از مهم‌ترین اصول و مؤلفه‌های اساسی و کاربردی کسب‌وکار در بازار اسلامی، به‌کارگیری معیارها و مؤلفه‌های اخلاقی در حوزه‌ی کسب‌وکار است که از آن به «اخلاق کسب‌وکار»، تعبیر می‌شود.
اخلاق کسب‌وکار
اخلاق کسب‌وکار نوعی اخلاق کاربردی است که به بررسـی اصول عملی و کاربردی و مسائل اخلاقـی کسب‌وکار می‌پردازد.از دیدگاه کارشناسان اخلاق شکفتن شخصیت آدمـی در مـسیر حیات معقـول است.(1) اخـلاقیات، سیستمی از ارزش‌ها و باید و نبایدها‌ست که نیک و بدهای سازمان و عـمل بـد از خوب متمایز می‌کند. با اتکا به اصول اخلاقی، مدیران قادر خواهند بود تصمیم بـگیرند کـه چـه چیزی خوب و چه چیزی نادرست است؟(2)
در میان شاخه‌های مختلف اخلاق، اخلاق تجارت یا کسب‌وکار، شاخه‌ای از اخلاق کاربردی (Applied Ethics) است که به بررسـی مسائل اخلاقی در محیط تجاری می‌پردازد و اصـول اخلاقی و معنوی یا مسائل اخلاقـی نـاشـی از آنها در محیط تجاری یا فضای کسب‌وکار موردبررسی قرار می‌دهد(3) و راه تشـخیص تکـالیف اخلاقـی و شـیوه تحقـق آنها را در حـوزه‌های خـاص زندگی بررسی می‌کند.
اصطلاح «Business Ethics» یـا «Business and Economic Ethics» در مـفهومی گسترده به‌کاررفته و شامل همه قـلمرو اقتصادی زندگی می‌شود؛ ازاین‌رو، با تصمیم‌گیری‌های فردی عوامل اقتصادی مانند مدیران، کارکنان و بـا تـأسیس و مدیریت سازمان‌های اقتصادی، سیاست‌های عـمومی مـربوط بـه کسب‌وکار، نـظام‌‌های اقـتصادی، اقتصاد جهانی و مؤسسات مـالی سروکار دارد.
به اعتقاد محققین، اخلاق کسب‌وکار از منظر اسلامی و اخلاق کسب‌وکار مـتعارف مکمل هم هستند، به‌گونه‌ای کـه مـی‌توان اخـلاق اسلامی را یک قـرائت خـاص از آن قلمداد نمود؛(4) اما از جهت مبانی اساسی و ارزشی، اصول و اهداف و حتی در برخی از خط و مشی‌ها و سازوکارها با یکدیگر متفاوت‌اند.
این در حالی است که برخی به‌شدت امکان ارائه اخلاق حرفه‌ای کسب‌وکار با رویکرد دیـنی را مـنکر می‌شوند و برخی نیز بر امـکان‌پذیر بـودن آن اسـتدلال می‌کنند. یکی از استدلال‌های ارائه‌شده در نفی رویـکرد دیـنی به اخـلاق کـار آن اسـت که «اخلاق کسب‌وکار، اخلاق بازی است و با اخلاق دین متفاوت است».(5) این اخـتلاف نـظر به طور عمده حـول مـحور این نکته گسترش‌یافته است که آیا می‌توان میان اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی ارتـباطی ایـجاد کرد.(6) بر این اساس ما با این سؤال مواجه هستیم که اساساً می‌توان به ارائه نوعی اخلاق دیـنی کسب‌وکار اقدام کرد؟
برای پاسخ به این پرسش با مراجعه به آیات نورانی قرآن که مهم‌ترین منبع دینی ماست و اتخاذ یک رویکرد تحلیلی- توصیفی و با استفاده از روش کتابخانه‌ای و استنطاق از آیات قرآن کریم و برخی روایات اسلامی با نگاه سیستمی به موضوعات و مسائل اخلاقی کسب‌وکار در بازار اسلامی به این نتیجه می‌رسیم که در قرآن کریم و روایات اسلامی آموزه‌های فراوانی از اخلاق کسب‌وکار هم در جهت اثباتی و کاربردی آن و هم در جهت سلبی و تحریمی و کراهتی آن وجود دارد که اصول و مؤلفه‌های اساسی کسب‌وکار در بازار اسلامی را به‌خوبی تبیین می‌نماید.
اصول و مؤلفه‌های اساسی اخلاق کسب‌وکار
اصول و مؤلفه‌های اخلاقی یا اخلاقیات را می‌توان در مقام مجموعهای از اصول و ارزش‌های معنوی تعریف کرد.ازآنجایی‌که به اعتقاد محققین اسلامی، بخش کسب‌وکار و بازرگانی در بازار اسلامی، همانند بازرگانی در دیگر شعبات و قرائت‌های اقتصاد متعارف از ملاحظات و ملازمات اخلاقی بخصوصی برخوردار هست.(7) این اصول و مؤلفه‌های اساسی در دو بخش ذیل قابل‌بیان است:؛
1- اصول و مؤلفه‌های اساسی اخلاق کسب‌وکار در اقتصاد متعارف و بازار سرمایه‌داری
2- اصول و مؤلفه‌های اساسی اخلاق کسب‌وکار در بازار اسلامی
بر این اساس؛ در قسمت اول تحقیق به مهم‌ترین اصول و مؤلفه‌های اساسی اخلاق کسب‌وکار در اقتصاد متعارف و بازار سرمایه‌داری به‌عنوان مقدمه برای بررسی آنها از دیدگاه قرآن کریم و روایات اسلامی اشاره می‌کنیم.
