بررسی پیشینه آشنایی اروپاییان با ایران و سفرنامه های آنها

چکیده:

ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود در میان کشورهای منطقه از اهمیت خاصی برخوردار و محل عبور راه کاروان رو قدیم(جاده ابریشم) بوده است؛ راهی که آسیا و اروپا را به هم وصل می کرد. همین امر سبب جلب بازرگانانی از کشورهای مختلف به ایران شد. در اواخر قرون وسطی تاریخ نویسان و کاشفان اروپایی کتاب های بسیاری راجع به اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران و کشورهای شرقی نوشتند که همین امر اروپاییان را راغب به سفر به ایران کرد تا از نزدیک با مردم این سرزمین ارتباط وبه اوضاع و احوال آنان آشنایی پیدا کنند.در دوره های بعدی نیز توجه اروپاییان به ایران افزایش یافت.
در این مقاله پیشینه آشنایی اروپاییان با ایران از ابتدا تا قبل از تشکیل دوره صفوی مورد برسی قرار گرفته است.
کلید واژه: ایران ، سفر ، سفرنامه ، اروپا

پیشینه ی آشنایی اروپاییان با ایران و سفرنامه های آنها

پیشینه آشنایی اروپاییان با ایران را می توان از دوران باستان دانست. اگر یونان را بخشی از غرب بدانیم، می توان بگوییم که قدیمی ترین مطالعات درباره شرق از سوی یونانی ها صورت گرفته است. سیاحتنامه منسوب به فیثاغورث (قرن6ق/ 9م)، به معرفی احوال ایرانیان و آداب وآیین های دربای و به ویژه عقاید و افکار مغان و موبدان پرداخته است. هرودوت نیز در سال(486-420ق.م) اطلاعات و مشاهدات خود راجع به شرق و ایران را گردآوری کرد. پس از اوکتزیاس جغرافیدان(اواخر قرن پنجم و اوایل قرن چهارم ق.م) که فارسی را خوب می دانسته، اطلاعاتی درباره ایران گزارش کرده است(بهمنش،1345،ج1: 49). گزنفون، شاگرد سقراط و فرمانده یونانی و مولف کتاب «آناباسیس» یا «کوروش» نامه است. آثار او از منابع مهم برای شناخت تاریخ ایران باستان و به طور کلی تاریخ شرق می باشد.کتاب آناباسیس اطلاعات ارزشمندی از اخلاق و آداب شرقی ها و به طور مشخص ایرانی ها به دست می دهد(بارتولد،1351: 49). اسکندر نیز هنگام حمله به ایران مورخان و دانشمندانی را با خود همراه ساخت تا به ثبت وقایع بپردازد. آنها جلوه هایی از عظمت دنیای شرق را ثبت کردند (الویری،1389: 30). اسکندر که تا پیش از حمله به ایران «شکوه و جلال دربار ایران را ریشخند می-کرد» (بدیع،1364: 63)؛ « پس از پیروزی، از همه اندیشه های قبلی دست شست و اخلاق ایرانیان را پذیرفت»(منتسکیو، به نقل از بدیع،همان:86).
در اواخر قرون وسطی، اروپا شاهد دگرگونی های مهمی بود که به تدریج اثرات آن ظاهر شد و در نتیجه آن جهل و بی-دانشی که از دوران قدیم با آن درگیر بودند، از میان رفت و بعد از آن بود که کاشفان، گردشگران و تاریخ نویسان در اروپا برخاستند و به سیاحت، جستجو و مطالعه درباره کشور های شرقی پرداختند. آنها درباره ایران و دیگر کشور های مشرق زمین،کتاب هایی نوشتند که ذهن اروپاییان را به طرف دنیای شرق به ویژه ایران معطوف کرد و اهمیت سیاسی و اقتصادی آن را روشن ساخت. این گروه جستجو گر و گردشگر به نام «سیاحان » معروف شدند و برخی از آنان که زبان، ادبیات و تاریخ سرزمین های شرقی را به خوبی فراگرفته بودند، توانستند به طور مستقیم با اقوام و مردمان این سرزمین ها ارتباط برقرار کنند(اشراقی،1378، مقدمه:خ- د) و بدین ترتیب اطلاعات ارزشمندی درباره ریشه ها و شاخ و برگ های نژادی، شرایط اقلیمی و جغرافیایی و آثار باستانی، تاریخ و اساطیر، زبان و ادبیات، ادیان و مذاهب، آداب و رسوم و عادات و آنچه به ویژگی های زندگی یا تمدن آنها مربوط می شد، کسب کنند(الویری،1389: 15). اینان به نام «مستشرق» دستاورد های خود را تحت نام« سفرنامه» یا « تاریخ تمدن» نوشته و منتشر کردند. این گونه کتاب ها، قدرت های مختلف اروپا را از منابع زیرزمینی، ثروت های خدادادی و نعمت و مکنت فراوان ایران مطلع ساخت و موجب شور و شوق آنها برای دست یافتن به اطلاعات بیشتر شد.
