مؤلفه هاي سياست اخلاقي از ديدگاه حضرت اميرالمؤمنين علي (ع)

چكيده

: يكي از مقوله هاي مهم در زندگي و روابط اجتماعي آدميزادگان، چگونگي تنظيم رفتارهاي مبتني بر تحكيم در حوزة قدرت سياسي و اصول و ضوابط حاكم بر اين روابط به ويژه در حوزه آمريت است. دين اسلام به عنوان آخرين آيين الهي و پيامبر اسلام به عنوان رسول خاتم در تنظيم روابط اجتماعي و خصوصي، جايگاه رفيعي را براي اخلاق قائل شده و حضرت اميرالمومنين علي(ع) نيز با اندماج دو مقوله مهم از حيات اجتماعي يعني اخلاق و سياست، تصوير روشني از ضرورت به كارگيري روشهاي مبتني بر اخلاق در حوزه آمريت در قدرت سياسي ارائه نموده اند در اين مقاله اين نوع نگرش به قدرت سياسي تعبير به سياست اخلاقي شده است و سعي شده است مهمترين مؤلفه ها و شاخص هاي اين نگرش از ديدگاه حضرت اميرالمومنين علي(ع) مورد مداقة اجمالي قرار گيرد.
واژه هاي كليدي: قدرت سياسي ـ اخلاق ـ سياست اخلاقي- حضرت علي(ع)
يكي از معماهاي پيچيده در جهان سياست، رابطة اخلاق و سياست در صحنة عمل سياسي است. جايگاه اخلاق در نظام اجتماعي و رابطة اخلاق نظري و سياست عملي در تاريخ فلسفة سياسي در جهان داراي قدمت وافري است.
از طرف ديگر آنچه تاريخ بشر در عمل شاهد و گواه آن بوده است بي اعتنايي و يا كمرنگ شدن اصول اخلاقي در صحنة عمل سياسي به ويژه هنگام بروز جنگ ها و كشمكش هاست. به گونه اي كه صفحات تاريخ اجتماعي و سياسي آدميزادگان مشحون از سياست هاي غيراخلاقي است. يكي از دغدغه هاي مهم انديشه پردازان سياست در عصر مدرن تبيين رابطه و حدود نفوذ اصول اخلاقي در صحنه عمل سياسي و اقناع حكمرانان به رعايت اصول مزبور در تصميم گيري هاي سياسي است. البته مباحث مربوط به مباني يا فلسفه اخلاق در مكاتب مختلف غرب و شرق و از جمله در ميان متفكران اسلامي متنوع و محل چالش است كه پرداختن به آنها مجالي جداگانه مي طلبد. آنچه در اين نوشته بدان پرداخته مي شود مباحث مربوطه به حوزة فلسفة اخلاق نيست بلكه مهم ترين مؤلفه هاي حسن و قبح عقلي كه دين بر آن صحه نهاده و در ميان پيروان اديان و مكاتب مختلف مورد وفاق است مانند ناخوشايند بودن ستم، كذب، مكر و فريب، خيانت در امانت، نقض تعهد و پيمان و خوشايند بودن عدل، راستگويي و صداقت، پايبندي به تعهدات و امثال آن در حوزه عمل سياسي با استناد به سيرة حضرت اميرالمومنين علي(ع) مورد بررسي اجمالي قرار خواهد گرفت. هدف عمده در اين بررسي اجمالي يافتن مدلي تفسيري (interpretive model) از رفتار و عملكرد جهت دار حضرت اميرالمومنين علي (ع) در حوزه قدرت و رفتار سياسي است. مدلي كه يكي از وجوه تبيين در علوم اجتماعي و سياسي است.

سياست اخلاقي و اخلاق سياسي

در يك نگرش كلي و كلان مي توان گفت از رابطة اخلاق و سياست در مرحله و حوزة عمل سياسي دو نوع برداشت وجود دارد:
برداشت اول ملاحظة رابطة اخلاق و سياست برپاية «ترجيح اخلاق سياسي» است. در اين برداشت، اصالت و ترجيح با حفظ قدرت سياسي است هر چند به بهاي زير پا نهادن اصول اخلاقي و بي اعتنايي به اصول مزبور باشد. در اين نگرش اخلاق در صحنة عمل كمرنگ و گاه حذف مي شود و آنچه قدرت و سياست اقتضا مي كند اختيار مي شود.
