الگوی مصرف یک جامعه موضوعی است که با ابعاد مختلفی از آن جامعه در ارتباط است. از یک سو به اقتصاد و معیشت و وضعیت مالی آن کشور ارتباط می یابد و تعیین کننده میزان هزینه ای است که باید در این بخش صرف شود؛ از سوی دیگر با کشاورزی، کار و صنعت یک جامعه ارتباط می یابد و از سوی سوم، برخاسته از گونه فرهنگ آن جامعه است. در واقع الگوی مصرف جامعه را فرهنگ ایشان ترسیم می نماید. فرهنگ سازنده ذهنیتی است که اقلام مورد نیاز جهت خرید را فهرست می کند و از سوی دیگر سازنده سبک خاصی از رفتار است که میزان مصرف را تعیین می کند.

یکی از معضلات امروز جامعه ایران ناظر به همین مسئله است. مصرف زدگی که در سبک زندگی بخش وسیعی از ایرانیان نهادینه شده، دارای عوارض متعدد مادی و فرامادی است که در ادامه از نظر خواهد گذشت:

1 . هدر رفت سرمایه و کالا

آشکارترین عارضه ای که از مصرف زدگی در یک جامعه می توان تصور نمود، ضربه به دارایی های یک خانواده و یک جمعیت است. به طور طبیعی وقتی یک خانواده دچار مصرف گرایی گردید، میزان مخارج آن از درآمدها و داشته های مالی بیشتر خواهد شد و سرانه هزینه آنها افزایش خواهد یافت. عدم وجود روحیه قناعت باعث می شود که افراد در سراشیبی مصرف، بدون لحاظ هر گونه ضرورت و اهمیتی، تنها به لذت خرید بیاندیشند و صرفاً برای خود، نیازهایی غیرمهمی متصور شوند که بایستی با خرید تأمین گردد.

ایران امروز بنا بر برخی آمارها، یک چهارم منابع غذایی تولیدی را دورریز دارد که یعنی معادل سی و پنج میلیون تن مواد غذایی در سال از بین می رود و این معادل غذای هجده میلیون نفر است. هر ایرانی در سال پنجاه کیلو نان را هدر می دهد، بخش مهمی از این وضعیت، نابسامان قطعاً به مصرف زدگی ارتباط می یابد. خرید بی ضابطه مواد غذایی، خرید نگهداری نامناسب مواد غذایی، مصرف ناصحیح مواد غذایی و فاسد شدن و دورریز بدون استفاده مواد غذایی همگی از مصرف مطابق الگوهای غلط و عادات مسرفانه ما ایرانیان است که چنین وضعیتی را برای ما ایجاد نموده است.

این در شرایطی است که بخشی از جامعه در وضعیت معیشتی و رفاهی خود دچار مشکل است و نیازمند یاری و مدد رسانی سایرین است. اما وقتی که اقشار برخوردار و حتی متوسط جامعه نظم در مصرف نداشته باشند، نمی توانند زندگی خود را نیز مدیریت نموده و دائماً در حال خرید است و از محرومان غافل می ماند.

2 . کاستی برکت و معنویت

یکی از درخواست هایی که در ادعیه و نیایش های دینی به درگاه الهی مطرح می شود ناظر به نوع مصرف انسان است. امام سجاد (ع) فرمود: «خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست و مرا از اسراف و زیاده طلبی باز دار ...».[1] در نگاه دینی، مصرف صحیح و به صرفه، آثار مثبتی در زندگی دارد. اساساً سبک زندگی اسلامی به گونه ای ارائه و مطرح گردیده که مصرف زدگی را جلوگیری نموده و یا از بین می برد. برای مثال آموزه های دینی خوردن ریزه هایی از غذا که در سفره جا مانده را به عنوان یکی از عوامل افزایش رزق معرفی می نماید.[2] فارغ از این که این رفتار ناظر به جلوگیری از هدررفت بیجای مواد غذایی لحاظ می گردد، در واقع نوعی اکرام و احترام به نعمت های الهی تلقی می شود که از بعد معنوی در زندگی فرد اثرگذار است.

