کتاب های نظریه ی جامعه شناسی در ایران

نویسنده: تقی آزاد ارمکی

در یک نگاه کلی کتاب ها و منابع موجود مربوط به نظریه های جامعه شناسی را در ایران می توان به پنج گروه تقسیم کرد. در ادامه به بیان هر گروه می پردازیم:

( 1 )

گروه اول، کتاب هایی هستند که با وجود این که تحت عنوان نظریه های جامعه شناسی به نگارش درآمده اند، ولی بیشتر به ارائه ی آرای جامعه شناسان پرداخته اند تا بیان نظریه های جامعه شناسی. به عبارت دیگر کتاب ها متشکل از مجموعه ی نظریه های جامعه شناسان است تا نظریه ها.
کتاب های مطرح در این گروه کتاب هایی هستند که بیشتر به بازگویی آرا و اقوال جامعه شناسان پرداخته اند. در این گروه دو نوع کتاب تألیف شده است: 1- نوع اول کتاب هایی است که در آنها صرفاً به بیان نظریه ها پرداخته شده است.کتاب لوئس کوزر « زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی » بهترین مثال از این نوع است. با وجود این که کتاب کوزر در حد خود در ارائه ی نظریه های جامعه شناسان اصلی مفید بوده است، ولی اکتفا کردن به آن، شناخت ناقص نظری جامعه شناسی را در بر خواهد داشت. (1) 2- نوع دوم کتاب هایی است که توأمان به معرفی شخصیت ها و نظریه های آنها پرداخته است.
و این در کتاب مقدمه ای بر نظریه ی جامعه شناختی (2) با وجود این که مدعی آگاهی مطالعه ی تئوری بدون ملاحظه ی شرایط بوده است، ولی عناصری را که در بررسی مطرح کرده، کافی ندانسته است.
او معتقد است بدون ملاحظه ی شرایط زمان زندگی نظریه پرداز امکان شناسایی نظریه وجود ندارد. بدون توجه به شرایط و فضای اجتماعی فکری جامعه ی متفکر همه ی نظریه پردازان سعی دارند تا به مشکلات شبیه به هم پاسخ دهند. از این نظر، استمرار در مطالعه ی نظریه ی جامعه شناختی ضروری است. البته استمرار در شناخت نظریه ها تطور نظریه ها را نشان می دهد. او استمرار در بررسی و شناخت نظریه ها را در ملاحظه ی مواد زیر می داند:
1- رابطه ی فرد به عنوان واحد اجتماعی با جامعه چیست؟
2- جریان ها و نیروهای اجتماعی جامعه کدام اند؟ منشأ آنها کدام است؟
3- ساخت های اجتماعی و سازمان جامعه کدام اند؟
4- پایداری ساخت های اجتماعی، کنترل اجتماعی و تأمین کننده ی بقای جامعه چیست؟
5- ماهیت تغییر اجتماعی و علت تغییر اجتماعی چیست؟ چه عواملی آن را اجتناب ناپذیر می کند؟ چگونه انسان کنترل می شود؟
6- جامعه شناسی و روش شناسی اشی چیست؟ واحد اصلی تحلیل چیست؟ بهترین روش برای استفاده در جامعه شناسی چیست؟
و این به بررسی جامعه شناسانی چون کنت، اسپنسر، وارد، سامنر، دورکیم، کولی، روس، وبلن، توماس، پاره تو، سوروکین، توین بی و پارک پرداخته است، در آغاز به بیان زندگی متفکر، آثارش، تأثیرپذیری از دیگر نظریه پردازان و چهارچوب ارجاعی (3) آنها توجه نموده و در نهایت به بررسی مسائل ششگانه ی فوق پرداخته است.
این نوع بررسی نظریه های جامعه شناختی ( نظریه پردازان تا نظریه ها ) با وجود این که به نوآموزان کمک می کند تا درک منسجمی از جامعه شناسی بیابند و تا حدودی به مقایسه ی دیدگاه ها بپردازند ولی چندین اشکال نیز دارد:
1- کمتر امکان ورود به حوزه های تخصصی نظریه پردازان را می دهند.
2- ارتباط بین نظریه ها روشن نمی کند.
3- دوره های متفاوت نظریه پردازی با وضوح بازگو نمی شود.
4- از حوزه های متعدد نظری ( در قالب مکاتب و جریان ها ) اطلاعی به دست نمی دهد.
5- تأکید بیشتر بر جامعه شناسان امریکایی است تا اروپایی.
جاناتان اچ ترنر و همکارانش (4) هدف کتاب پیدایش نظریه ی جامعه شناختی (5) را بیان خیلی دقیق و جزئی چگونگی توسعه ی نظریه ی جامعه شناختی از 1830 تا 1930 دانسته اند. با تأکید بر نحوه ی پیدایش تئوری جامعه شناختی، از بحث در مورد بسیاری از مباحثی که ممکن است در حوزه ی تاریخ جامعه شناسی و یا تفکر اجتماعی باشد، اجتناب شده است. از طرف دیگر، به لحاظ ضرورت پرداختن به دیدگاه نظری متفکر و عوامل مؤثر در شکل دهی به آن، طرح بسیاری از زمینه های اجتماعی مؤثر در این زمینه مورد توجه ترنر و همکارانش بوده است. او مشخصاً ذکر کرده است که به طور مثال برای بیان زمینه های فکری و اجتماعی نظریه های جامعه شناسی، به تفکر اجتماعی در قرن هیجدهم که در زمینه سازی پیدایش جامعه شناسی مؤثر بوده اند، توجه شده است.
اصرار ترنر و همکارانش، اجتناب از ارائه تاریخ اندیشه اجتماعی دور نشدن از هدفشان است که پیدایش جامعه شناسی در یک قرن ( 1930-1830 ) است. آنها در مورد انتخاب افراد مؤثر در شکل دهی به جامعه شناسی، اشاره نموده اند: « متفکرانی را که در توسعه ی جامعه شناسی یا طرح مفاهیم انتزاعی، مدل ها و قضایا بیشترین مشارکت را داشته اند، بررسی کرده ایم. (6) »