برداشت دوم ناظر به رابطة اخلاق و سياست براساس ترجيح و تقدم «سياست اخلاقي» است. در اين برداشت و نگرش، حفظ اصول اخلاقي و انساني و پايبندي به آن اصول هر چند با صيانت ظاهري از قدرت سياسي در تعارض باشد مقدم شمرده مي شود.
عرصه سياست در طول تاريخ بشر با عنصر و عامل مصلحت و مصلح انديشي آشنايي ديرينه اي داشته است. هر چند مصلحت انديشي عمدتاً با تمسك به عقل يا شرع توصيه شده است اما جوهره مصلحت انديش هاي مختار، حفظ و صيانت از قدرت سياسي بوده است. مدافعان تعدي از اصول اخلاقي در مقام رفتار سياسي بيشتر حكمرانان و پادشاهان بوده اند و در مقام تبيين و تفسير نظري كمتر مجوز تعدي از اصول اخلاقي در حوزه قدرت سياسي به صراحت عنوان شده است. در تاريخ تفكر سياسي در مغرب زمين يكي از صاحب نظران برجسته كه خود در حوزة قدرت و سياست صاحب تجربه بوده و به صراحت مدافع تعدي از اصول اخلاقي از سوي شهريار به خصوص در مواردي كه در تعارض با حفظ قدرت سياسي باشد ماكياولي متفكر سياسي مشهور ايتاليايي است. ماكياولي (1527-1469) مدافع نگرش اول و ترجيح اخلاق سياسي بر سياست اخلاقي است وي در اين مورد مي گويد:
«همه مي دانند چه نيكوست كه شهريار درستكار و درست پيمان باشد و در زندگي راست روش و بي نيرنگ. با اين همه تجربه هاي دوران زندگاني ما را چنين آموخته است كه شهرياراني كه كارهاي بزرگ و گران از دستشان برآمده آناني بوده اند كه راست كرداري را به چيزي نشمرده اند و با نيرنگ آدميان را به بازي گرفته اند و سرانجام بر آناني كه راستي پيشه كرده (و ايمان به قواعد اخلاقي را بنياد كارشان ساخته اند) پيروز شده اند.» (ماكياولي، 1375، ص 111)
البته روي سخن ماكياولي با شهرياران است نه توده مردم، لذا وي پايبندي به اخلاق و رهنمودهاي اخلاقي دين را براي توده مردم تجويز مي كند و در كتاب ديگرش به نام «گفتارها» به اين مسأله اشاره مي نمايد، (ماكياولي، 1377، صص 78-72)، ولي از آنجا كه از ديدگاه ماكياولي اصالت با حفظ قدرت و حكومت است به نتيجه پيش گفته رهنمون شده است. از منظر ماكياولي زندگي سياسي جلوه اي ديگر از پيكار اجتناب ناپذير بشر در راه بقا است و در اين پيكار فرجام كار رهبراني كه پايبند ملاحظات اخلاقي باشند شكست و عقب نشيني است. براساس همين نگرش، او شهرياران را توصيه مي كند كه از خصال حيوانات در حكمراني استفاده كنند. از شير و روباه به عنوان سمبل شجاعت و نيرنگ ياد مي كند و از شهريار مي خواهد كه چون شجاع بودن در حكمراني به تنهايي كفايت نمي كند، به نيرنگ و فريب كه شيوه روباه و روباه صفتان است متوسل شود و در اين زمينه مي گويد:
«…پس، از آن جا كه شهريار را گريزي نيست كه شيوة درندگان را نيك بكار بندد، مي بايد هم شيوة روباه را بكار بندد و هم شيوة شير را، زيرا شير از دامها نتواند گريخت و روباه از چنگال گرگان. از اين رو روباه مي بايد بود و دام ها را شناخت و شير مي بايد بود و گرگ ها را رماند. (ماكياولي، 1375، ص 111)
ماكياولي داشتن و مراعات خصال پسنديده ( و پايبندي به اصول اخلاقي) را خطرناك و تظاهر به داشتن آنها را سودمند مي داند (Machiavelli, 1953, pp.2-3) زيرا مردم در مجموع بر پاية آنچه از دور مي بينند داوري مي كنند نه آنچه از نزديك لمس مي كنند! او مي گويد همه از دور مي توانند ببينند اما كمتر كسي از نزديك مي تواند لمس كند(Machiavell,1953, p.93).
