نویسنده: سید رضا حسینی
بناهای نقش رستم
از دیگر بناهای هخامنشی مقبره ی پادشاهان هخامنشی - داریوش، خشایار شاه و اردشیر (اول تا سوم) - است نقش رستم فارس در نزدیکی تخت جمشید نمونه ای از حجاری سنگی در دل کوه می باشد. این بناهای سنگی، شکل تکامل یافته و با شکوه تر دخمه های مادی است. در این مقبره ها ستون ها و سرستون هایی به شکل تزیینی در جلوی ورودی مقبره ها ساخته شده و کتیبه و کنده کاری در بالای آن مشخص است. بعدها در زمان ساسانیان کتیبه های دیگری در زیر این مقبره ها اضافه می شود (تصویر 50).
خصوصیات شیوه ی پارتی
و بناهای مربوط به آن
به شیوه معماری که بعد از حمله ی اسکندر در ایران رایج و در بعضی از نقاط تا قرون دوم و سوم هجری ادامه پیدا می کند شیوه ی پارتی می گویند. یونانیان بعد از استیلایشان بر ایران همواره سعی کردند فرهنگ و هنر یونانی را در ایران رواج دهند و تا حدودی در این امر موفق بودند. اما در خصوص معماری یونانیان نتوانستند به موفقیت چندانی نائل آیند. با اینکه معماری یونان از ظرافت، نظم و تزئین زیاد برخوردار است، ولی از لحاظ تنوع در طرحها و پلانها یک اشکال عمده وجود دارد و آن هم عدم تنوع در طرحها و پلانهاست، ولی یونانیان این را یک مزیت می دانستند. در حالی که تنوع در طرح های معماری ایران حتی در یک دوره ی تاریخی نیز قابل رؤیت است. نکته ی دیگر آن که اکثر بناهای یونانی از سنگ هستند ولی ایرانیان بیش تر ترجیح می دهند از خشت و آجر در ساخت بناها استفاده نمایند و دلیل آن هم وضعیت اقلیمی اکثر نقاط ایران است. پس متوجه می شویم که معماری ایران بگذارد. حال به بررسی چگونگی شکل گیری شیوه ی پارتی می پردازیم: پارتیان اقوامی بودند در شمال شرقی ایران که اکنون کشورهای آسیای میانه در آن قرار دارند. این قوم نوع دیگری از معماری را تکوین می بخشد. این اقوام توانستند با هجوم به سرزمین های سلوکیان قسمتی از قلمرو آنان را فتح کنند. تا مدت ها پارتیان و سلوکیان در یک زمان پادشاهی داشتند. سرعت افزایش قلمرو آنها را می توان مشاهده نمود. معماری پارتی با ترکیب عناصر معماری یونانی و ایرانی شیوه ی جدیدی را پدید آورد و با تجدید حیات مجدد به ویژگی های نمادین طرح ایرانی پرداخت.دو کار مهم پارتیان در زمینه ی معماری یکی دست یابی به گنبد بر روی گوشواره و دیگری تکوین ایوان طاق دار است که هر دو در رشد معماری ایرانی نقش حیاتی داشتند. ولی متأسفانه آثار زیادی از آن بر جای نمانده است. با این که هنر پارتی در حدود 250 ق.م شناخته شده است با این همه در واقع از زمان پادشاهی مهرداد دوم از سلسله ی پارتی اشکانی در سال 123 ق.م شناخت ما درباره معماری پارتی شکل می گیرد.
خصوصیات شیوه ی پارتی:
- حداکثر استفاده از مصالح محلی مثل سنگ لاشه، خشت خام و یا پخته- استفاده ی بسیار خوب از تکنیک طاق و گنبد.
- تنوع فوق العاده در طرح ها
- پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد
بناهای شیوه ی پارتی
از زمان سلوکیان بناهای زیادی در داخل باقی نمانده است. از مهم ترین اثر معماری با تأثیر یونانی در ایران می توان به «معبد خورهه» در نزدیکی محلات اشاره نمود. از این معبد تنها 2 ستون با شیوه ی «ایونیایی» یا «یونیک» باقیمانده است که نشان از نفوذ معماری یونان است (تصویر 51).
از زمان اشکانیان بناهایی در خارج از ایران مشخص شده است:
- کاخ آشور مربوط به سده اول میلادی با اصلاحاتی از سده سوم میلادی، چهار ایوانی
- کاخ نساء در عشق آباد ترکمنستان مربوط به دوم و سوم ق.م با بنای چهارگوش و چهار دیواری و تالاری با سه ایوان و سقف چوبی
- کاخ و شهر هتراء (الحضر) واقع در جنوب غربی موصل و حد فاصل امپراطوری های ایران و روم، مربوط به 117 م، شهر دارای حصار چند ضلعی با برج هایی در فواصل مشخص، دارای چهار دروازه و خندقی در پشت دروازه است.