در بیان پیدایش جامعه شناسی سه سؤال اساسی را مورد نظر داشته اند:
1- ریشه های فکری، مفاهیم اصلی، مدل ها و قضایای مورد نظر بنیان گذاران نظریه ی جامعه شناسی چیست؟
2- ویژگی های اساسی مطالعات اصلی نظریه پردازان اولیه در جامعه شناسی کدام است؟
3- میراث نظری باقی مانده ی نظریه پردازان آغازین چیست؟ (7)
ترنر و همکارانش درباره ی این که چرا به بیان آرا و نظریه های جامعه شناسان در یک قرن ( 1930-1830 ) پرداخته اند، اشاره کرده اند که از طریق بیان ایده های این جامعه شناسان ( کنت، اسپنسر، دورکیم، وبر، زیمل، پاره تو، مارکس و مید ) امیدوارند تا قدرت نظریه های متقدم بیان شود و دیگران را برای استفاده از مفاهیم و قضایای مطرح شده ی آنها، مشتاق و علاقه مند سازد. از نظر آنها، جامعه شناسی در سایه ی تحول اندیشه بزرگان این حوزه شکل گرفته است. جامعه شناسی هنوز جوهر نظریه های تحول آسا ( بزرگ (8) ) را به دست نیاورده است. از این رو هدفشان بیان و طرح این عصاره هاست. (9)
کتاب ترنر و همکارانش ضمن این که از کتاب واین عمیق تر و دقیق تر است، ولی یک اشکال اساسی دارد. مؤلفان سعی نموده اند تا به بیان دیدگاه های جامعه شناختی ( مفاهیم انتزاعی، مدل ها و قضایا ) کسانی بپردازند که به طور آشکار جامعه شناس تلقی می شدند و یا به زعم مؤلفان و یا شارحان تاریخ علم جامعه شناسی، جامعه شناس خوانده شده اند، ولی از طرح دیدگاه های متفکرانی که در شکل دهی جامعه شناسی اثر قابل توجهی داشته و کمتر جامعه شناس تلقی گردیده اند، اجتناب شده است. اشکال دوم به تلقی اثباتی آنان از جامعه شناسی و عناصر سازنده ی نظریه ( مفاهیم انتزاعی، مدل ها و قضایا ) برمی گردد. آنها کمتر به حوزه ها و گرایش ها توجه کرده اند.
3- ریمون آرون نویسنده ی کتاب مراحل اساس اندیشه در جامعه شناسی بیشتر یک منتقد اجتماعی است تا جامعه شناس که این امر در انتخاب جامعه شناسان و نحوه ی بررسی او بی تأثیر نبوده است. او سؤال اساسی اش را این گونه مطرح کرده است:
« هنگامی که هفت سال پیش، من کار نوشتن این کتاب را آغازکردم، از خود می پرسیدم آیا جامعه شناسی مارکسیستی، چنان که از سوی جامعه شناسان اروپای شرقی عرضه می شد، و جامعه شناسی تجربی چنان که در نزد جامعه شناسان غربی و خصوصاً جامعه شناسان امریکایی معمول بود، وجه مشترکی با یکدیگر دارند. » (10)
آرون اشاره کرده است: « خواننده در این کتاب پاسخی را که من در جستجویش بودم نخواهد یافت، بلکه با چیزی دیگر روبرو خواهد شد. » (11) او مدعی است که پاسخ این سؤال به طور ضمنی در کتاب مطرح شده است: « البته، از همان آغاز من آماده بودم تا پاسخی برای این پرسش ارائه دهم و این پاسخ، به نحوی مبهم و ضمنی در همین کتاب آمده است. میان جامعه شناسی مارکسیستی شرق و جامعه شناسی ملهم از پارسنز در غرب، میان آئینهای بزرگ قرن گذشته و تحقیقات جزئی و تجربی امروز، قسمی اشتراک و یا اگر چنین ترجیح دهیم، پیوستگی وجود دارد. چگونه می توان پیوستگی موجود میان مارکس و ماکس وبر، میان ماکس وبر و پارسنز، و حتی میان اگوست کنت و دورکیم، و میان دورکیم، مارسل موس و کلود لوی استروس را نادیده گرفت. » (12)
آرون در جمع بندی آورده است که جامعه شناسان جدید براساس یافته های جامعه شناسان پیشین به تحقیق پرداخته اند: « جامعه شناسان امروزی، از برخی جهات، آشکارا از وارثان و ادامه دهندگان کسانی هستند که برخی ها آنان را از جمله ی جامعه شناسان پیش از پیدایش جامعه شناسی می شمرند. » (13)
آرون در بیان آرا و نظریه های جامعه شناسان ضمن این که آشکارا گرایش شخصی اش را در انتخاب افراد مطرح کرده است، اساساً در پی پاسخ به موارد زیر بوده است:
« جامعه شناسی از چه تاریخی آغاز می شود؟ چه مؤلفانی شایسته ی نام اجداد یا بنیان گذاران جامعه شناسی اند؟ تعریف قابل قبول جامعه شناسی کدام است؟ » (14)
بررسی آرون در قالب سه سؤال فوق باقی مانده است. او اصرار دارد تا ضمن بیان دیدگاه ها، منزلت جامعه شناسانه ی متفکران را مشخص کند و نحوه ی دست یابی به نظریه ی جامعه شناختی را بیان کند. کتاب آرون در مقایسه با کتاب های دیگر دارای محاسن و معایبی است. عمده ترین حسن این کتاب، بررسی نسبتاً جامع دیدگاه های هر یک از هفت متفکر ( منتسکیو، کنت، مارکس، دورکیم، وبر، پاره تو و توکویل ) است. ولی به لحاظ سلطه ی دیدگاه سیاسی آرون، رابطه ی اندیشه و موقعیت های اجتماعی بازگو نگردیده اند و در نهایت چگونگی تبدیل نظریه ها به یکدیگر نیز به طورکامل بررسی نشده است. از طرف دیگر دانشجویانی که مطالعات فلسفی و یا تاریخی وسیعی ندارند، از این کتاب استفاده ی کمتری خواهند کرد.