قبل از حمله مغول به ایران، اروپاییان همواره ضعف جهان اسلام را آرزو می کردند، به همین دلیل در جریان حمله مغولان سعی کردند با آنها رابطه سیاسی و تجاری برقرار نمایند و از طریق آنها به مقابله با جهان اسلام برخیزند. در سال 643 ق، پاپ اینوسان چهارم برای نفوذ اروپا به شرق، دو هیأت از روحانیون مذهبی را به حضور خان مغول اعزام داشت.کشیشی ایتالیایی به نام«یوهانس دو پلانو کارپینو» در راس این هیئت قرار داشت(بیانی،1370،ج 1: 191-173). او شرح مسافرت خود را به زبان لاتینی تحت عنوان« sibellus historicus» به یادگار گذاشت. وی پس از شرح مختصر مسافرت خود از راه روسیه جنوبی، خوارزم و سمرقند، اطلاعاتی راجع به کشور تاتار ها، عادات، مراسم و جنگ های این ملت در آسیا و اروپا به دست می دهد. کشیش هایی که به دربار مغول اعزام می شدند، اعلام می کردند که بدون هرگونه دستورات دیپلماسی اعزام شده اند و مقصود آنها فقط جنبه مذهبی دارد(بارتولد،1351: 84-81). با انقراض و سقوط دولت عباسی در سال 656 ق، دامنه روابط اروپا با آسیا گسترده تر شد. سفرای متعددی از جانب دولت های اروپایی و دولت روم شرقی به مغولستان اعزام شدند. به این ترتیب پای مبلغان، تجار و سوداگران غربی به کشور های اسلامی باز شد(یوسف جمالی،1385: 453).
از کتاب« جامع التواریخ» اثر رشیدالدین فضل الله همدانی، می توان به وجود اروپاییان در این دوره زمانی در ایران پی برد. در این کتاب علاوه بر روایات مربوط به تاریخ اسلام و ملل قبل از اسلام، روایات مغول ها، چینی ها، هندی ها و ملل اروپای غربی نیز جمع آوری شده است. جنبه های اطلاعات او درباره تاریخ اروپا نشان می دهد که از همکاری یک کشیش فرانسوی هم استفاده شده است (بارتولد،1351: 73-72).
بعد از آنکه اروپاییان خیالشان از جهت حمله مغول آسوده شده بود، مانند سایر ملل می توانستند از عواقب مساعد تشکیل امپراطوری مغول استفاده کنند. راه های تجاری از روسیه جنوبی به آسیای غربی و به سوی چین که در سایه مغول ها کشف شده بود، در دسترس تجار اروپایی قرار داشت. مغولان به عنوان تنها متحد اروپاییان در جنگ با سلاطین مصر که بر شام مسلط بودند، قرار گرفتند. بر اثر این واقعه وضعیت اروپاییان در ایران بیش از پیش مساعد شد. در اوخر قرن 13م و اوائل 14م(8 و9ق) زمانی که جنگ های مغول های آسیای میانه با مغولان ایران و چین اشکالاتی در امر تجارت از راه خشکی به وجود آورد، تجار و مبلغین اروپایی از راه دریا که از ایران به چین می رفت، استفاده می کردند(بارتولد،1351 :85).
