آنچه منتقد حوزه ی تصویرگری باید بداند

چکیده

مقاله ی حاضر، به مهم ترین مفاهیم و مسایلی می پردازد که در نقد و بررسی تصاویر کتاب کودک و نوجوان، باید مدنظر منتقد کتاب قرار گیرد. در ابتدا، انواع تصاویر مورد استفاده در کتاب ذکر شده و سپس، مهم ترین اهداف تصویرگری کتاب کودک و نوجوان بیان می شود.
در ادامه، روند برقراری ارتباط بین تصاویر کتاب و مخاطب بررسی می شود. اهداف بیان شده برای تصویرگری کتاب کودک و نوجوان، تحت تأثیر عواملی است که به وسیله ی نمودار شماره 3 ارایه و تشریح شده است. سپس عناصر تشکیل دهنده ی تصاویر کتاب کودک و نوجوان، طی نمودار شماره ی 4 عنوان گردیده. این 8 عنصر، به عنوان مهم ترین عناصر تشکیل دهنده ی تصاویر کتاب، تحت تأثیر مستقیم 5 مؤلفه هستند؛ یعنی تصویرگر باید با توجه به 5 مؤلفه ی ذکر شده، به برنامه ریزی و طراحی برای هر یک از عناصر بصری حاضر در تصویرگری کتاب بپردازد. در پایان، هر یک از عناصر بصری، به طور مجزا توضیح داده شده و آثار 5 مؤلفه بر روی هر یک از آن ها بررسی می شود.

واژگان کلیدی:

نقد و بررسی، تصویرگری، کودک و نوجوان، اهداف، سواد بصری، عناصر بصری.

نقد و بررسی تصویرگری کودک و نوجوان

کودک و نوجوان از لحاظ جسمی، شناختی، عاطفی و. . . در دوره ی رشدی متفاوتی از بزرگسالان به سر می برد. در ارتباط با نشر کتاب، نیازهای این گروه سنی نیز متفاوت از بزرگسالان و نیازمند توجه ویژه است. با توجه به این موضوع، افرادی که در زمینه ی تهیه، نشر و توزیع کتاب کودک و نوجوان کار می کنند، باید به ویژگی ها و نیازهای امروز کودک و نوجوان توجه داشته، و در این زمینه مطالعه و پژوهش لازم را انجام دهند. بنابراین نقد و بررسی کتاب کودک، از فعالیت های ضروری ای است، که به طور همیشگی با آن روبه رو هستیم. انعکاس نتایج این نقدها، علاوه بر تأثیر مثبت بر روند نشر کتاب، باعث اصلاح و بهبود کیفیت تصویرگری و توجه بیشتر به نقش و اهمیت، و در نتیجه رشد کیفی آن می شود. در نقد تصاویر کتاب کودک و نوجوان، معیارهای گوناگون و مؤلفه های متفاوتی وجود دارد، که منتقد باید آن ها را بشناسد و با اطلاع از چگونگی آن ها، به نقد و بررسی تصاویر کتاب بپردازد.
در این مقاله، منظور از تصاویر کتاب، تمامی تصاویر درون و بیرون کتاب کودک و نوجوان است. انواع تصاویر کتاب به شکل زیر تقسیم بندی شده است، که در مطلب ارایه شده، منظور از تصاویر کتاب، تصاویر داخلی آن است:

نحوه ی انجام این نوشتار، نگاهی آزاد به کتاب «تصویرگری کتاب کودک»، نوشته ی مارتین سالزبری، و نیز مقالات نقد تصویرگری کتاب کودک و نوجوان در نشریه ی «کتاب ماه» ( ماهنامه ی تخصصی اطلاع رسانی و نقد و بررسی کتاب کودک و نوجوان است. علاوه بر این، از منابع کتابخانه ای گوناگونی استفاده شده. همچنین تجربه ی فردی نگارنده در برخورد با کتاب های مصور موجود در کتابخانه های کودک و نوجوان، و مشاهده ی مستقیم میزان استقبال از کتاب ها، به عنوان مربی کودک و نوجوان، و نیز تجربه ی فردی و چاپ آثار خود در زمینه ی تصویرگری کتاب کودک را شامل می شود.

اهداف تصویرگری کتاب کودک و نوجوان

تصویرگری کتاب کودک و نوجوان، دارای اهداف گوناگونی است. از جمله ی این اهداف عبارتند از:
1-سرعت بخشیدن و آسان کردن روند انتقال مفاهیم ( به خصوص در گروه سنی نوآموز)
2-ایجاد جذابیت کتاب و متن آن برای مخاطب
3-انتقال حس و معانی گوناگون متن، به شکل مکملی برای متن کتاب
4-بالا بردن سواد بصری مخاطب
5-ارتقا و بهبود سطح تصویرگری
6-بالا بردن اشتیاق و حوصله ی مخاطب در مطالعه ی کتاب
7-کمک به حفظ، نگهداری، انتقال عوامل و عناصر بصری فرهنگ جامعه
کمک به انتقال سریع و آسان مفاهیم و معانی به مخاطب کم تجربه ای چون کودکان، و یا ایجاد جذابیت بیشتر کتاب برای مخاطب کم سن و کم حوصله ی نوجوان، همچنین راهنمایی مخاطب درباره ی مطلبی که فهم یا تجسم آن از طریق نوشتن یا گفتن دشوار است و نیز بالا بردن سواد بصری(1) آن ها، در واقع هدف اصلی یک مصور ساز یا یک طراح ابلوستراسیون (2) است. ( کلمه ی سواد به معنی توانایی خواندن و نوشتن و حساب کردن است؛ ولی منظور از سواد بصری، عبارت است از توانایی به وجود آوردن و فهمیدن تصاویر است؛ مانند مسلط بودن افراد گروهی به پیام هایی که برای آن گروه، دارای معانی مشترکی است). (3)
از دیگر اهداف، بالا بردن اشتیاق و حوصله ی مخاطب در مطالعه و ارتقای سطح کیفی کتاب برای گروه سنی هدف، و در نتیجه، ارتقا و بهبود تصویرگری کتاب است. تصویرگر کتاب کودک و نوجوان، باید سعی کند که ارتباط بین مخاطب و کتاب را آسان و سریع کرده و تداوم بخشد. جهت برقراری این ارتباط، مراحل گوناگون و پیوسته ای صورت می پذیرد. تصاویر کتاب باید به شکل مطلوب و تأثیرگذاری در این ارتباط، دخالت داشته باشند. مراحل ارتباط تصاویر کتاب و مخاطب عبارتند از:
«نمودار شماره ی 2»
1- جذب کودک و نوجوان 2- کمک و تسهیل در فرایند انتقال مفاهیم کتاب 3- رشد همه جانبه مخاطب (شناختی، عاطفی، روانی و حرکتی).
در این فرآیند 3 مرحله ای دنباله دار، تصاویر کتاب در ابتدا وظیفه دارند مخاطب را جذب کرده و به سمت کتاب بکشانند. سپس انتقال مفاهیم و معانی ( آموزش و تربیت مخاطب) را آسان کرده، تداوم و سرعت بخشد. در پایان، بعد از انتقال موفق مفاهیم، منجر به رشد چند جانبه ی مخاطب شود. ( یادگیری)