حال اگر سبک زندگی ما ایرانیان که عموماً به آموزه های اسلامی تعلق خاطر داریم به گونه ای باشد که بی توجهی به نعمت های الهی تلقی گردد، نمی توان انتظار داشت وضعیت معنوی جامعه در وضعیت مطلوب باشد. وقتی اسراف نقطه مقابل ارزش های دینی تلقی می گردد، قطعاً حتی اگر ما خود و خانواده خود را به اصطلاح، مذهبی بدانیم، نمی توانیم در این الزام مهم دینی بی تفاوت باشیم. زیرا بخشی از مذهب همین مسئله لحاظ می گردد. پیشوایان دین «قصد» یا همان میانه روی در مصرف را محبوب خداوند و اسراف را مبغوض خداوند معرفی نموده اند.[3] بنابراین فارغ از پیامدهای مادی، بخشی از معنویت و تدین انسان در زندگی دنیوی به پرهیز از مصرف زدگی و عوارض برخاسته از آن ارتباط می یابد.

3 . چالش در پیشرفت اقتصادی و صنعتی

امروزه در تمام جوامع، بهره وری و مصرف بهینه به عنوان یکی از مسائل اساسی در نظام های مختلف اقتصادی تلقی می شود. حکومت ها می کوشند تا با مدیریت مصرف انرژی در بخش های خانگی و صنعتی، از هدررفت سرمایه های مالی و معدنی خود جلوگیری کنند. علاوه بر این تولیدکنندگان بخش صنعت را به سمت و سوی تولید محصولاتی با مصرف انرژی کمتر سوق بدهند.

طبعاً نمی توان انتظار داشت در شرایطی که جامعه دچار مصرف زدگی باشد، وضعیت اقتصادی در وضعیت مطلوب باشد، زیرا اگر دارایی های آن جامعه نیز گسترده و وسیع باشد، ملتی که مصرف صحیح را نیاموخته باشد، می تواند داشته های خود را ضایع نموده و باعث عقب ماندگی اقتصادی خود شود.

این مسئله هم بعد علمی دارد و هم بعد فرهنگی دارد. جامعه علمی کشور ملزم است راهکارهایی علمی و عملی برای مدیریت مصرف و مصرف بهینه ارائه نماید و فعالان فرهنگی نیز موظف هستند تا در فرهنگ سازی در زمینه مصرف صحیح و اصلاح الگوی مصرف به تولید و ارائه محتوا بپردازند.

این عارضه در نگاه فرهنگ اسلامی نیز مورد توجه است. آموزه های دینی به صورت پررنگ نقش منفی مصرف زدگی را در زندگی انسان نمایان ساخته اند. در بیان متغیرات رزق انسان، اسراف به عنوان یکی از عوامل ایجاد فقر معرفی گردیده[4] است که بعد مادی آن ناظر به همین عارضه لحاظ می گردد.

4 . عوارض جسمانی و پزشکی

مصرف بی ضابطه خوراکی ها که کی از رایج ترین ابعاد مصرف زدگی است، در بعد جسمانی نیز عوارض جدی به دنبال دارد. مصرف زدگی در استفاده از مواد غذایی عوارض فراوانی در نظام سلامت جامعه ایجاد نموده است. چاقی ها و اضافه وزنها، فشار خونها، چربی های اضافه و موارد مشابهی از این دست، منهای آن که به کم تحرکی و عدم توجه به ورزش ارتباط می یابند، به عدم توجه به فرهنگ صحیح مصرف نیز مرتبط هستند.