همچنانكه گفته شد ماكياولي با اصالت دادن به قدرت سياسي در واقع اخلاق را از سياست تفكيك مي كند و شهريار را مجاز مي داند كه در مواردي كه حفظ قدرت سياسي با پيشبرد اهداف تزاحم و تعارض يابد به راحتي اصول اخلاقي را كنار بزند. اين نگرش غير اخلاقي به سياست از سوي ماكياولي باعث شد كه شهرت وي حتي در مغرب زمين به شدت به ننگ و بدنامي آلوده شود. هر چند كه مرور زمان و دفاع ماكياولي از مليت و قوميت ايتاليا باعث تجديد نظر در داوري مردم و نظريه پردازان نسبت به وي شد. (عنايت، 1364، ص 143)
نگرش و رويكرد ديگر به سياست بر پايه اندماج و آميختگي اخلاق و سياست و استوار نمودن قدرت سياسي بر پايه هاي استوار اخلاق و انسانيت است. نگرش دوم در اسلام و منابع اصيل و معتبر آن يعني قرآن و سنت مورد تأكيد و جهت گيري قرار گرفته و حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) مظهر اجراي چنين سياستي در جهان اسلام پس از پيامبر(ص) محسوب مي شوند.
پيامبر اكرم(ص) هم به عنوان شارع و هم به عنوان مجري احكام ديني فرمودند:
«من براي تكميل مكارم اخلاقي و اعتلاي اخلاق نيك مبعوث شدم» [1] (مجلسي، 1404 ق، ص 405). اين كلام مهم پيامبر (ص) نشان دهنده اهميت اخلاق در دين اسلام و تعميم آن در كليه شئون زندگي فردي و اجتماعي از جمله سياست است. به تعبير مصطلح در حوزة فلسفه علم، پارادايم حاكم بر كليه احكام و شئون رفتاري در اسلام در ملاحظة اخلاق و مكارم اخلاقي قابل رديابي است .
قرآن مجيد به عنوان مهمترين و اصيل ترين منبع اسلامي كه تجلي كلام الهي است در آيات متعددي عالمان غير عامل (بي اعتنا به اصول اخلاقي در عمل) و آمران به معروف در گفتار و عاملان به منكر در كردار را كه نشانة فاصله گرفتن از اخلاق و نفاق و دوچهرگي است مورد انتقاد شديد قرار مي دهد. در سوره صف مي فرمايد:
«اي كسانيكه ايمان آورده ايد چرا مي گوييد آنچه را كه خود انجام نمي دهيد. موجب خشم و غضب و (گناه) بزرگي است نزد خداوند كه بگوييد آنچه را خود انجام نمي دهيد.) .»[2](سوره صف، آيه 2)
در سوره بقره هم خداوند مي فرمايد: [3]«آيا مردم را به نيكي دعوت و امر مي كنيد و خود را فراموش مي كنيد؟ در حالي كه (كتاب آسماني) را تلاوت مي كنيد آيا تعقل و تدبر نمي كنيد؟ »(سوره بقره، آيه 43)
همچنين قرآن مجيد به صراحت فرمان مي دهد كه «اي كساني كه ايمان آورده ايد در راه خدا استوار بوده و شما گواه راستي و درستي و عدالت (بر ملل جهان) باشيد و مبادا دشمني با قومي شما را وادار كند كه عدالت پيشه نكنيد. عدالت و دادگري پيشه كنيد ( در همه حال) كه به تقوا نزديك تر است.»[4] (سورة مائده، آيه 7)