در آن زمان تجار ایتالیایی مانند بازرگانان مسلمان در سایه ثروت و معلومات خود به دربار خان های مغول راه یافتند. «مارکوپولو»، پسر تاجر ونیزی و بزرگ ترین سیاح قرن 13م/ 7ق است که در بین سیاحان و جغرافی نویسان قرون وسطی مقام منحصر به فردی دارد. در سال 1260م مارکو همراه با برادرش، به سمت دریای سیاه و شبه جزیره کریمه رهسپار شدند ولی در اثر اتفاقاتی نتوانستند به ونیز برگردند و ناگزیر راه مشرق را پیش گرفتند و به پکن پایتخت قوبیلای قاآن، خان بزرگ رسیدند. مارکو مدت بیست سال در خدمت قوبیلای قاآن بود و از طرف خان به ایالات دوردست چین رفت. در سال 670ق به ایران سفر نمود و از شهر های تبریز، سلطانیه، ساوه، کاشان،یزد و کرمان دیدن کرد. مارکو پس از انجام مأموریت، از راه ایران و ارمنستان به ونیز مراجعت کرد. او در جنگ میان ونیز و ژن زندانی شد و سه سال در زندان ونیز اسیر بود. مارکو پولو در این مدت شرح سفر خود را برای یکی از دوستانش به نام «ژوستی ویلد» در زندان نقل کرد و او آنها را جمع آوری نمود(پلو، مقدمه،1350: 14-13). اطلاعاتی که وی در چین و راه چین به ایران به دست آورده بود بسیار ارزشمند است. او حتی از ایران اطلاعات مفصل تری از آنچه مولفین قدیمی جمع آوری کرده بودند، ثبت نموده است. سیاحت نامه مارکوپولو حاوی اطلاعات جالبی از اوضاع جغرافیایی، تاریخی، سیاسی و علمی آسیای قرون وسطی است و درآن از عجایب آسیا از دریای سیاه گرفته تا اقیانوس کبیر، از مرز های جنوبی سیبری تا هند و از هند تا جاوه و سوماترا پرداخته شده است. در سیاحت نامه مزبور قدرت مطالعه و دقت نظر مارکوپولو به چشم می خورد، زیرا هیچ چیز از نظر تیز بینش پوشیده نمانده و آنچه را می دیده و یا می شنیده با دقت خاصی تنظیم می کرده است. از محاسن این سفرنامه این است که مارکو در آن اغراق گویی نکرده و تمام اخبار را به صورت صحیح نوشته است؛ از این رو این سفرنامه از منابع موثق و مورد اعتماد محققان گردیده است(نیک بین،1380 ،ج1: 299). او اولین کسی است که از کویر وسیعی در داخل فلات ایران یاد می کند. مارکوپولو پس از بازگشت به اروپا و با ارائه مدارکی از شرح مسافرت خود و پیام خان مغول، تجار و بازرگانان اروپایی را تشویق به تجارت با آسیا کرد(فلسفی،1342: 6).
در دوران حکومت هلاکو و جانشینان او، ایران شاهد گسترش روابط سیاسی مغولان با اروپا و پاپ بود. اختلافات عمیق مغولان با مسلمانان شام و مصر این تمایلات را شدت می بخشید. اتحاد مغولان باعث تضعیف قدرت مسلمانان شام و مصرشد (بیانی،1370،ج3 : 1051-1049). در این عصر به دلیل ایجاد رابطه دوستی میان ایلخانان مغول با پادشاهان مسیحی اروپا، ایران و شهر های مهم آن مرکز مبادلات تجاری و صدورکالا های تجارتی گردید و تا پایان دولت تیموریان در ایران همچنان قدرت خود را حفظ کرد(یوسف جمالی،1385: 453). رونق تجارت باعث ورود نمایندگان و سیاحان اروپایی به ایران و کسب اطلاعاتی در مورد این سرزمین شد. رابطه ایران و اروپا بعد از حمله مغول آغاز و با پیشروی ترکان عثمانی به سوی اروپا و فتح قسطنطنیه مجدداً قطع شد(طاهری،1349: 59-58). پایان حکومت مغولان در ایران و تقسیم کشور به چندین قسمت، به فعالیت مبلغین اروپای مسیحی پایان داد. البته بعد از آن اروپاییان، دانشگاه هایی در روم، پاریس، اکسفورد برای تدریس زبان عربی و یهودی دایر کردند.
بعد از آنکه تیمور، ایران و بین النهرین را تصرف کرد، به سوی شام وآسیای صغیر هجوم برد و بایزید عثمانی را در آنقره به اسارت در آورد. بایزید را سفیرانی همراهی می کردند که سفرای هانری سوم پادشاه کاستیل هم جزو آنها بودند. به دستور پادشاه، سفرا ملزم بودند که اطلاعات صحیحی درباره بایزید و تیمور جمع آوری کنند. تیمور با لطف و عنایت آنان را پذیرفت و اجازه داد به وطن خود بازگردند و سفیری هم از جانب خود همراه آنان روانه کرد. وقتی این سفیر به حضور تیمور بازگشت، سفارت اسپانیایی همراه او نیز به حضور تیمور اعزام گردید که در راس آنان«کلاویخو» قرار داشت(کلاویخو،1344 :10-9).