از بناهای اشکانی در داخل ایران می توان بدین موارد اشاره نمود:
معبد آناهیتا (کنگاور): این معبد در زیر قلل پربرف «امروله و شمشیر» با توسل به الهه آب «آناهیتا» در زمان پادشاهی اردشیر دوم هخامنشی بنیاد نهاد شده است. نام دیگر این بنا «ایزد آب» است. بر طبق اسناد و مدارک مکشوفه، در دوره ی اشکانیان بر پی و شالوده های صفه و با به کارگیری سنگ و حجاری دوره ی هخامنشی، پرستش گاهی بر آن استقرار یافت. در دوره ی ساسانیان نیز از این بنا استفاده می شده است. پلان این بنا مانند تخت جمشید است. سکویی که معبد در آن بنا شده 7 متر از سطح زمین ارتفاع دارد و به وسیله ی دیوارهای ضخیم احاطه شده است. ستون ها از سنگ تراش خورده ساخته شده اند وجود سنگهای تراش نخورده در پی و دیوارها که با علامت ها و نشانه های مختلف شناسایی شده دلالت بر مشارکت مردم و نذورات آنها در ساخت این معبد است (تصویر 52).
این مجموعه به نام «قلعه» نیز شهرت دارد. شالوده ی اصلی این بنا مربوط به هخامنشیان می باشد. قسمتی از بناهای آن مربوط به اشکانی و قسمتی نیز مربوط به ساسانیان است. این بنا شامل یک قصر و یک معبد است و بر روی صفه یا سکویی قرار گرفته است. ورودی آن پلکانی دوطرفه و دارای یک ورودی در ضلع جنوبی است. این بنا نقطه ی اتصال شهرنشینی و استقرار فرهنگ بین فلات ایران و جنوب شرق و شرق آن در ادوار تاریخی به شمار می رود. استفاده از مواد گچی و ملات گچ که در هزاره ی دوم ق.م توسط ایلامیان به کار می رفت در این دوره رونق می یابد و در این بنا چه در تزیینات معماری داخلی و چه در ساختمان بنا به وفور مورد استفاده قرار گرفته است (تصویر 53).
معماری ساسانی
از زمان ساسانیان بناهای زیادی به شیوه ی پارتی به جای مانده است. ساسانیان خود را از اعقاب هخامنشیان و پارسیان می دانستند و همواره به عظمت و اعتلای ایران و قدرت و اعتبار خود فکر می کردند. دین ساسانیان زرتشتی بود و به خاطر احترام به آتش بناهایی مخصوص آتشکده می ساختند و آتش مقدس را در آن نگهداری می کردند. 2- آتش گاه معروف از این دوره باقی مانده که شعله هایی از آن را به چهار ضلعی های محلی و کوچک تر جهت عبادت عموم منتقل می کردند. آتشکده ها در این دوره به عنوان نماد و سمبول معماری ساسانی در زمینه های معماری در توسعه گنبد و قرار دادن آن بر روی گوشواره و ساختن طاقهای عظیم بدون قالب بود. تقسیم موقتی وزن های زیاد به قالب های ساختمانی، تمرکز دادن بار روی نقاط ثابت جداگانه (مانند کاخ سروستان) و استفاده ی عالی از طاقهای هم عرض، همگی زمینه را جهت تحولات معماری در آینده و به خصوص اسلام آماده نمود. از مهمترین بناهای دوران ساسانی بدین موارد می توان اشاره نمود:قلعه دختر: این قلعه در نزدیک فیروز آباد فارس بر تپه ای مرتفع توسط اردشیر بنا گردید. این کاخ در زمانی ساخته می شود که هنوز حکومت ساسانی تشکیل نشده است.
دیوارهای خارجی قلعه بارو مانند و مرتفع بوده و ستونهایی چهارگوش در درون دیوارها به کار رفته است. این کاخ در سه طبقه ساخته شده و در سه طرف حیاط مرکزی اطاق های چهارگوش با سقف هلالی تعبیه شده است (تصویر 55)
در بالای همین کاخ «معبد آناهیتا» برای نگهداری آب از سنگ تراش خورده و سنگ لاشه ساخته شده است (تصویر 57).
کاخ خسرو: این کاخ در «قصر شیرین»، با حالتی درون گرا به خاطر وضعیت اقلیمی منطقه و بر فراز ارتفاعی مصنوعی که به وسیله ی پلکانی (مانند تخت جمشید) صفه را با سطح باغ مرتبط می کند بنا شده است. دارای دو محل «اندرونی» و «بیرونی» است که در امتداد یک محور طولی قرار گرفته اند. خصوصیت ویژه این بنا امکان توسعه و گسترش آن براساس طرحی از پیش تعیین شده است.
«ایوان مدائن» یا «طاق کسری» یا «کاخ تیسفون»: از بناهای مهم شیوه ی پارتی است که احتمالاً در زمان شاهپور اول در نیمه دوم سده ی سوم میلادی ساخته شده است. مهم ترین قسمت این ایوان، مدخل ورودی آن است که به شکل ایوان عریض مرتفع رو به خارج ساخته شده است. در پشت این ایوان تالار مستطیل شکل واقع شده است و طاق بزرگ هلالی قسمت مرکزی را پوشانده است (تصویر 59).
با این که این کاخ شبیه کاخ فیروز آباد است ولی آزادی بیش تر و قرینه سازی کمتری در این بنا مشاهده می شود (تصویر 60).
در جبهه ی شمال غربی، کاخ «خسرو دوم» با ایوان رفیع از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده است. منابع تاریخی وجود آتشکده ی «آذر گشنسب» را در این محل تایید می کنند که توسط خسرو اول و دوم ساخته شده است (تصویر 61)
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)