عوامل تأثیرگذار بر دستیابی به اهداف تصویرگری در کتاب های کودک و نوجوان

جهت رسیدن به اهداف ذکر شده، تصویرگر باید به عوامل گوناگونی توجه داشته باشد. این عوامل بر کیفیت نهایی تصاویر و در نهایت بر روی رسیدن به اهداف کلی آن، تأثیرگذار است.
برای درک بهتر، این عوامل در قالب یک نمودار آورده شده:

در نمودار بالا، 7 مؤلفه ی اصلی وجود دارد که با زیر مجموعه های خود بر روی روند رسیدن کار تصویرگر کتاب کودک و نوجوان، به هدف اصلی، تأثیرگذار است. منتقد باید توجه داشته باشد که آیا تصویرگر کتاب، توانسته به خوبی از این 7 مؤلفه استفاده ی درست کرده و به اهداف نهایی دست پیدا کند یا نه؟ در زیر، به نحوه ی استفاده ی صحیح از این مؤلفه ها، در کار تصویرگر و شکل ارزیابی آن توسط منتقد می پردازیم:

1- شخصیت پردازی

«خلق شخصیت های باورپذیر برای موفقیت قصه ای مصور، امری کلیدی است. »(4) تا زمانی که مخاطب، شخصیت قصه را باور نکند، قصه را دنبال نمی کند و احساس همذات پنداری، با شخصیت داستان، در او شکل نمی گیرد. در این رابطه، منتقد می تواند میزان شخصیت پردازی مؤثر و درست تصویرگر را با استفاده از بررسی واکنش کودک و نوجوان در مقابل شنیدن یا خواندن داستان و دیدن و دنبال کردن تصاویر آن مورد بررسی قرار دهد. مانند دانستن بعضی از اقداماتی که تصویرگر در رابطه با شخصیت پردازی بهتر، باید انجام دهد؛ همچنین شناخت انواع شخصیت پردازی، توسط منتقد، جهت نقد و بررسی بهتر تصاویر، بسیار مؤثر است. در شخصیت پردازی داستان، تصویرگر ممکن است به اشیا و حیوانات، شخصیت داده و جان بخشد. مثلاً شخصیت های غیر انسانی را با لباس های گوناگون و چهره ای شبیه انسان طراحی کند. تصویرگر باید با توجه به ویژگی های جسمی، روحی، رفتاری، شخصیتی، شخصیت کتاب، نحوه ی لباس پوشیدن و اندام را طراحی کند و این ویژگی های شخصیتی را به شکل خلاقانه و قابل فهم، و با روشی آسان و سریع به مخاطب منتقل کند.

2- استفاده از تخیل

تصویرگر با خلق آثار هنری و خیال انگیز، سعی در تحریک تخیل و تفکر مخاطب دارد. منتقد باید توجه داشته باشد که آیا تصویرگر با استفاده از خلاقیت عناصر بصری و استفاده از مؤلفه های زیبایی شناختی، به پرواز خیال مخاطب کمک می کند؟ بیشتر موارد استفاده از تخیل، در کتاب های هنری و ادبی ( نثر و شعر) است، که معمولاً، این کار با خلق شخصیت های غیر معمول و زاییده ی ذهن، اغراق در اندازه ها و ایجاد تضاد، اغراق در پرسپکتیو، ایجاد فضاهای بصری انتزاعی، استفاده ی خاص و متفاوت از عناصر بصری و ابزار و تکنیک، انجام می شود.

3- توجه به ویژگی و نیازهای مخاطب(گروه سنی)