در روايات متعدد و صحيح السند نيز در مجازات و فرجام نامطلوب افرادي كه رفتار آنان خلاف گفتار و در عمل پايبند به اصول اخلاقي و انساني نباشند عنوان شده است بخش مهمي از روايات ماثوره ناظر به حوزه سياست و رفتار سياسي است. روايات متعددي وجود دارد مبني بر اينكه اگر انساني از عدالت و اخلاق در گفتار تمجيد نمايد و خود در مقام عمل خلاف آن رفتار نمايد در روز رستاخيز بيشترين حسرت و تأسف از آن وي خواهد بود. مرحوم كليني در كتاب شريف «اصول كافي» در بابي تحت عنوان «من وصف عدلاً و عَمِلَ بِغَيره ( كسي كه عدالتي را بستايد و بر خلاف آن عمل كند). روايات انديشه برانگيزي را از معصومين عليهم السلام تقرير كرده اند. (كليني، بي تا، ص 408) ممكن است اينگونه تصور شود كه پايبندي به موازين اخلاقي در حوزه روابط فيمابين افراد در اجتماع مطلوب شمرده شده است و اين مطلوبيت در سياست و قدرت سياسي به دليل مصالحي كه از آن ياد مي شود فاقد اعتبار و يا شناور است. در پاسخ بايد متذكر شد كه سيره پيامبر اسلام و حضرت اميرالمومنين علي (ع) بعنوان دو الگوي كامل كه تجلي سياست ديني در رفتار آنان هويدا است، احتمال فوق را رد مي كند.
امير المؤمنين امام علي (ع) در قول و فعل در دوران حكومت خويش و بلكه در طول زندگاني خويش اخلاق و سياست را به هم آميخته و مكارم و محاسن اخلاقي را در تمام زواياي زندگي سياسي خويش به عنوان يك الگوي ديني و مطلوب اسلامي به نمايش گذاشتند.
در اين بخش به اختصار به ذكر مهمترين مولفه هاي سياست اخلاقي اميرالمؤمنين علي (ع) مي پردازيم. مؤلفه هايي كه به واقع متمايز كننده سياست ديني و اخلاقي از سياست غيرديني و غيراخلاقي است و حكمرانان ديگر نظير معاويه در دوران حكومت از اين روشهاي غيراخلاقي در سياست براي پيشبرد اهداف بهره مي بردند و اميرالمؤمنين علي (ع) بر اساس تعاليم ديني از بكار بردن آن روشها پرهيز و ابا داشتند.
مهمترين مؤلفه هاي سياست اخلاقي اميرالمؤمنين علي (ع) از اين قرار است:

1-لزوم پرهيز از پيمان شكني، فريبكاري و خيانتكاري در سياست

يكي از مواقف مهم و گاه سرنوشت ساز در حوزه قدرت سياسي و تصميم گيري نقض پيمان و استفاده از فريب و نيرنگ جهت نيل به مقصود است. در گفتار و كردار حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) مشاهده مي شود كه ايشان استفاده از اين روش هاي غيراخلاقي را براي نيل به هدف مشروع نيز به كار نمي بردند و استفاده از اين روش ها را مجاز ندانسته و مستوجب عذاب آخرت مي شمردند. در اين راستا روايات صريحي وجود دارد كه در نهج البلاغه و مصادر معتبر شيعه ذكر شده است رواياتي كه در ادامه مي آيد صريح و مربوط به حوزه قدرت سياسي است.