(2)

گروه دوم ازکتاب های نظریه های جامعه شناسی بیشتر با جهت گیری در طرح نظریه ها است. این کتاب ها اساساً از سه دهه ی گذشته به بعد نگاشته شده اند. زیرا تا قبل از دهه ی 1960 کمتر تمایلی در این زمینه وجود داشت. از مهم ترین کتاب ها در این زمینه می توان به اثر جرج ریتزر و جاناتان اچ ترنر اشاره کرد.
کتاب جرج ریتزر تحت عنوان نظریه های جامعه شناسی مشتمل بر سه بخش عمده است. بخش اول به جامعه شناسی کلاسیک، بخش دوم به بیان نظریه های عمده ی جامعه شناختی و بخش سوم به جریان ها و نظریه های معاصر جامعه شناسانه اختصاص یافته است. ریتزر ضمن این که به بیان ریشه ی آرا و نظریه ها پرداخته است، سعی نموده است تا دیدگاه های متفاوت هر یک از جامعه شناسان و نحوه ی تحول نظریه ها را بیان کند. عمده ی قوت این کتاب توجه به دیدگاه ترکیبی بین نظریه ها و بیان روند آتی نظریه ی جامعه شناسی است. ارائه ی اطلاعات بسیار زیاد و توقف نکردن بر یکی از نظریه ها از نقاط ضعف این کتاب است. او سعی کرده نظریه خود را در کتاب های دیگری که مستقلاً به نگارش درآورده است، مطرح کند. به عنوان مثال می توان از « نظریه فراعقلانیت »، « مک دونالدی شدن » و « کارت اعتباری » یاد کرد.
ترنر درکتاب ساخت نظریه جامعه شناختی، ضمن این که با اتخاذ رویکردی اثباتی پیش فرض هایی را در بررسی نظریه های جامعه شناسی مطرح کرده، ولی سعی نموده است تا نظریه های عمده ی جامعه شناختی ( همچون کارکردگرایی، تقابل، مبادله، ساخت گرایی و کنش متقابل ) را بیان کند.