یک تصویرگری خوب، وقتی برای مخاطب قابل درک و ضروری است که به نیازهای گوناگون مخاطب، توجه داشته باشد. انواع این نیازها عبارتند از: نیازهای جسمی، شناختی، عاطفی و. . .
در نیازهای جسمانی، توجه به ظرفیت های جسمانی مخاطب کم سن، کم حوصله و کم مهارت ( نسبت به بزرگسال) بسیار حایز اهمیت است.
کودکان سنین پایین ( گروه سنی الف) مدت زمان کمتری نسبت به گروه سنی بالاتر دارند، برای همین، زودتر به خستگی ذهنی، چشمی و جسمی دچار می شوند. پس در تصاویر این گروه سنی، باید به سفید خوانی(2) مناسب و خلوت (کم عنصر) بودن صفحات، توجه فراوانی شود. سرعت انتقال مطالب در کتاب های این گروه سنی، باید بالا باشد، تا با مدت زمان کوتاهی مطالب مورد نظر به مخاطب منتقل شود و در حد امکان از خستگی آن ها جلوگیری شود. از جمله مواردی که به بالا رفتن سرعت انتقال مفاهیم و کمتر شدن خستگی در مخاطب کمک می کند، عبارتند از:
1- استفاده از سطوح ساده و رنگ های تخت (بدون بافت و پاساژ رنگی پیچیده و فرم های شلوغ)
2- غلبه ی تصاویر بر متن ( به خصوص در مخاطبین نوآموز)
3- درشت نمایی عناصر و استفاده از قطع های بزرگ تر
4- استفاده از سفیدخوانی کافی و. . .
از دیگر نیازهای مخاطب کتاب، نیازهای شناختی است. در این زمینه باید توجه داشت که آیا تصویرگر، میزان اطلاعات بصری و کیفیت درک شناختی مخاطب خود را می شناسد؟ و با استفاده از زبان بصری قابل فهم برای مخاطب خود و با توجه به ویژگی های سنی، فرهنگی، ارزشی و. . . به رشد سواد بصری او کمک کرده است؟ در این راستا، توجه به نیازهای عاطفی کودک و نوجوان، و نیز علایق و احساسات ایشان ضروری است.
هر یک از مخاطبان کتاب، دارای ویژگی های فرهنگی، اعتقادی و ارزشی ویژه ای هستند، که این موضوع در تصویرگری کتاب های کودک و نوجوان باید مورد توجه قرار گیرد. استفاده از نمادها، سمبل ها و مؤلفه های ملی، فرهنگی، هنری و اعتقادی – ارزشی مخاطب، در تصویرگری کتاب و یا استفاده از مؤلفه های فرهنگی و هنری جوامع دیگر، و آشناسازی مخاطب با آن ها، از جمله اقداماتی است که یک تصویرگر خلاق کتاب کودک و نوجوان می تواند در این راستا انجام دهد.

4- تکنیک و ابزار کار

ابزارها و تکنیک های تصویرگری، دارای ویژگیهای متنوع و نیز محدودیت های خاص هستند که دانستن این خصوصیات به نقد و بررسی مناسب تصویرگری کتاب کودک و نوجوان کمک شایانی می کند.
انتخاب ابزار و تکنیک از چند چیز تبعیت می کند:
1- توجه به مفاهیم و معانی متن کتاب
2- توجه به نوع کتاب (علمی، تاریخی، ادبی و. . . )
3- توجه به ویژگی و نیازهای مخاطب و گروه سنی آن
4- توجه به حس مورد نظر متن ( حس مکان، زمان، ترس، دلهره، شادی و. . . )
به طور مثال، در تصویرگری کتاب، برای گروه سنی پایین ( الف وب) بیشتر از تکنیک های هنری و ابزاری استفاده می شود، که دارای ویژگی های زیر هستند:
- سطوح و رنگ های تخت، رنگ های روشن، شفاف و عناصر شاد و پرتحرک و ساده ( عدم پیچیدگی رنگی، تنالیته، فرمی و. . . ) مانند: تکنیک آبرنگ خیس در خیس ( از لحاظ شفافیت) و یا گواش تخت ( از لحاظ سادگی سطوح) و یا کتاب های برجسته ( از لحاظ عینی، محسوس و ملموس بودن تصاویر)
- با حضور روز افزون نرم افزارهای کامپیوتری، تبلت ها و تکنولوژی طراحی و گرافیک، تعداد ابزار، مواد و تکنیک های تصویرگری روز به روز در حال گسترش و شناخت ویژگی ها و محدودیت های آن ها متناسب با نوع مخاطب، حس و مفاهیم کتاب، خود مقوله ی طولانی ای است که نیاز به تحقیق و پژوهش فراوانی دارد و از حوصله ی متن حاضر خارج است. پس به اشاره ی کوتاهی اکتفا کرده و به مؤلفه های دیگر می پردازیم.

5- صفحه آرایی(5)

صفحه آرایی، رابطه تنگاتنگی با تصویرگری کتاب دارد و گاهی حتی با آن یکی می شود. در صفحه آرایی کتاب کودک، رابطه ی بین متن و تصاویر باید به شکل مطلوبی برقرار شود. مثلاً گاهی متن وارد تصاویر کتاب شده و حتی جزو عناصر بصری آن محسوب می شود. یکی از وظایف تصویرگری، کمک به انتقال آسان و سریع متن کتاب است، که این مسئله با برقراری رابطه ی بصری مناسب بین تصویر، نوشته و فضاهای منفی صفحات، قابل انجام است.
در این مؤلفه، منتقد باید توجه داشته باشد که صفحه آرایی تصاویر کتاب، تحت تأثیر مستقیم نحوه ی انتخاب و طراحی پلان ها و یا فریم های کتاب هستند. در انجام این امر، توجه به میزان پویایی تصاویر خلق شده توسط تصویرگر، و فریم های انتخابی و عناصر بصری، و نیز نوع استفاده از ترکیب بندی ( رنگ، فرم، خط و. . . ) مناسب و زیبا، ضروری است که آیا منجر به جذابیت بصری لازم شده است یا نه؟ مانند صفحه آرایی کتاب «همان لنگه کفش بنفش» نوشته ی فرهاد حسن زاده انتشارات کانون پرورش فکری، که توسط ماهنی تذهیبی طراحی شده است. در این کتاب، ترکیب بندی رنگی مناسب و ترکیب عناصر بصری گوناگون تصاویر و متن، به شکل پویا و جذابی، صورت گرفته که باعث برقراری ارتباط بیشتر بین عناصر موجود در صفحه، و در نتیجه چرخش و هدایت چشم مخاطب می شود. درکتاب «پرنده و فال» سروده ی داوود لطف الله، انتشارات کانون، که توسط بهرام خائف تصویرگری شده، صفحات دارای صفحه آرایی زیبا و موزونی هستند، که ترکیب بندی و چینش عناصر گوناگون صفحه، به شکل متعادل و جذاب صورت گرفته است. استفاده از فرم های انتزاعی، جهت صفحه آرایی، از اقدامات مثبت تصویرگر است. در صفحه آرایی کتاب «قصه های کوتی کوتی»، نوشته ی فرهاد حسن زاده، انتشارات کانون که توسط هدی حدادی طراحی شده، ارتباط تصویری خوبی بین متن و تصاویر کتاب برقرار شده که می توان در تصاویر دو صفحه ی مقابل هم، یکپارچگی بصری مناسبی را مشاهده کرد.
علاوه بر این صفحه آرایی شامل طراحی عنوان، جلد کتاب، صفحه شمار، صفحه ی عنوان، صفحه ی بسم الله، سمت و سو بخشی به نگاه مخاطب و. . . نیز می شود.