پیشوایان معصوم آموزه هایی ناظر به این مسئله ارائه نموده اند که جالب توجه است. برای مثال فرمودند: بر شما باد به میانه روی در مصرف خوراکی ها که هم از اسراف دورتر است و هم برای سلامتی بدن مفیدتر است و هم برای عبادت بهتر است.[5] رسول خدا (ص) فرمود: یکی از موارد اسراف آن است که هرچه اشتها داشتی بخوری.[6] بعد جسمانی این آموزه آن گاه روشن می گردد که توجه نماییم امیرالمومنین (ع) یکی از الزامات بی نیازی به طبیب را برخاستن از طعام هنگامی که هنوز اشتها هست، معرفی می فرماید.[7] بنابراین از آن جا که معده انسان به عنوان کانون دردهای انسان معرفی شده،[8] مصرف زدگی در استفاده از مواد غذایی، برای انسان درد آفرین و بیماری زا تلقی می گردد که دانش پزشکی نیز ابعاد مختلفی از آن را آشکار نموده است.

4 . عوارض روانی

دیگر عارضه مصرف زدگی در جامعه ایران از بعد روانی در دو جهت لحاظ می گردد: جهت نخست ناظر به اقشاری است که در خرید و مصرف، محدودیتی ندارند و می توانند بدون دغدغه مالی، به خرید بپردازند. این گروه اگر مصرف گرا باشند، به صورت طبیعی به اشرافی گری روی آورده و در مسابقه تجمل و تظاهر ثروت، به دنبال ایجاد شخصیت و جایگاه اجتماعی از طریق نمایش داشته های مادی خود خواهند بود. در واقع نظام ارزش گذاری این گروه بر اساس نوع نگاه غلطی که در مصرف داشته اند، به سمت افزایش مصرف رفته و از لحاظ روانی، تنها خود را با این مسئله اقناع می کنند که برخورداری بیشتر خود را به نمایش بگذارند.

از دیگر سو اقشاری که در مصرف دچار تنگنا هستند و نمی توانند هرچه که می خواهند را خریداری نمایند، اگر از تربیت صحیح دینی و خانوادگی برخوردار نباشند، از بعد روانی دچار عقده کوچک انگاری خود شده و بر اساس احساس حقارت روانی که ناشی از عدم توان خرید و مصرف بالا است، دچار افسردگی می شوند. این گروه همواره به چشم حسرت به داشته های ثروتمندان و نمایش گران ثروت نگریسته و نمی توانند حس آرامش را در زندگی مادی خود تجربه کنند.

5 . پیامدهای اخروی

آخرین نکته ای که به عنوان عوارض مصرف گرایی بدان توجه نمود، ناظر به حیات ابدی انسان و زندگی اخروی اوست. در باور اسلامی، معاد جایگاه مهم و بی بدیلی داشته و می تواند تربیت گر باشد. اگر انسان تنها به همین یک موضوع توجه کند، می تواند بخش وسیعی از مصرف زدگی در سبک زندگی خود را کنترل نماید. در حالی که اگر فرد و خانواده نسبت به این موضوع تقیدی نداشته باشد، در مواردی که مصرف به داشته های شخصی انسان ضربه نزند تقید خود را از دست خواهد داد.

مصرف زدگی که گناهان متعددی مانند اسراف و تبذیر را به دنبال دارد، عارضه مهمی در حیات اخروی انسان ایجاد می کند که ناظر به مجازات الهی و عقوبت آن جهانی است. بخشی از عذاب های عرصه محشر و روز حسرت، ناظر به نوع مصرف مسرفانه ای است که انسان در زندگی دنیای خود داشته و هم نعمت های الهی را هدر داده و هم محرومان و فقرا را از آن محروم ساخته است و در روز حساب بایستی حساب آن را پس بدهد.

پی‌نوشت:
[1] . صحیفه سجادیه دعای 30.
[2] . خصال ج 2 ص 505
[3] . کافی ج 4 ص 52
[4] . کافی ج 4 ص 53
[5] . عیون الحکم ص 341
[6] . مجموعه ورام ج 2 ص 229.
[7] . خصال ج 1 ص 229.
[8] . فقه المنسوب الی الامام الرضا ص 340