کلاویخو از خاندان نجبا و اشراف اسپانیا و در جوانی ندیم خاص هانری سوم پادشاه کاستیل بوده است. پس از اینکه این پادشاه به سلطنت رسید، وی را از جمله مقربان درگاه خود کرد. نزدیکی کلاویخو به شاه به جایی رسیدکه شاه جز او کسی را برای سفارت و امر خطیر ملاقات تیمور شایسته ندید. کلاویخو که مرد با تدبیری بود، نظری تیزبین و نکته سنج داشت و با قلم توانایش،آنچه در طی این مسافرت طولانی از اسپانیا به قسطنطنیه و از شمال ایران تا سمرقند و نیز در بازگشت مشاهده کرد، در سفرنامه اش نوشته که برای آگاهی از ایران آن زمان، منبع مناسبی می باشد. او با همراهانش از مسیر های ماکو، تبریز، خوی، میانه، زنجان، تهران، شاهرود، دامغان، مشهد، بلخ و سمرقند عبور کرده بودند(نیک بین، همان،ج2: 826). او آنچه را از امور سیاسی و اجتماعی دریافته بود، ثبت نموده است.کلاویخو زبان ترکی می دانسته و در طی مسافرت در ایران با زبان فارسی نیز آشنا شد. توصیفاتی که کلاویخو از دربار تیمور و بستگان او کرده،گفته هایی مستند برای شناخت تاریخ تیموریان است. اهمیت سفرنامه هایی چون کلاویخو به این دلیل است که در دوران پیش از صفویه، افراد معدودی بودند که پس از دیدن ایران، اقدام به نوشتن سفرنامه می کردند (دانش پژوه،1380: 102).
از دیگر سفرنامه های آن زمان، متعلق به«یوهانس شیلت برگر» است که به زبان آلمانی نوشته شده است. او در سال 1402م در جنگ آنقره به اسارت تیمور درآمد و از آن پس مجبور بود در قشون تیمور خدمت کند. البته وی با آن سطح معلومات و تحصیلاتی که داشت، نمی توانست مانند کلاویخو اسپانیایی اطلاعات جامعی درباره دولت تیمور بنویسد. شیلت برگر نخستین آلمانی است که به ایران سفر کرد و شرح مشاهدات خود را در فاصله سال های 797تا830ق/ 1395 تا 1427م به صورت کتابی در آورد که به دو نام «خاطرات سفرشیلت برگر اسیرآسیای غربی» یا «سفر هانس شیلت برگر به سرزمین کافر ها» معروف است (میرجعفری،1379: 191). با وجود توقف طولانی در شرق نزدیک، سفرنامه او از لحاظ محتوا در اخبار و اطلاعات جغرافیایی و تاریخی ضعیف است، زیرا وی سربازی جنگ آور بدون معلومات عمومی لازم بود و بدین لحاظ نمی توانست تصویری زنده از اوضاع و احوال روزگار خود را ترسیم کند. روایت شیلت برگر از لحاظ آگاهی از وقایع سیاسی آن دوره حتی جنگ هایی که مولف شخصاً در آنها شرکت داشته، تقریباً اهمیتی ندارد(کمپفر،1350 :4 و بارتولد،1351: 98-97). داستان های شیلت برگر از این لحاظ جالب است که نقطه نظرش با گفته های چابلوسانه تاریخ نویسان دربار تیمور مغایرت دارد (میرجعفری،1379 :192).