6- میزان توجه به انتقال مطالب کتاب

تصاویر هم راستا با نوشتار، سعی در انتقال مفاهیم و مطالب کتاب دارند. از جمله مفاهیمی که تصاویر کتاب به انتقال آن کمک می کنند، مفهوم حس زمان و مکان (6) است؛ یعنی زمان و مکان وقوع اتفاقات و رویدادهای کتاب، توسط تصاویر، بازگو شده و به انتقال سریع و آسان این مفاهیم کمک شود. در این مؤلفه، منتقد باید توجه داشته باشد که تصویرگر، ناگزیر است به عناصر مختلف داستان نیز توجه کند. مثلاً به انتقال حس کشمکش، فراز، فرود و. . .
معانی و مسایل آموزشی و تربیتی کتاب، از دیگر مفاهیمی است که تصاویر در انتقال آن نقش مؤثری دارند. در کتاب های هنری و شعر نیز انتقال آسان و موفق احساسات نثر و یا نظم از دیگر وظایف مشترک و مکمل تصاویر و متن کتاب است.
در این راستا، تلفیق مؤثر واژگان و تصاویر، هدفی است که نیازمند برنامه ریزی مناسب است. بنابراین، معمولاً بهترین کتاب های مصور، توسط یک نفر نوشته و تصویرگری می شوند، مانند آثار شل سیلور استاین و یا کتاب های مارکوس فیستر، اریک کارل و . . .
منتقد باید بررسی کند که تصویرگر برای انتقال موفق مطالب به مخاطب و اینکه در چه مرحله ی رشدی از لحاظ شناختی، عاطفی، اخلاقی و حتی جسمانی قرار دارد، چه قدر توجه کرده است؟ به طور مثال، تقریباً نصف کودکانی که در گروه های سنی مخاطبین کتاب قرار دارند، در مرحله ی رشدی هستند که با دیدن رویدادها، اشکال، نمادها و طرح ها، سریع تر مسایل را درک و بهتر و آسان تر می فهمند.
براساس نظریه ی شناختی پیاژه، 4 مرحله ی رشد شناختی کودکان و نوجوانان وجود دارد که به شرح زیر است:
1- دوره ی حسی حرکتی (بدو تولد تا 2سالگی)
2- دوره ی پیش عملیاتی ( 2 تا 6 سالگی)
3- دوره ی عملیاتی عینی( 7 تا 11 سالگی)
4- دوره ی صوری (12 سالگی به بعد)
کودکانی که در دوره ی رشد عملیات عینی به سر می برند، میزان قابل توجهی از مخاطبین کتاب های کودک را در بر می گیرد. در این دوره رشدی، طرح های نمادین در ذهن کودکان شکل می گیرد. این طرح ها، در برگیرنده ی شناخت کودک از قرار گرفتن علایم به جای واقعیت هاست. فکر منطقی کودک هنوز به مسایل و پدیده های امور عینی محدود است؛ یعنی او با کمک علایم عینی و بصری می تواند امور مختلف را طبقه بندی و ردیف سازی کند. و (7) و در نهایت، مفاهیم گوناگون را درک کرده و یاد بگیرد. تصاویر کتاب ها در این مرحله رشدی، نقش بسیار مهمی را در انتقال مفاهیم ایفا می کنند. کودک آنچه را می بیند باور می کند و تصاویر کتاب به نوبه ی خود به این باور و انتقال معانی، کمک بسیار زیادی می کند.
«در دوره ی رشدی عملیات صوری( نوجوانان)، تفکر انتزاعی شکل می گیرد»(8) و مخاطب دیگر مانند کودکان، خیلی در قید و بند رنگ های جذاب، تصاویر گوناگون و واضح جهت درک مفاهیم و یادگیری نیست. وجود تصاویر گوناگون در کتاب های نوجوانان، به استفاده ی نوجوان از قوه ی تخیل، جهت درک مفاهیم متن لطمه وارد می کند و از پرواز آزادانه ی قوه ی تخیل مخاطب جلوگیری کرده و ذهن او را به تصاویر ارایه شده توسط تصویرگر محدود می کند. در کتاب های نوجوانان، می توان از تصاویر کمتری استفاده کرد، و یا تصاویر به شکل تک رنگ، سیاه قلم، عکس های واقعی ( کتاب های علمی، تاریخی) و در کل به شکل جدی تر و کمتر از تصاویر کتاب کودک، طراحی و چاپ شود.

7- سبک

در این مؤلفه، توجه به دو نکته حایز اهمیت است:

الف- توجه به نوع سبک ادبی(فانتزی، رئالیسم، سورئالیسم و. . . ):

منتقد لازم است که اطلاعاتی درباره ی سبک شناسی متون ادبی کودک و نوجوان داشته باشد، تا بتواند تأثیر مثبت، یا منفی سبک ادبی متن را بر روی تصاویر کتاب بررسی و تجزیه و تحلیل کند. با مطالعه ی کتاب های کودک و نوجوان، که سبک های ادبی گوناگونی دارند، و نیز مطالعه ی کتاب های نقد ادبی، می توان مهارت لازم در این زمینه را کسب کرد.

ب- توجه به سبک به کار رفته در تصاویر:

شناخت سبک های گوناگون هنری استفاده شده در تصویرگری نیز برای نقد و بررسی تصویرگری کودک و نوجوان بسیار ضروری است.
منتقد باید بداند که ویژگی هر یک از سبک ها چگونه است و کدام یک بیشتر با نیازهای کودک و نوجوان، میزان، نوع توانایی های شناختی، عاطفی و حسی- حرکتی این گروه سنی همسو است. و اینکه چه سبکی برای چه گروه سنی ای مناسب تر است؟
به طور مثال، در گروه های سنی پایین تر، استفاده از سبک های فانتزی، تخیلی و فراواقع، جذاب تر و کارآمدتر است.
البته شایان ذکر است، لازم نیست سبک هنری تصاویر، حتماً با سبک ادبی متن یکی باشد و تصاویر می تواند از نظر سبک و بیان، پا فراتر از متن گذاشته و در عین حال نقش مکمل متن را داشته باشند.