اميرالمؤمنين (ع) در كوفه در ضمن ايراد خطبه فرمودند: «اي مردم اگر نبود بد بودن و ناپسند بودن پيمان شكني و خيانت هر آينه من زيركترين مردم مي بودم، ولي پيمان شكنان گنهكارند و گنهكاران نافرمان. بدرستي كه پيمانشكن و گنهكار (كه پروايي در به كارگيري هر روشي براي نيل به هدف ندارد) و خيانتكار در آتش خواهند بود. [5](الحر العاملي، ص 52 و الطباطبايي البروجردي، بي تا، ص 558)
در نهج البلاغه نيز ذكر شده كه گروهي به اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام در مقام اعتراض مي گويند كه ظاهراً معاويه از شما باهوش تر و باكياست تر در سياست و حكمراني و پيشبرد اهداف سياسي است و امام در پاسخ اين گروه مي فرمايند:
«به خدا سوگند معاويه از من زيركتر نيست. او پيمان شكني و گنهكاري (مكر و حيله) مي كند . اگر پيمان شكني ناپسند و نامطلوب نبود من زيركترين مردم مي بودم! ولي پيمان شكنان گنهكارند و گناه كاران اهل فجور و نافرماني. هر پيمان شكني را روز قيامت پرچمي است كه بدان شناخته مي شود. مرحوم صدوق ( ره) از اذان روايت مي كند همين مسأله را با اندكي تغيير، و مي گويد امام فرمودند كه من از پيامبر اكرم (ص) شنيدم كه مكار و خدعه گر و خيانتكار در آتشند و اگر چنين نبود من مكارترين فرد عرب بودم.»[6] (فيض الاسلام، 1378، ص 648)
بنابراين مشاهده مي شود كه به كارگيري روش هاي غيراخلاقي براي رسيدن به هدف هر چند مشروع باشد در شريعت اسلام جايز نيست و رسول خدا (ص) واميرالمؤمنين علي (ع) در دوران حكومت به اين امر مهم ملتزم و به شدت پايبند بودند. امام صادق (ع) نيز از قول پيامبر (ص) نقل نمودند كه آن حضرت فرمود:
«هر پيمان شكن مكاري روز قيامت با پيشوايش وارد محشر مي شود در حالي كه دهان او كج شده است و سرانجام وارد جهنم مي گردد.»[7] (الحر العاملي، ص 52)
در همين راستا در مصادر تاريخ ذكر شده وقتي ابوبصير و ابوجندل نزد پيامبر اكرم (ص) در مدينه آمدند، پيامبر براساس تعهدي كه به موجب قرارداد صلح حديبيه با قريش پذيرفته بودند آنان را به مكه و كفار قريش عودت دادند.
بر همين اساس اميرالمؤمنين (ع) در فرمان حكومتي و سياسي خود به مالك اشتر مي فرمايند:
«اي مالك اگر ميان خود و دشمنت پيمان دوستي بستي و امانش دادي به عهد و پيمان خويش وفادار باش و اماني را كه داده اي نيك رعايت نماي. در برابر پيماني كه بسته اي و اماني كه داده اي خود را سپر ساز، زيرا هيچ يك از واجبات الهي كه مردم با وجود اختلاف در آراء و عقايد در آن همداستان و همرأي هستند بزرگتر از وفاي به عهد و پيمان نيست. حتي مشركان هم وفاي به عهد و پيمان را در ميان خود لازم مي شمردند، زيرا عواقب ناگوار غدر و پيمان شكني را دريافته بودند. پس در آنچه بر عهده گرفته اي، خيانت مكن و پيمانت را مشكن و دشمنت را به پيمان فريب مده! زيرا تنها انسان هاي نادان و شقي در برابر خداوند دليري و گستاخي مي كنند. خداوند عهد و پيمان خود را به سبب رحمت و محبتي كه بر بندگان خود دارد، امان قرار داده و آن را حريمي ساخته كه مردم در سايه استوار آن زندگي كنند و به جوار آن پناه آورند. پس نه خيانت را جايي براي خودنمايي است و نه فريب و حيله گري را.» (آيتي، 1376، ص 343)
لازم به ذكر است كه روايات مهم ديگري نيز در اين باره از پيامبر اكرم (ص) و ائمه معصومين (ع) و اميرالمؤمنين (ع) در منابع روايي و متون ديني ذكر شده است كه جهت پرهيز از اطالة تقرير به ذكر موارد فوق اكتفا مي شود.