(3)

گروه سوم آثاری است که با پیش فرض نظری شروع می شود و ضمن نقد و بررسی نظریه های مطرح شده، در پایان به طراحی نظریه مورد نظر می انجامد. آثار کلمن، کالینز، هابرماس و... نمونه های این نوع کتاب ها به شمار می آیند.
ویژگی عمده کتاب های گروه سوم، آغاز کردن مطالب با پیش فرض تئوریک و پایان دادن آن با طرح نظریه ی جدید است.کتاب کالینز با عنوان سه سنت جامعه شناختی (15) و کتاب ترنر ساخت نظریه ی جامعه شناختی و کتاب کلمن با عنوان بنیادهای نظریه ی ا جتماعی (16) از مصادیق این نوع بررسی اند.
1- کالینز معتقد است که جامعه شناسی از سه سنت: 1- تقابلی، 2- دورکیم و 3- کنش متقابلی تشکیل شده است. از نظرکالینز با وجود این که افکار دیگر جامعه شناختی نیز وجود دارد، ولی این سه سنت اصلی جامعه شناختی بوده که نقل از آن در گذر زمان استمرار یافته و گاه در اعماق فکری با یکدیگر متصل و مرتبط شده اند.
2- ترنر در کتاب ساخت نظریه ی جامعه شناختی ساخت نظریه ها را بیان می کند تا زمینه ها یا تبدیل آنها به یکدیگر را. او مدعی است که به پنج نظریه ی ( نظریه ی کارکردی، تقابل، مبادله، کنش متقابل و ساخت گرایی ) پرداخته است. ترنر بر اساس رویکردی اثباتی، ضمن بازنگری نظریه ها به بیان قضایا و پیش فرض های نظریه ها پرداخته است.
3- کلمن در کتاب بنیان های تئوری اجتماعی تلاش نموده است تا در نهایت تئوری کنشی عقلانی مورد نظرش را طرح نماید. کلمن آورده است:
" « تئوری اجتماعی » آن گونه که در دانشگاه ها آموخته می شود، تا اندازه ی زیادی [ نمایانگر ] تاریخ تفکر اجتماعی است. منتقد خرده بین ممکن است بگوید که شیوه ی عمل رایج در نظریه ی اجتماعی تکرار حدیثی کهنه در توسل به نظریه پردازان قرن نوزدهم است. اما در این میان انقلابی سازمانی در جوامع رخ داده است. هم چنان که جنگل ها و کشتزارهای محیط طبیعی جای خود را به خیابان ها و آسمانخراش ها می دهند، نهادهای نخستین نیز که جوامع پیرامون آنها توسعه یافته اند، جایشان را به سازمان اجتماعی می دهند که هدفمند بنا شده است. با در نظرگرفتن این تحولات، ممکن است از خود بپرسیم: ما به کجا می رویم؟ آیا به جایی که می خواهیم می رویم؟ آیا می توانیم جهت را اندکی تغییر دهیم؟ چگونه یک جهت را انتخاب می کنیم؟ اما پیش از آن که بتوانیم این پرسش ها را مطرح کنیم، باید بدانیم به کجا می رویم و برای این منظور به تئوری اجتماعی نیرومندی نیازمندیم. چنین نظریه ای نیازمند شالوده ای مستحکم است و این همان چیزی است که این کتاب می خواهد فراهم سازد. ( کلمن، 1377 ، ص 9 ). "

(4)