مهم ترین عناصر تشکیل دهنده ی تصاویر کتاب کودک و نوجوان

تصاویر کتاب کودک و نوجوان، دارای عناصر بصری گوناگونی است، که در زیبایی و انتقال مفاهیم و شکل گیری تصاویر، بسیار تأثیرگذار است. مهم ترین این عناصر در نمودار شماره ی 4، آمده و توضیح داده شده است:
در نقد و بررسی تصاویر کتاب، منتقد باید توجه داشته باشد که تصاویر، از عناصری تشکیل شده و این عناصر، تحت تأثیر 5 مؤلفه هستند. این 5 مؤلفه، در امتداد سمت راست نمودار آورده شده است. اولین مؤلفه، توجه به گروه سنی مخاطب است. بدین معنا که آیا تصویرگر کتاب، در تصاویر طراحی شده، یا انتخاب شده برای کتاب، از عناصر بصری، به گونه ای استفاده کرده، که مناسب ویژگی و نیازهای گروه سنی مخاطب کتاب باشد یا نه؟
دومین مؤلفه، توجه به این است، که آیا تصویرگر کتاب، توانسته از عناصر بصری گوناگون، به گونه ای استفاده کند که باعث انتقال هر چه بهتر حس و حس مفاهیم کتاب به مخاطب شود؟
سومین مؤلفه به این مسئله اشاره دارد، که آیا تصویرگر به خوبی توانسته از عناصر بصری تصاویر کتاب، جهت انتقال مفاهیم و معانی، به شکل سریع و آسان و در نتیجه، آموزش و یادگیری بهتر به مخاطب استفاده کند؟
چهارمین مؤلفه به این نکته اشاره دارد، که آیا تصویرگر کتاب توانسته با استفاده ی درست و به جا از عناصر بصری، به خلق تصاویری دست بزند که متناسب با نوع کتاب باشد؟ مثلاً در کتاب های تاریخی، علمی، هنری، ادبی و. . . عناصر بصری و در نهایت تصاویر کتاب باید هم روحیه با نوع کتاب و کارکرد آن و نیز مطالب مورد نظر کتاب باشند.
در پنجمین مؤلفه، باید توجه داشت که عناصر بصری به کار رفته در تصاویر کتاب، با وحدت و فردیت ویژه بتوانند باعث ایجاد زیبایی و جذابیت بصری برای مخاطب شود.
لازم به ذکر است که عناصر بصری دیگری نیز، در خلق یک اثر هنری دخالت دارند، که در نمودار بالا، مهم ترین و تأثیرگذارترین آن ها عنوان شده است. در نمودار شماره ی 4، هر عنصر بصری، خود شامل چند ویژگی است که به شکل زیر مجموعه، در ذیل هر یک از عناصر آمده است. در نقد و بررسی تصاویر کتاب، حضور یا عدم حضور هر یک از این عناصر و زیر مجموعه های آن ها، توسط منتقد، بررسی می شود و میزان تأثیر مثبت یا منفی آن عنصر، بر روی مؤلفه ی نهایی مورد توجه و ارزیابی قرار می گیرد.
باید توجه داشت که معمولاً میزان استقبال و مطالعه ی کتاب و رضایت و خشنودی مخاطبین و اولیای تربیتی، معیار مناسبی برای ارزیابی تصاویر کتاب است. در ادامه، به تشریح و توضیح هر یک از عناصر بصری ذکر شده، و ارتباط آن با زیر مجموعه ی هر کدام می پردازیم.
- کادر:
به محدوده ای که کار هنری در آن اجرا شده، کادر گفته می شود. در تصاویر کتاب کودک و نوجوان، این عنصر به دو شکل مورد بررسی قرار می گیرد: الف) قطع کتاب، ب) تناسب تصاویر و کادر.
الف) قطع کتاب: در انتخاب قطع کتاب، که از وظایف تصویرگر کتاب است، باید به 5 مؤلفه ای که در انتهای نمودار شماره ی 4 آمده توجه داشت و با توجه به هر یک از این مؤلفه ها قطعه مناسب را انتخاب کرد. مثلاً در کتاب کودک، معمولاً قطع خشتی و قطع های بزرگ و صمیمی مورد استفاده است. در کتاب های نوجوانان، از قطع هایی استفاده می شود که به قطع کتاب های درسی و رسمی و کتاب های بزرگسالان نزدیک تر است. در طراحی کتاب های هنری و ادبیات، به خصوص شعر، قطع های فانتزی و غیر معمول مانند جیبی، پالتویی و جذابیت ویژه ای دارند.
ب) تناسب تصاویر و کادر:
تصویرگر کتاب، باید توجه داشته باشد که عناصر بصری استفاده شده در تصاویر، متناسب با قطع و کادر کتاب طراحی شوند. مثلاً چینش عناصر بصری در کادرهای عمودی و افقی، با هم متفاوتند و یا طراحی در قطع های فانتزی و غیر معمول، صمیمانه تر از طراحی تصاویر در قطع و کادر رسمی و خشک است.
- فرم ( قالب):
