسیدن به پیشرفت است.
ایشان همچنین معتقد است پیشرفتى که ما میگوییم، با آنچه امروز از مفهوم توسعه در دنیا فهمیده می‌شود، ممکن است وجوه مشترکى داشته باشد - که حتماً دارد - اما ازنظر ما، مجموعه‌ای از چیزهاى ضد ارزش هم در توسعه به مفهوم غربی وجود دارد. لذا ما مجموعه‌ی غربى شدن، یا توسعه‌یافته‌ی به‌اصطلاح غربى را مطلقاً قبول نمی‌کنیم. پیشرفتى که ما می‌خواهیم چیز دیگرى است.[10]
در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که بر اساس دیدگاه شهید مطهری و مقام معظم رهبری اگر مراد از «پیشرفت» را با هر دو بعد آن ناظر به گسترش افقی ظرفیت‌های زندگی و پاسخ به نیازهای مادی و غیرمادی و هم ناظر به تعالی معنوی و تکامل عمودی، مدنظر قرار گیرد که درنهایت حیات طیبه موردنظر گفتمان قرآن کریم را محقق خواهد کرد؛ و درنهایت ابعاد پیشرفت اسلامی توسعه و تکامل شامل می‌گردد که رسیدن به حیات طیبه را در دنیا و آخرت به دنبال داشته باشد.
موضوع پیشرفت در مفهوم اسلامی
یکی از مقولات مطرح در توسعه و پیشرفت در مفهوم اسلامی آن توجه به موضوع و زمینه‌های پیشرفت است.از دیدگاه کارشناسان انسان به‌عنوان غایت و عصاره هستی و جنبه‌های گوناگون زندگی اجتماعی- اقتصادی و قوانین حاکم بر آن موضوع پیشرفت در مفهوم اسلامی است؛ که می‌بایست تحول و پیشرفت را از ارزش‌های حاکم بر وجودشان و از خویشتن خویش شروع کنند تا مشمول الطاف الهى گردند. چنانکه می فرماید: إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ. [11] یعنی خداوند سرنوشت هیچ قوم (و ملتی) را تغییر نمی‌دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند!
انسانِ مطرح در نظریه پیشرفت اسلامی بر اساس نظریه فطرت دارای مجموعه‌ای از تمایلات و داشته‌های ذاتی و ظرفیت بی‌پایان تغییر و تحول است. تغییر و تحولی که هر فرد را به‌نوعی متفاوت از دیگری تبدیل می‌کند؛ و آجر به آجر هویت خویش را با کمک داشته‌های ذاتی خود می‌سازد.
بر اساس این دیدگاه این داشته‌های ذاتی که زمینه‌های پیشرفت و تحول است، همان گرایش‌های فطری است که عبارت از امورى است که جمیع سلسله بشری در آن متفق باشند و هیچ عادتى و مذهبى و محیطى و اخلاقى در آن تأثیری نکند؛ و دارای ویژگی‌های ذیل است:
1 ـ تحقق آن‌ها به علّتی غیر از علّت وجود انسان نیاز ندارد.
2 ـ ثابت، پایدار و جاودانه‌اند؛ زیرا لوازم ذات یک‌چیز مانند ذاتیات آن، انفکاک‌ناپذیرند.
3 ـ همگانی و فراگیر بوده، کلیت و عمومیت دارند.[2]
انسان و فطرت درون داد آن در ادبیات پیشرفت اسلامی همراه با داشته‌های فطری و درونی است که با تقویت و تغییر در فرآورده‌های خویش سعه‌ی وجودی می‌یابد و درنتیجه در انسان‌سازی قوی‌تر از پیش عمل می‌کند؛ و انسان را از بی‌هدفی ملحوظ در نظریه اگزیستانسیالیست‌ها می‌رهاند؛ زیرا کمال و انحطاط بر اساس اقتضائات فطری آدمی معنا پیدا می‌کند.[12]
و انسان و جوامع مطلوب در پیشرفت اسلامی نسبت‌های مختلفی با خدا، خویشتن، جامعه و طبیعت برقرار می‌کند؛ و در طول تاریخ و تا پایان جهان به سمت بی‌نهایت مطلق (در کمال و انحطاط) در تغییر و تحول و شدن مستمر درحرکت است.
پی‌نوشت:
[1].retard, proceed
[2] روح‌الله موسوی خمینى سلام‌الله‌علیه، شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1385، ص 98
[1] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار استادان و دانشجویان کردستان 27/02/ 1388
[2] قاسمی. یار محمد، ارزیابی نحوه مدیریت توسعه در ایران، فصل‌نامه علوم اجتماعی، بهار 1387، شماره 33،185-163.
[3] محمدجواد توکلی (1389)؛ روش‌شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی بر اساس گفتمان قرآنی؛ معرفت اقتصادی شماره 4، صص 12-19...
[4] محمدجواد توکلی (1389)؛ روش‌شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی بر اساس گفتمان قرآنی؛ معرفت اقتصادی شماره 4، صص 12-19...
[5] محمدجواد توکلی (1389)؛ روش‌شناسی تدوین شاخص پیشرفت انسانی بر اساس گفتمان قرآنی؛ معرفت اقتصادی شماره 4، صص 12-19.
[6] مرتضی مطهری، تکامل اجتماعی انسان، انتشارات صدرا، 1366، ص 13.
[7] بیانات در دیدار دانشجویان بسیجى 05/03/ 1384
[8] سخنرانى در دیدار با جمع کثیرى از اقشار مختلف مردم قم، به مناسبت فرارسیدن 19 دی‌ماه (سالروز قیام مردم قم) 19/10/ 1368
[9] بیانات در اجتماع بزرگ مردم رفسنجان 18/02/ 1384
[10] بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار استادان و دانشجویان کردستان 27/02/ 1388
[11] (رعد- 11)
[12] گرامی، غلامحسین، انسان در اسلام، نشر معارف، 1387، ص 108
