از دیدگاه محققین اسلامی، مسئولیت‌پذیری، احترام، صداقت و انصاف به‌عنوان مؤلفه های اخلاق کسب‌وکار بر رضایتمندی مشتری است [1] و به‌عنوان مؤلفه‌های اساسی کسب‌وکار در بازار اسلامی مطرح هست.
همچنین برخی دیگر از محققین اسلامی؛ عـدالت، شفافیت و صداقت، اعتماد و احترام متقابل، خـلوص نـیت، فرض حسابرسی خداوند، تشویق به کار و رقابت، توجه به نفع شخصی گسترش‌یافته، و ... از نهادهای کسب‌وکار اسلامی محسوب کرده‌اند.[2]
برخی دیگر در یک دسته‌بندی پنج اصل: خدمت به افراد دیگر و جامعه، احترام و وفاداری به وظیفه خود، صداقت و اعتماد و بهبود دائمـی در مـهارت‌های خویش برای نظام اخلاق حـرفه‌ای لازم دانسته است.[3]
برخی دیگر مهم‌ترین عناصر اخلاقی کار و تولید را در هدفمندی و انگیزه سالم، وجدان کاری، تعهد و تخصص و انضباط کاری برشمرده‌اند. [4] بر اساس همین دیدگاه اصول حاکم بر اخلاق تجارت عبارت است از: اصل توجه به معنویات ، اصل عدالت، اصل خیرخواهی ، اصل احسان و اصل امانت بودن اموال. [5]
با توجه به این دیدگاه‌ها از دیدگاه خاص آیات قرآن و روایات معصومین علیهم‌السلام می‌توان اصول و مؤلفه‌های کسب‌وکار را به دودسته اصول و مؤلفه‌های اثباتی و سلبی کسب‌وکار در بازار اسلامی تقسیم کرد.
اصول و مؤلفه‌های اثباتی کسب‌وکار
اصول و مؤلفه‌های اثباتی کسب‌وکار در بازار اسلامی از دیدگاه آیات قرآن و روایات معصومین علیهم‌السلام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:اصل توجّه به معنویات
یکی از اصول و مؤلفه‌های اثباتی کسب‌وکار ، اصل توجه به معنویات است که در قـالب تقدم یـاد خـدا و یاد معاد و توجّه به نماز در هنگام دادوستد و غافل نشدن از یاد در خدا در هنگام کسب‌وکار در قرآن کریم بیان‌شده است. چنانکه می‌فرماید: یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِنْ یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیعَ ذَلِکُمْ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.[6]همچنین در آیه دیگر به پاک‌مردانی اشاره می‌کند که هیچ کسب و تجارت آنـان را از یاد خدا غافل نگرداند و نماز بپا داشته و زکوه فقیران را می‌دهند. ( رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاةِ ... )[7]
اصل کسب درآمد حلال
اصل کسب درآمد حلال یعنی به دست آوردن مـال از راهـی کـه ممنوعیّت شرعی ندارد. ازاین‌رو قرآن، جمع مال از راه‌های غیر مشروع را ممنوع ساخته و به پیروانش تأکید می‌ورزد (وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْبَاطِلِ... )[8] همچنین توصیه می کند که بنیان مالی خود را بـر پایـه «ایـمان خالص و تقوا» استوار سازند و روزی خود را از راهی به دسـت آورنـد که طبع سلیم می‌پسندد و عقل آدمی بر آن رغبت می‌ورزد و خداوند آن را مجاز و مباح می‌داند(وَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ)[9]لقمه‌ی حلال بخش قابل توجهی از زمینه‌های هدایت را رقم می‌زند. بر اساس این اصل در بازار اسلامی می‌بایست کالاهایی عرضه شود که خریدوفروش آن‌ها بر اساس فقه اسلامی مباح باشد. خریدوفروش کالاهایی مانند ابزار قمار، شراب، نمادهای پرستش غیر خدا و امثال آن‌ها که منفعت حلال نداشته یا منفعت غالب آن‌ها حرام باشد، ازنظر شرع مقدس اسلام جایز نیست.
همچنین فعالیت‌های کاسب مسلمان در چارچوبی صورت گیرد که شرع تعیین یا امضاء کرده باشد. گاهی ممکن است خود کالا حرام نباشد ولی مبادله به دلایلی ازجمله ربوی بودن ، کمک به ظلم ، اکل مال به باطل و امثال آن حرام باشد.