فرم یا قالب اثر، نقش هویت اثر را بازی می کند. تصویرگر کتاب، قبل از انجام هر کاری، باید فرم مورد نظر و سبک هنری خاصی را برای کار خود برگزیند. برای برگزیدن سبک هنری، یا قالب اثر، دوباره باید به 5 مؤلفه ی نهایی نمودار 4 توجه شود.
یعنی:
- آیا قالب اثر یا ویژگی و نیازهای گروه سنی مخاطب همخوانی دارد؟
- آیا قالب اثر در انتقال حس مورد نظر متن کتاب مؤثر است؟
- آیا قالب انتخابی در انتقال راحت و سریع مفاهیم و معانی کتاب تأثیرگذار است؟
- آیا قالب اثر به نوع کتاب ( علمی، هنری، مذهبی و. . . ) توجه داشته؟
- آیا قالب انتخابی اثر، در خلق زیبایی و جذابیت کتاب نقش مؤثری دارد؟
منتقد تصاویر کتاب کودک و نوجوان، باید به این قبیل سؤالات در این زمینه پاسخ دهد و همگی جوانب را در این راستا بررسی کند. تشخیص سبک هنری و قالب کار تصویرگر، توسط منتقد، نیاز به مطالعه در ارتباط با این مفاهیم دارد. مطالعه ی چند کتاب در ارتباط با سبک های هنری و قالب های گوناگون تصویر سازی، می تواند در این راستا کمک فراوانی کند.
- فضا:
«احساس فضا، همیشه با زمان و مکان در ارتباط است و هر چه در جهان به نظم درآمده، از ملموس و ناملموس، در کادر دو بُعدی ( درسطح) یا در کادر سه بعدی ( در حجم )، همگی به نوعی با فضا مرتبط هستند. (9)»
در طراحی تصویر برای کتاب، چه به شکل دو بعدی یا سه بعدی( برجسته)، توجه به عنصر فضا که ترکیبی از زمان و مکان است، بسیار حایز اهمیت است. در نقد تصاویر، باید توجه کرد که تصویرگر کتاب توانسته به شکلی مطلوب، و با عناصر بصری گوناگون، مفهوم زمان و مکان و در نهایت فضا را در داستان نمایش دهد؟
و نیز بررسی کرد که:
- آیا تصاویر کتاب در القای صحیح فضای درونی متن موفق بوده و در انتقال آن به همه ی مؤلفه های سمت راست نمودار4، توجه داشته است؟ علاوه بر این، فضای ظاهری درون کتاب، شامل فضاهای مثبت و منفی می شود( فضای مثبت شامل تمامی عناصر بصری و متن کتاب) که تصویرگر کتاب باید به رعایت توازن و تعادل بین این دو فضا توجه داشته باشد، یعنی به اندازه ی که به فضاهای مثبت کتاب می اندیشد، به فضاهای منفی آن نیز توجه کند و بین این دو فضا تعادل و تناسب برقرار کند. این مسئله با توجه به 5 مؤلفه ی ذکر شده ی سمت راست نمودار 4 قابل بررسی و ارزیابی است.
- ترکیب بندی:
«رسیدن به معنای مورد نظر در یک عبارت تصویر، بستگی زیادی به نوع ترکیب بندی آن دارد. علاوه بر آن، ترکیب بندی یک اثر، در جلب توجه بیننده نیز نقش بسیار مهمی را ایفا می کند»(10) ترکیب بندی، عبارت است از ترکیب منطقی، زیبا، به جا و متوازن عناصر بصری در کادر مورد نظر.
عناصر مختلف ترکیب بندی عبارتند از : رنگ، ریتم، فرم و وزن.
«کمپوزسیون ( ترکیب بندی)(11) در رنگ، به معنای کنار هم قرار دادن دو یا چند رنگ، به نحوی که با هم اکسپرسیون(12) (بیان حس و مفهوم) معینی را ایجاد کنند. »(13)
مفهوم ترکیب بندی با تعریفی که عنوان شد، در ارتباط با ریتم، که همان تکرار منظم و هماهنگ عناصر است و فرم و وزن نیز صدق می کند. در تمامی این عناصر، می توان گفت: «نظم و ترتیب دادن، برنامه ریزی کردن بین عناصر تصویری، منسجم کردن قسمت ها با هم، ترکیب کردن و کنار هم قرار دادن آن ها، ساختار و سازماندهی عناصر تجسمی و بالاخره هماهنگ کردن همه ی اجزا با هم، مفهوم ترکیب را مشخص می کند. »(14)
منتقد تصاویر کتاب کودک و نوجوان، با شناختن درست عناصر بصری، می تواند در مورد زیبایی و یا نازیبایی و نادرستی نظم و ترتیب و جای گیری هر کدام از آن ها نظر دهد. در نقد ترکیب بندی تصاویر نیز، باید به 5 مؤلفه ی سمت راست نمودار 4 توجه داشت و میزان توجه تصویرگر کتاب، به هر یک از آن ها، در ارتباط با ترکیب بندی اثر، بررسی کرد.
- پرسپکتیو:
«پرسپکتیو عبارت از علم طراحی شکل ظاهری اشیا، و نحوه ی دیدن حجم های سه بُعدی و ترسیم آن ها، بر روی سطح دو بعدی است. » (15)
در بحث پرسپکتیو، دو مفهوم، توسط منتقد کتاب قابل بررسی است:

الف) زاویه ای دید:

در مسئله ی مربوط به زاویه ی دید، منتقد باید بررسی کند که طراح، از چه زاویه دیدهایی برای طراحی فریم ها یا پلان ها، استفاده کرده. آیا این زاویه ی دیدها تکراری و خسته کننده اند، یا اینکه از جذابیت، تازگی و پویایی برخوردارند؟
آیا این زاویه ی دید انتخاب شده با موضوع کتاب، گروه سنی مخاطب، نوع مطالب و مفاهیم و حس مورد نظر در متن هماهنگی دارد؟

ب) قوانین دوری، نزدیکی ( ایجاد عمق در تصویر):

در قوانین دوری و نزدیکی به میزان و نحوه ی صحیح و به جای استفاده از قوانین پرسیکتیو و در نهایت ایجاد عمق در تصاویر کتاب، می پردازیم. مثلاً تصویرگر، از پرسپکتیو یک نقطه ای استفاده کرده یا 2 نقطه ای؟ از پرسپکتیو موضوعی چگونه استفاده شده؟ آیا به اندازه ی نیاز، حس عمق در تصاویر ایجاد شده است؟
گاهی در تصاویر کتاب، قوانین پرسپکتیو را به شکلی که کودکان در نقاشی های شان استفاده می کنند، به کار می برند.
این مسئله به درک بهتر تصاویر توسط کودک، ایجاد فضای صمیمی و برقراری ارتباط بیشتر با کودک کمک می کند.
گاهی در طراحی تصاویر، از قوانین دوری، نزدیکی نگارگری های ایرانی استفاده می شود. این نوع پرسپکتیو، هم برای کودکان جذاب و قابل فهم است، و هم حال و هوای تاریخی - هنری خاصی به کتاب می بخشد.
لازم به ذکراست که هر چه قوانین پرسپکتیو استفاده شده تصویرگر، پیچیده تر باشد، تصاویر، برای گروه سنی بالاتر مناسب می شود.
- حجم:
«حجم عبارت است از یک عنصر تصویری که دارای سه بعد طول، عرض و عمق است. »(16) عنصر حجم در تصویرگری معمولاً به سه گونه استفاده می شود:
الف - به شکل ایجاد حس حجم توسط نقطه، سطح و خط به شکل فقط بصری.
ب - به شکل نقش برجسته، یعنی یک بعد حجم به سطح کتاب متصل است. ( کتاب های برجسته)
ج- به شکل حجم واقعی، که معمولاً با ساخت کاردستی و ماکت صورت می گیرد.
در نوع آخر، نتیجه ی مطالعه ی متن کتاب، ساخت این ماکت یا کاردستی است. توجه به این نتیجه به طور کامل در نقد ظاهری کتاب نمی گنجد، بلکه بیشتر با روش های انتقال مفاهیم ( آموزش و یادگیری) و نیز ایجاد فضا مرتبط است. باید در نظر داشت که عنصر حجم نیز، در هر سه شکل، باید با 5 مؤلفه ی ذکر شده در نمودار شماره ی 4، مورد ارزیابی قرار گیرد.

7- بافت (17)

به کیفیت سطوح، بافت می گویند. بافت دو نوع است:

الف- بافت ظاهری:

عنی بافتی که توسط قوه ی بینایی قابل درک است و برای ایجاد جذابیت و زیبایی سطوح دو بعدی، خلق می شود.

ب- بافت واقعی:

این نوع بافت، توسط حس لامسه، همراه با قوه ی بینایی همزمان درک می شود.
استفاده از این نوع بافت، نیز، جهت ایجاد جذابیت برای مخاطب و انتقال راحت تر مفاهیم، به کار می رود و جنبه ی زیبایی شناختی نیز دارد.
در دوره ی رشدی حسی - حرکتی ( 0 تا 2سال) ذهن کودک با کمک دهان و چشم و گوش و دست ها و سایر اندام های حسی - حرکتی او، به کار می افتد و کودک از طریق حواس و حرکت ها و اعمال خود، خویشتن و جهان اطراف را می شناسد. (18) بنابراین، کتاب هایی که دارای نقش برجسته اند و یا بافت های ویژه و خاص و واقعی، جهت تحریک حس لامسه ی مخاطب دارند، بیشتر برای کودکی مناسب است که در این دوره ی رشدی به سر می برد.
در گروه سنی «الف، ب»، چون میزان تمرکز کودک کمتر از گروه سنی بالاتر است و نیاز به انتقال مفاهیم، با سرعت بیشتر و راحت تر است، استفاده ی بافت از سرعت دریافت پیام می کاهد و ذهن را، بیشتر درگیر درک فضای جنسیت بافت می کند، تا درک سریع نشانه ها و علایم. البته استفاده ی به جا و درست از بافت، گاهی در انتقال حس متن و کلمات می تواند بسیار مؤثر باشد. مثلاً انتقال حس زبری، نرمی، خشونت و. . .

8- رنگ

در استفاده از عنصر رنگ، تصویرگر کتاب کودک و نوجوان، باید به مسائل زیر توجه داشته باشد:

الف- توجه به نسبت رنگی:

این مسئله، جهت ایجاد جذابیت بصری، انتقال بهتر مفاهیم و حس مطلب و نوع کتاب مورد بررسی قرار می گیرد.

ب- توجه به القای روانی رنگ:

«رنگ بیش از همه با عواطف و احساسات بشر نزدیکی دارد. » (19) رنگ در انتقال حس، مفاهیم و نشان دادن نوع کتاب و. . . بسیار تأثیرگذار است. مثلاً رنگ های تند، بار عاطفی بیشتر و دست نخورده تر، تحریک کننده، شادتر و سرعت بیشتری در انتقال معانی دارند.

ج- توجه به هارمونی: (20)

این مسئله به جذابیت و زیبایی ظاهری تصاویر و کتاب مربوط است و به انتقال صحیح حس کتاب و مفاهیم نیز اشاره دارد. هر سه مسئله ی ذکر شده در بالا با توجه به گروه سنی مخاطب کتاب، باید طراحی و ارایه شوند. «هر رنگ دارای معانی بسیاری است که برخی از آن ها از راه تداعی با یک چیز و برخی دیگر از طریق رمزی دارای آن معنا شده اند. در نتیجه، رنگ در آموزش سواد بصری اهمیت بسیاری می یابد. »(21) پس، توجه به این عنصر بصری، در بحث آموزش و انتقال مفاهیم، دارای ارزش بالایی است. ( جهت به دست آوردن اطلاعات بیشتر در زمینه ی رنگ، رجوع شود به ایتن، یوهانس، هنر رنگ، انتشارات یساولی)