گروه چهارم از کتاب ها در نظریه های جامعه شناختی به ارزیابی نظریه ها می پردازند. این نوع فعالیت در حوزه ی جامعه شناسی نظری از دهه ی1960 در میان جامعه شناسان امریکایی شروع شد و تا پایان دهه 1980 ادامه یافت. آخرین تلاش در این زمینه گردهمایی استادان جامعه شناسی نظری دارای رویکرد اثباتی در دانشگاه مریلند در سال 1988 بود. در این نشست که نتایج آن به صورت کتابی با عنوان نظریه سازی در 1992 به چاپ رسید آخرین دفاعیه های ممکن از نظریه سازی رسمی به عمل آمد.
کتاب نظریه ی جامعه شناختی والترال والاس (17) نمونه ی مناسبی از این نوع فعالیت نظریه پردازان است. زیرا او با قبول جامعه شناسی به عنوان علم در پی ارزیابی نظریه های اصلی در آن است. (18) او جامعه شناسی را براساس پنج معیار: مشاهدات، تعمیم های تجربی، نظریه ها، فرضیات و روش ها ارزیابی کرده است.

(5)

گروهی از آثار است که صرفاً به بیان یک نظریه ی مستقل و واحد پرداخته است. نمونه ی این کتاب ها بیشتر در نزد متفکران اصلی جامعه شناسی از قبیل پارسنز و گیدنز دیده می شود. کتاب سیستم اجتماعی تألیف پارسنز و نظریه ی ساخت یابی تألیف آنتونی گیدنز نمونه های اصلی این نوع تألیفات است. این مؤلفان نیز برای بیان نظریه هایشان مجبور بوده اند تا به بیان پیشینه ی نظری شان- بیان، معرفی و نقد نظریه پردازان قبلی- بپردازند.
پارسنز در اولین عبارت در پیش گفتار سیستم اجتماعی (19) اشاره کرده است:
" جلد حاضر تلاشی برای کنار هم قرار دادن در مباحث اصلی یک طرح مفهومی به صورتی سیستماتیک برای تجزیه و تحلیل ساختار اجتماعی و جریان های کنش است. ( Parsons, 1951: vii ) "
آن چه الکساندر در کتاب منطق نظری درجامعه شناسی، هابرماس در تئوری کنش ارتباطی، مرتن در تئوری اجتماعی و ساخت اجتماعی و.... آورده اند، بیشتر در ارائه ی چهارچوب نظری جدید است.
مرتن در کتاب نظریه اجتماعی و ساخت اجتماعی با قبول نظریه ی برد متوسط به نقد دیدگاه کلان و تجربه گرا در جامعه شناسی معاصر خود می پردازد. زیرا به نظر او، جامعه شناسی دوره ی مرتن یا کلان نگر و یا بسیار تجربه گرا است. از این رو نظریه ی برد متوسط شروع مناسبی در پیوستگی نظریه ها در قالب شبکه ی نظری و کوتاهی فاصله بین جامعه شناسی خرد و کلان است. (20)
الکساندر بحث خود را در چهار مجلد مستقل به نگارش درآورده است. هدف اصلی ای که او دنبال می کند بازسازی نظریه ی پارسنز تحت عنوان کارکردگرایی جدید است. او مدعی است که « من منطق نظری جدیدی برای جامعه شناسی مرحله به مرحله ساختم. » (21)
الکساندر در ادامه اشاره کرده است جامعه شناسی دچار مشکلات روشی و نظری شده است، در این صورت باید تولد مجدد بیابد. به قول لنین که مدعی بود بدون نظریه ی انقلابی نمی توان انقلاب کرد، جامعه شناسی نیز نمی تواند بدون وجود نظریه ای قوی بازآفرینی شود. به عبارت دیگر بدون نظریه ی جامعه شناختی قوی و سخت، جامعه شناسی قوی وجود نخواهد داشت. از این رو باید نظریه ی تجدید حیات یابد. (22)
در میان کتاب های جامعه شناسی اعم از تألیف و ترجمه به زبان فارسی در دو دهه ی اخیر کتاب های بسیاری با نام نظریه های جامعه شناسی و نظریه های جامعه شناسی چاپ شده است که پرداختن به همه آنها در این فصل مقدور و ضروری نیست. آن چه در بالا بدان اشاره شد، انتخاب اصلی ترین کتاب های نظریه های جامعه شناسی است که مورد توجه دانشجویان و استادان علوم اجتماعی- به طور خاص جامعه شناسی- قرار گرفته است.
بعضی از کتاب های تألیفی و ترجمه ای آغازگر مباحث نظری جامعه شناسی در ایران اند و مابقی تقویت کننده قلمداد می شوند. کتاب دو جلدی ریمون آرون با عنوان مراحل اساسی اندیشه جامعه شناسی اولین منبع نظری در جامعه شناسی است. پس از آن کتاب نظریه های جامعه شناسی جرج ریتزر نقطه ی عطفی در توسعه و فراگیری جامعه شناسی نظری در ایران بوده است. با توسعه ی کمی و کیفی جامعه شناسی و جامعه شناسی نظری، بعضی از جامعه شناسان نظری در دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران به نقادی عام گرایی جامعه شناسی نظری پرداخته اند و اصرار دارند تا جامعه شناسی ایرانی بر اساس چارچوب نظری واحدی به تحلیل مسائل اجتماعی بپردازد زیرا تجربه ی پنج دهه ی گذشته از بدو تأسیس این علم در ایران تا دهه ی 1380 با آموزش توأم بوده است تا نظریه پردازی در جامعه شناسی. این ارزیابی از سابقه ی جامعه شناسی نظری در ایران و نقدهای ارائه شده، زمینه ی جهت گیری جدی در آینده ی جامعه شناسی در ایران شده است. بدین لحاظ ما در دانشکده ی علوم اجتماعی با سه دیدگاه جامعه شناختی روبه رو هستیم: 1- دیدگاه اثباتی متأثر از جامعه شناسی اروپایی ( فرانسه ) دهه 1960 و 1970 ( توسلی، 1375 )، 2- جامعه شناسی تفسیری با تأکید بر جامعه شناسی فلسفی و 3- بررسی جامعه شناختی با تأکید بر تغییرات فرهنگی ( نسلی- جنسیتی ) در ایران ( اباذری، 1377 ) ( آزاد ارمکی، 1379 )، و ( عبداللهیان، 1380 ).