اقتدار جدید عثمانی ها مخصوصاً بعد از فتح قسطنطنیه (1453م/857 ق)، دولت های اروپایی را در معرض خطر قرار داد. جمهوری ونیز به دلیل موقعیت خاص و دسترسی به آب های آزاد و دارا بودن ناوگان جنگی و تجاری قدرتمند و بنادر مجهز، یکی از قطب های مهم بازرگانی در اروپا به شمار می رفت که دامنه مستعمر اتش تا جزایرکرت و قبرس در دریای مدیترانه کشیده شده بود. این جمهوری به همراه رقیب خود جنوا،کالا ها، پارچه های ابریشمی و ادویه جات چین، هند، ایران، مصر و عثمانی را از طریق دریای سیاه و مدیترانه به اروپا منتقل می کرد و با حمل کالا ها و فرآورده های اروپایی به ممالک شرقی، ثروتی فراوان به دست می آورد. سقوط قسطنطنیه به دست سلطان محمد و قدرتمند شدن ناوگان دریایی عثمانی و بسته شدن تنگه های بسفر و داردانل توسط ترک ها، ضربه مهلکی بر منافع تجاری، مالی و موجودیت سیاسی دولت های اروپایی وارد ساخت(حسن زاده،1379: 150-149).
ونیزی ها در مبارزه با عثمانی ها برای خود متحدینی در ایران جستجو می کردند که همان قراقویونلو ها و آق قویونلو ها بودند. افزایش فشار های نظامی عثمانی ها علیه مستعمرات ونیزی ها با نزدیک شدن به آب های اروپایی «ونیز» سبب گردیدکه سنای جمهوری ونیز یکی از نجیب زادگان سرشناس به نام «کاترینوزنو» را به دربار تبریز اعزام کند (نوایی،1370: 121). بعد از آن سفرای دیگری از جمله «یوسافات باربارو» و «آمورسیا کونتارینی» به تبریز ودربار اوزون حسن اعزام شدند. یادداشت های آنان حاوی مطالبی درباره اوضاع اقتصادی و روابط اجتماعی ایران در آن زمان می باشد(پیگولوسکایا،1354: 395). مأموریت اصلی این سفیران آن بود که ایران را به جنگ با عثمانی برانگیزند و مانع تسلط و بسط نفوذ ترکان عثمانی در اروپا شوند(سفرنامه ونیزیان،1349: 9). این سفرنامه شرح دوره ای از تاریخ ایران را بازگو می کند که تا اندازه ای تاریک و ناشناخته است، زیرا که آغاز قرن 15م/9 ق، دوره ای از تاریخ شرق و به خصوص ایران است که تنها اندکی از آن روشن و آشکار است ولی از گزارش های فرستادگان ایتالیایی که در طول سفر خود به ایران ارئه کرده اند، می توان بسیاری از نکات مبهم آن عصر را روشن کرد. یکی از فرستادگان ایتالیایی «آمبرسیوکنتارینی» بود که مشاهدات وی از دربار اوزون حسن، شرح مسافرت از تبریز، قم وکاشان و اشاره ای که به طرزپوشش زنان و مردان ایرانی، شجاعت و مهمان نوازی آنها ، مکنت اهالی شهر ها و رفتار ایرانی ها با اروپاییان دارد، بسیار جالب می باشد. از آنجا که مأموریت اصلی او امور سیاسی بوده است، کمتر به جمع آوری مطالب و اطلاعات تاریخی و جغرافیایی توجه داشته است (کنتارینی،1349: 2-1). بازرگانان ونیزی حتی در تصمیم گیری حاکمان آق قویونلو هم تأثیر می گذاشتند به طوری که وسوسه های سفیر ونیز بر رهبرآق قویونلو موثر واقع شد و او را وادار نمود که نامه ای به امیر دست نشانده تحت فرمان خود، امیرگرجستان نوشته و او را در تدارک جنگ علیه عثمانی آماده کند. از نوشته های بازرگانان ونیزی در ایران چنین بر می آید که شاهدان خارجی این جنگ،کاترینوزنو وجوزفا باربارو بودندکه شرح وقایع این نبرد خونین را در سفرنامه های خود این چنین شرح می دهند: «... و چون در آنجا شاه را به جنگ با ترکان عثمانی یافتم از او اجازه خواستم تا از راه سرزمین تاتاران به دیار خود بازگردم...»(طاهری،1349: 69-68).