1- اصول اساسی اخلاق کسب‌وکار در بازار سرمایه‌داری
اصول و مؤلفه‌های اساسی اخلاقی در اقتصاد متعارف و کسب‌وکار در بازار سرمایه‌داری دربردارنده ممیزات و ارزش‌هایی است و تداعی کننده ذهنیات اکثر مردم از رفتار اخلاقی است که در جدول زیر اشاره‌شده است.
اصول اخلاقی کسب‌وکار در اقتصاد متعارف و بازار سرمایه‌داری |
|
|
اصول اخلاقی
|
مفهوم
|
| صداقت | راست‌گو، صدیق (بیریا)، رک و راست، بی غل و غش، صریح، روراست، بی‌شیله‌پیله و صاف‌وپوست‌کنده باش. |
درستی |
پایبند به اصول، شرافتمند، قائم‌به‌ذات، محترم، شجاع و باشهامت باش و بر سبیل ایمان و اعتقاد راسخ عمل کن. |
وفای به عهد |
محل اعتماد باش، خوش‌قول باشد، به تعهدات خود وفا کن، به روح و نص توافقنامهها وفادار بمان. |
وفاداری |
در امور حرفه‌ای، با پرهیز از اعمال‌نفوذهای بیجا و تضاد منافع و درنهایت دقت و وسواس از توان خویش به‌قصد انجام قضاوت‌های حرفه‌ای بیطرفانه پاسداری کن. |
انصاف |
با گشادهرویی و سعه‌صدر اشتباه خویش را پذیرا باش. به‌وقت مناسب مواضع و باورهای خویش را بگردان؛ به عدل و داد، رفتار برابر با دیگران و همنوعان، روا داری (تسامح) و تساهل و پذیرش آرا و سلایق مخالف گردن گذار. |
دلسوزی |
رئوف و دلسوز باش، در مساعی دیگران شریک شو، از مال خود انفاق کن، همواره برای خدمتگزاری به دیگران بپا باش، به دردمندان و نیازمندان یاری‌رسان و از آزار و اذیت دیگران بر حذر باش. |
تکریم دیگران |
به شأن و منزلت امور پیدا و پنهان آدمی احترام بگذار و حق اراده و تصمیم مردم بر سرنوشت خویش را محترم شمار. مؤدب، خوش‌قول، وقتشناس و آراسته باش. |
شهروندمسئول |
فقط در برابر قانون سر تسلیم فرود آور؛ اگر دیدی قانونی ناعادلانه است، صریح، بی‌پرده و علنی بر آن بشور و اعتراض کن. مسئولانه، تمام حقوق دموکراتیک (آزادمنشانه) خاص و عام خویشتن را از طریق مشارکت (در انتخابات و ابراز نظر و آرای آگاهانه)، وجدان بیدار اجتماعی و خدمت به خلق، بجا آور. |
برتری خواهی |
در تمام موارد ممتاز باش. برای ادای تمام مسئولیت‌های شخصی و حرفه‌ای خویش کوشا، متکی به نفس، جدی، پرکار و متعهد باش؛ تمام وظایف خویش را درنهایت سعی و توان به پایان رسان؛ به مرتبهای بالا از مهارت و شایستگی دست‌یاب و بر آن ثابت بمان. در حد اعلا آگاه و مهیا باش. |
پاسخگویی |
مسئولیت تصمیمات و پیامدهای پیشبینیپذیر کردارهای کرده و نکرده خویش را پذیرا باش، همانا اکثر حرفه‌ای‌ها و ... برای حفظ و بالندگی درستکاری و نیکنامی، شرکت، حرفه ها و ... از سرمشق‌ها همچون انبیاء و نخبگان پیروی می‌کنند. |
بر این اساس اصول اخلاقی کسب‌وکار در بازار سرمایه‌داری به تبیین آن دسته از اصول اخلاقی می‌پردازد که به‌موجب آنها می‌توانیم سازمان‌ها را در قبال تأثیرشان بر مردم و محیط ارزیابی کـنیم.(8)
پی‌نوشت:
1. نیاشیرازی، حمید رضا (1395)، اخلاق تجاری و تجارت اخلاقی، پژوهش‌های اخلاقی - شماره 24 (صص 23 تا 36)
2. ابراهیمی نژاد مهدی (1394)، بررسی و سنجش رابطه اخلاق کسب و کار و رضایت مشتری، پژوهش‌های مدیریت عمومی، شماره 28. ص 87
3. نیاشیرازی، حمید رضا (1395)، اخلاق تجاری و تجارت اخلاقی، پژوهش‌های اخلاقی - شماره 24 (صص 23 تا 36)
4. دادگر، یدالله (1385)، اخلاق بازرگانی (و کسب و کار) از منظر اقتصاد و اقتصاد اسلامی، پژوهش نامه بازرگانی، ش 38، صص 87 -120.
4. گاستافسون، اندرو، (1385) «حمایت از کل‌گرایی اخلاقی، پاسخی به رویکرد‌های دینی در اخلاق کسب و کار»، ترجمه محمدحسین نوروزی، در کتاب درآمدی بر 5. اخلاق کسب و کار در محیط جهانی، تدوین محمد نهاوندیان، تهران، مرکز مطالعات جهانی شدن. ص 68
6. توکلی، محمدجواد (١٣٨٩)، درآمدی بر فلسفه اخلاق تجارت با رویکرد اسلامی، فصلنامه معرفت اقـتصادی، سـال اول، شـماره اول ص 32
7. دادگر، یدالله (1385)، اخلاق بازرگانی (و کسب و کار) از منظر اقتصاد و اقتصاد اسلامی، پژوهش نامه بازرگانی، ش 38، صص 87 -120.8.
8. سونیول، (1385)، گروه مترجمان میثاق مدیران، اخلاق کسب و کار، میثاق مدیران مرداد - شماره 13، صص 60 تا 63