پی‌نوشت‌ها:

1. جی. اچ. آبراهامز در کتاب مانی و رشد جامعه شناسی ضمن مقدمه ای تحلیلی، به گزینش مطالبی از کتاب های اصلی جامعه شناسی از دوره کلاسیک تا زمان حاضر- نیمه ی اول قرن بیستم است. آبراهامز دلیل تنظیم این گونه ی کتاب را چنین ذکر می کند:
ما این تبیین اجمالی توسعه ی اندیشه ی جامعه شناسی را با آوردن مستخرجات تفصیلی از آثار مهم جامعه شناسان تکمیل کرده ایم. از این طریق، خواننده انواع مسائلی را که نویسندگان جامعه شناس به آن ها پرداخته اند، شیوه ی نزدیک شدنشان را به آن مسائل و نحوه و بیان آنان را بهتر درخواهد یافت.... ( آبراهامز، 1363، جلد اول، صفحه 1 و 2 ).
2. An Introduction to Sociological Theory
3. Frame of Refrence
4. Jonathan H. Turner, Leonard Beeghley and Charles H. Powers
5. Jonatnan H.Turner et al ( 1989 ), The Emergence of Sociological Theory, Vadsworth Publishing Company, California, Second Edition, Belmont.
6. Ibid, p. VII.
7. Ibid
8. Giants
9 Ibid, p.VIII
10. آرون، ریمون، مراحل اساسی در اندیشه ی جامعه شناسی، ترجمه ی باقر پرهام، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1354، جلد اول، ص 10.
11. همان.
12. همان.
13. همان.
14. همان، ص 11 .
15. Collins, Randall. ( 1985 ), Three Sociological Traditions, New York, Oxford University Press.
16. Coleman, James, ( 1992 ), Foundations of Social Theory.
17. Wallace, L. Walter. ( 1969 ) Sociological Theory, An introduction, Aldine Publishing Company, Chicago.
18. نظریه ها عبارتنداند از: اکولوژیسم، دموگرافیسم، ماتریالیسم، روان شناسی گرایی، تکنولوژیسم، ساخت گرایی کارکردی، ساخت گرایی مبادله ای، ساخت گرایی تقابلی، کنش متقابل، عمل گرایی، اجتماعی و... .
19. The Social System.
20. Merton, 1968, p: 68.
21. Alexander, C. Jeffrey, ( 1982 ), Theoreticalogic in Sociology, Volume one. University of California Press Berckeley, p.XV.
22. Ibid, p. Xvi.