نتیجه گیری

در جوامع امروز بشری، توجه به تعلیم و تربیت کودک و نوجوان، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. یکی از پدیده های مهم و حیاتی جهت انتقال آسان و سریع اطلاعات و در نتیجه آموزش و تربیت کودکان، امور عینی و جنبه های بصری واقعیت ها و مفاهیم است.
کودک با علایم دیداری بهتر و راحت تر و البته سریع تر می آموزد، به کار می بندد و طبقه بندی می کند. بنابراین، دنیای تصویر و تصویرگری، برای مخاطب کودک، بسیار حیاتی و جذاب است.
توجه به این جنبه ی آموزشی و تربیتی در جوامع در حال رشد و جوامع پیشرفته، جهت تحقق اهداف آموزشی و تربیتی، بسیار حائز اهمیت است. نقد و بررسی صحیح تصویرگری کودک و نوجوان می تواند در پیشرفت و رشد جنبه های گوناگون تصویرسازی کودک و نوجوان بسیار یاری دهنده و مؤثر باشد. به شکلی که با نقد و بررسی سازنده و ارایه ی راهکارها و شیوه های صحیح و مناسب، به پیشبرد اهداف چند جانبه ی تصویرگری کمک شده و در نهایت باعث رشد شیوه های آموزش و تربیت شود.
امروزه، در حیطه ی نقد و بررسی تصویرگری کودک و نوجوان، متأسفانه با کاستی هایی روبه رو هستیم که باعث پایین آمدن کیفیت انتقادات، کم کارآمدی و حتی نا کارآمدی آن ها می شود.
این کاستی ها مربوط به پایین بودن اطلاعات و میزان شناخت منتقدین، از اصول تصویرگری و علوم مربوط به آن می شود.
در متون انتقادی، در این زمینه، معمولاً کمبود شناخت و مطالعه ی منتقد، نسبت به ویژگی های رشدی کودکان و نوجوانان، و نیز توجه به جنبه های گوناگون شخصیتی، عاطفی، جسمی، روانی و. . . کاملاً مشهود است.
روانشناسی تربیتی کودک و نوجوان، علمی کاربردی است که می تواند درباره ی ویژگی های این گروه سنی، و به تبع نیازهای گوناگون و نحوه ی برخورد با آن ها، اطلاعات فراوانی بدهد. بنابراین، مطالعه در زمینه ی روانشناسی تربیتی و رشدی کودک و نوجوان می تواند راهگشای خوبی، جهت دست یافتن به متون انتقادی بهتری در این زمینه باشد.
از دیگر کاستی هایی که در زمینه ی شناختی منتقدین وجود دارد، کمبود مطالعه و شناخت در زمینه ی ادبیات کودک و نوجوان ( تاریخ ادبیات، مضمون ادبی، سبک شناسی و. . . ) و توجه کم به خصوصیات و ویژگی های متن و رابطه ی صحیح و نقش تکمیلی تصویر و نوشته است.
منتقدین باید شناخت بهتری از انواع داستان و متون داشته باشند و بدانند که تصاویر یک متن، از نظر سبکی، نوع بیان، سرعت ابراز و. . . می تواند پا را فراتر از متن گذاشته و به ارایه ی بهتری از متن دست یابد.
کاستی هایی که بیان شد، مربوط به خود منتقد است، اما بعضی از کمبودها و محدودیت ها، کمتر تحت کنترل منتقدین بوده و مربوط به محیط است. مثلاً کمبود منابع استاندارد و کاربردی، جهت مطالعه و آموزش منتقدین و نیز کمبود نشریات گوناگون که به شکل پیگیر و صحیح به ارایه ی نقطه نظرات گوناگون منتقدان تصویرگری کودک و نوجوان بپردازد.
با وجود تمامی این کاستی ها و دیگر کمبودهای موجود، تلاش کارشناسان و منتقدینی که در زمینه های گوناگون تحصیل کرده و پیگیرانه سعی در نقد و بررسی آثار موجود در جامعه دارند، بسیار قابل تقدیر بوده و مسلماً تأثیر بسزایی در رشد و پرورش تصویرگران و آثار آنان دارد.
به امید روزی که این تلاش های پراکنده سازماندهی و کنترل شوند و با برنامه ریزی، آموزش مناسب، و مدیریت صحیح، از طرف ارگان های ذی نفع و مرتبط، نتیجه بخش تر و کارآمدتر شوند.

پی نوشت ها :

1- Visual Literacy
2- Illustrasion
3- دونیس، ا. داندیس، مبادی سواد بصری، ص 13.
4- سالزبری، مارتین، تصویرگری کتاب کودک، ص 64.
2 فضاهای خالی از عنصر که جهت استراحت چشم و ذهن مخاطب در نظر گرفته می شود.
5- Lay out
6- منظور از حس زمان و مکان، ایجاد و تقویت احساس زمان و مکان و وقایع متن، در ذهن مخاطب است. در بعضی از آثار، ایجاد حس خلاء زمان و مکان نیز می تواند از اهداف تصویرگر برای کمک به انتقال حس متن باشد.
7- دکتر سیف و. . .، سوسن، روانشناس رشد -1، ص 81.
8- همان کتاب، ص 82.
9- حلیمی، محمد حسین، اصول و مبانی هنرهای تبسمی، ص 170.
10- دونیس، ا، داندیس، مبادی سواد بصری، ص 45.
11- Composition
12- Expression
13- هنررنگ، یوهانس ایتن، ص 212 ( برای به دست آوردن اطلاعاتی در این ارتباط، بهتر است منابع اطلاعاتی هنری مانند «کتاب هنر رنگ» ایتن را مطالعه فرمایید. )
14- حلیمی، محمد حسین، اصول و مبانی هنرهای تجسمی، ص 224.
15- همان کتاب، ص 148.
16- همان، ص 102.
17- Texture
18- دکتر سیف و. . .، سوسن، روانشناس رشد - 1، ص 78.
19- دونیس، ا، داندیس، مبادی سواد بصری، ص 82.
20- Harmony ( هماهنگی رنگی)
21- همان کتاب، ص 82.

منابع تحقیق :
1- حلیمی، محمد حسین، اصول و مبانی هنرهای تجسمی، انتشارات احیا کتاب، تهران، 1388.
2- سالزبری، مارتین، تصویرگری کتاب کودک ( خلق تصویر برای کتاب)، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران، 1387.
3- سیف، سوسن، روانشناسی رشد - 1، انتشارات سمت، تهران، 1378.
4- دانیس دونیس، مبادی سواد بصری، مترجم: سپهر مسعود، انتشارت سروش، تهران، 1382.
5-ایتن، یوهانس، هنر رنگ، ایتن، یوهانس، مترجم: شروه عربعلی، انتشارات یساولی، تهران، 1378.
6- کتاب ماه، ماهنامه ی تخصص اطلاع رسانی و نقد و بررسی کتاب کودک و نوجوان، سال چهاردهم، شماره ی هشتم و نهم، خرداد و تیر 90.
منبع : مقالات منتخب از نشریات گوناگون.