اصل عدالت مداری
عدالت مداری در عرصه کسب‌وکار بر اساس معیار اعطای حق استوار است که این معیار در تعریف اخلاق کسب‌وکار برخاسته از مسئولیت‌پذیری انسان نسبت به رعایت حقوق خود و دیگران است.[10] این ملاک در همه روابط ازجمله روابط اقتصادی کاربرد دارد و همه بخش‌های تولید، توزیع، تـجارت و مـصرف را در برمی‌گیرد. اصل عدالت محوری در کسب‌وکار در قالب رعایت میزان سود عادلانه، حذف واسطه‌گری غیر لازم، مداخله نکردن در معامله‌ی دیگران و نفی کم‌فروشی می‌تواند کاربرد داشته باشد. [11] چنانکه در قرآن کریم به مورد نفی کم‌فروشی (وَیلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ)[12] و پرداخت حق زکات بعد از برداشت محصول (وَآتُوا حَقَّهُ یوْمَ حَصَادِهِ ... )[13] و پرداخت حق زکات به محرومان و مساکین (فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ .. ) [14] اشاره‌شده است.اصل رعایت انصاف
رعایت انصاف یکی از شـعبه‌های عـدالت و یکی از بهترین، روشن‌ترین و دقیق‌ترین معیارها بـرای تـنظیم روابط فردی و اجتماعی است. انصاف اقتضا می‌کند اگر توانایی مالی او بـیشتر از نـیاز اوست قسمتی را صرف تأمین سـائلان و مـحرومان نماید. ازاین‌رو قرآن کریم فرموده: و کسانی که در اموالشان حقی معلوم برای سائل و محروم هست. ( وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ)[15]انصاف ورزی و سایر اصول کسب‌وکار در بازار اسلام آن‌قدر مهم است که امیرالمؤمنین علیه السّلام در ایّام خلافت در کوفه هرروز اوّل صبح به بازار مىرفت و گذر به گذر سرکشى مىکرد و بر سر هر رهگذرى مىایستاد و فریاد مىزد اى جماعت تجّار قبل از هر چیز از خداوند طلب خیر کنید ... و با مظلومین انصاف داشته باشید (یعنى خود را به‌جای آنان تصوّر کنید).[16]
امام خمینی در خصوص رعایت انصاف در بازار می‌فرماید:
بازاری که یک متاعی را یک تومان می‌خرد و سی تومان به این فقرا و ضعفاء می‌دهد، این بازار اسلامی نیست. بازاری که قاچاق وارد می کند و به قیمت‌های گزاف می‌دهد و اقتصاد اسلام را می‌خواهد به هم بزند ، این اسلامی نیست. این بازار اسلامی نیست. این‌ها باید اسلامی بشود ، خودشان اسلامی‌اش کنند. بازاری که به فکر ضعفاء و فقرا نباشد، بازاری که پهلویش ضعیف باشد و به فکر نباشد، این بازار اسلامی نیست.[17]در ابواب روایی در این زمینه‌داریم که :
تاجر باید بین همه افراد به مساوات و عدالت رفتار کند. انسان باید در تجارت میانه‌روی را سرمشق قرار دهد. کراهت دارد که تاجر از انسان مضطر، سودی دریافت نماید. اگر به کسی وعده احسان داد، به وعده‌اش عمل نماید. از رباخواری که ظلم به دیگران است بپرهیزد. در تجارت احسان کرده و همچنین تسامح را فراموش نکند و زیادتر عطا کند. هنگام فروش ، مقدار کالا را بیشتر وزن نماید و هنگام خرید مقدار آن را کمتر محاسبه نماید. در بیع و شراء سخت‌گیری نکند و مسامحه را الگوی خویش قرار دهد.[18]این‌ها مواردی از اصول و مؤلفه‌های اساسی و اثباتی کسب‌وکار در بازار اسلامی بود، در ادامه برخی دیگر از این اصول و مؤلفه‌ها و ... از دیدگاه قرآن و روایات بیان خواهد شد.
پی‌نوشت:
[1] ابراهیمی نژاد ، مهدی و علی تقوی ( 1394)، بررسی و سنجش رابطه اخلاق کسب‌وکار و رضایت مشتری، پژوهش‌های مدیریت عمومی، شماره 28. ص 87- 108
[2] دادگر، یدالله ( 1385)، اخلاق بازرگانی (و کسب‌وکار) از منظر اقتصاد و اقتصاد اسلامی، پژوهش‌نامه بازرگانی، ش 38، صص 87 -120.
[3] علیرضا رحیمی ( 1391)، مصاحبه‌کننده: وهاب قلیچ، نسبت اخلاق با کسب‌وکار، تازه‌‌های اقتصاد » شماره 136، صص، 154 تا 156)
[4] ایروانی، جواد (1383) ، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث ، مجله تخصصی الهیات و حقوق ، زمستان ، شماره 14 ، ص 93 - 115
[5] ایروانی، جواد (1383) ، همان ، ص 93 - 115
[6] (الجمعة/9)
[7] (النور/37)
[8] (البقرة/188)
[9] (المائدة/88).
[10] قراملکی، 1383، ص1 ، جباران، 1390، ص 173
[11] ایروانی، جواد (1383) ، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث ، مجله تخصصی الهیات و حقوق ، زمستان ، شماره 14 ، ص 93 - 115
[12] (المطففین/1)
[13] (الأنعام/141)
[14] (الروم/38)
[15] (الذاریات/19)
[16] ابن‌بابویه، محمد بن على - غفارى، محمدجواد ( 1367) ، من لا یحضره الفقیه / ترجمه غفارى، علی‌اکبر و محمدجواد و بلاغى، صدر، نشر صدوق - تهران، چاپ: اول،. ، ج4، ص: 262 .
[17] امام خمینی، صحیفه نور، ج 7 ، ص 39
[18] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 12، کتاب التجاره.