در این دوره همچنین یادداشت های بازرگانی روسی به نام«آفاناسی نیکی تین» که از مردم شهر تور بوده و خاطرات سفر خویش را تحت عنوان «سفر به آن سوی سه دریا» نوشته است، واجد اهمیت بسیار است. او به آذربایجان، ایران، هندوستان و ترکیه (از 1466تا 1472- 871تا 877 ق) به منظور تجارت سفر کرد و از 1467تا 1469م در ایران بوده و از شهر های آمل،کاشان، یزد،کرمان،لار و هرمز دیدن کرده است. وی در سال 1472م/877 ق هنگام بازگشت از هندوستان، از هرمز، لار، شیراز، یزد، اصفهان، سلطانیه و تبریز عبور کرد. بیان وی درگزارش هایش بسیار موجز و دقیق می باشد. یادداشت های وی حاوی مطالب ارزشمندی است. «نیکی تین» نخستین فرد روسی است که شرح مسافرت خود را در ایران و کشور های مجاور آن به رشته تحریر درآورده است. وی به زبان های ترکی و فارسی نیز آشنایی داشت (پیگولوسکایا،1354: 396-395). با این وجود، با آغاز دوره صفوی شاهد توجه بیش از پیش دولت ها ی اروپایی به ایران و اعزام مأموران و سفیرانی به دربار صفوی و افزایش سفر سیاحان به ایران هستیم. به طورکلی باید گفت امکان سفر برای مردم دو کشور زمانی میسر می شود که مناسبات دو کشور حسنه و یا عادی باشد. اهداف سفر سیاحان را می توان در آگاهی از وضعیت و احوال مردم دیگرکشور ها، تجارت و بازرگانی، مأموریت های سیاسی و غیرسیاسی، سفر های مذهبی و زیارتی و اعزام میسیونر های مذهبی برای تبلیغ دین، کسب علم و دانش، مهاجرت، تفریح و تفرج خلاصه کرد(دانش پژوه،1385: 18).

نتیجه:

اگرچه پیشینه ی آشنایی اروپاییان با ایران از دوران باستان بوده است اما از اواخر قرون وسطی توجه کاشفان و گردشگران اروپایی به ایران بیشتر شد.کتاب های این افراد توجه اروپاییان را به ایران معطوف کرد که باعث شد سیاحان بسیاری به این سرزمین سفر کنند. با گسترش روابط سیاسی ایران با اروپا، نمایندگانی از سوی فرمانروایان کشورهای اروپایی عازم ایران شدند. آنها در طول اقامت در ایران حاصل مشاهدات خود راجع به اوضاع سیاسی،اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی را در قالب سفرنامه هایی جمع آوری کردند.امروزه سفرنامه سیاحان اروپایی یکی از بهترین منابع برای آگاهی از اوضاع ایران در آن دوران می باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1-کارشناس ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی

منابع مقاله :
- اقبال آشتیانی، عباس، (1341)، تاریخ مغول، تهران، امیر کبیر.
- بارتولد، واسیلی ولادیمیرو، (1351)، خاور شناسی در روسیه و اروپا، ترجمه حمزه سرداور، تهران، نشر ابن سینا.
- بدیع، امیر مهدی، (1364)، یونانیان و بربر ها (روی دیگر تاریخ)، ترجمه احمد آرام، با پیشگفتاری از محمد علی جمال زاده، تهران، پرواز، چاپ دوم.
- بیانی، شیرین، (1370)، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 1،تهران، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.
- بهمنش، احمد، (1345)، تاریخ یونان قدیم، جلد 1، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
- پلو، مارکو، (1350)، سفرنامه، ترجمه حبیب الله صحیحی، مقدمه جان ماسفیلد، تهران، بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
- حسن زاده، اسماعیل، (1379)، حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران، تهران، انتشارات سمت.
- دانش پژوه، منوچهر،(1380)، سفرنامه؛ تا پخته شود خامی(سفرنامه خارجیانی که از ایران دیدن کرده اند)، جلد 1، تهران، نشر ثالث.
- طاهری، ابوالقاسم، (1349)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس اول، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی.
- فلسفی، نصرالله، (1342)، سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، تهران، انتشارات کتاب های جیبی، چاپ دوم.
- کلاویخو، روی گونسالس د، (1344)، سفرنامه،ترجمه مسعود رجب نیا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم.
- کنتارینی، آمبروسیو، (1349)، سفرنامه، ترجمه قدرت الله روشنی،تهران، امیرکبیر.
- میرجعفری، (1379)، تاریخ تیموریان و ترکمانان(تحولات سیاسی، اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان)، تهران، انتشارات سمت، چاپ دوم.
- نیک بین، نصرالله،(1380)، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور و مسافران به مشرق زمین، جلد1و2 ،تهران، انتشارات آرون با همکاری شرکت سهامی انتشار.
-نوایی،عبدالحسین ، (1370)، ایران و جهان، تهران، نشر هما، چاپ سوم.