2-لزوم پرهيز از كذب و وعدة كذب

مؤلفه مهم ديگر در سياست اخلاقي رسول گرامي اسلام و اميرالمؤمنين (ع) ضرورت پرهيز از كذب و وعده هاي كاذب است. تمسك به دروغگويي و كذب و استفاده ابزاري از وعده هاي كاذب جهت پيشبرد اهداف و مقاصد حكومت، از ابزارهاي متداول در حوزه عمل سياسي و حكمراني بوده است. تاريخ مشحون از به كارگيري اين ابزار از سوي قدرت هاي حاكم جهت نيل به مقصود است. حضرت اميرالمؤمنين علي اذعان مي دارند كه هيچ گاه از چنين روشي استفاده نكرده و حتي هيچ سرّي را جز اسرار جنگ كه آن هم به مصلحت خود آنان بوده است از آنان پنهان نكرده اند.
ايشان در فرمان حكومتي خويش به مالك اشتر مي فرمايند:
«اي مالك بپرهيز از اينكه وعده دهي و خلاف آن عمل كني (وعدة كاذب دهي) زيرا خلف وعده سبب برانگيختن خشم خدا و مردم مي شود. خداي تعالي مي فرمايد: «خداوند سخت به خشم مي ايد كه چيزي بگوييد و بجاي نياوريد.» [8](آيتي، ص 335) رفتار حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) در اين خصوص قبل و بعد از در اختيار گرفتن زمامداري مسلمانان يكسان نبوده است. صداقت در گفتار و رفتار، واقع گرايي و پرهيز از وعده هاي بعيدالتحقق و نابجا همواره در سيره اميرالمؤمنين علي (ع) قابل ملاحظه و مشاهده است.

3-مهرباني با مردم و تجسس نكردن در زندگي خصوصي آنان

مؤلفة سوم از سياست اخلاقي اميرالمؤمنين علي (ع) را در امر حكومت و كشورداري مي توان در برخورد عطوفت آميز با تمام مردم اعم از مسلمان و غيرمسلمان و تجسس نكردن در زندگي خصوصي آنان دانست. تساهل و مدارا با مردم و وارد نشدن به حوزة زندگي خصوصي و مستور داشتن معايب و لغزش هاي آنان و افشا نكردن معايب انسان ها از شاخص هاي بارز سياست اخلاقي اميرالمؤمنين علي (ع) است. در مورد رفتار محبت آميز و تؤام با تلطف نسبت به تمام مردم و پيروان اديان مختلف حضرت اميرالمؤمنين علي خطاب به كارگزار حكومتي خويش مي گويد:
«اي مالك قلب خود را از محبت به مردم و لطف و رحمت نسبت به آنان لبريز كن و همچون حيوان درنده اي مباش كه خوردنشان را غنيمت شماري، زيرا آنان دوگروهند، يا برادران ديني تو هستند و يا همانند تو در آفرينش» (يا مسلمانند يا انسان هاي همانند تو و غيرمسلمان ـ با هر دو گروه مهربان باش)[9] (آيتي، ص 322). و در همين فرمان به مالك اشتر مي فرمايند:
«بايد كه دورترين افراد رعيت از تو و دشمن ترين آنان در نزد تو، كسي باشد كه بيش از ديگران عيبجوي مردم است. زيرا در مردم عيب هايي است و والي از هر كس ديگر به پوشيدن آنها سزاوارتر است. از عيب هاي مردم آنچه از نظرت پنهان است، مخواه كه آشكار شود، زيرا آنچه بر عهدة توست، پاكيزه ساختن چيزهايي است كه بر تو آشكار است و خداست كه بر آنچه از نظرت پوشيده است داوري كند. تا تواني عيب هاي ديگران را بپوشان، تا خداوند عيب هاي تو را كه خواهي از مردم مستور ماند بپوشاند. (آيتي، ص 324) چنين رفتار بزرگوارانه و تؤام با گذشت امام علاوه بر الگو بودن يكي از عوامل مهم جذب و اعتماد مردم به زمامداران و واليان است. نكته قابل مداقه آن كه حضرت اميرالمؤمنين علي نه تنها خود در رعايت رهنمودهاي فوق پيشتاز بودند، بلكه تلاش وافر ايشان اين بود كه كارگزاران و واليان ايشان نيز به اين مؤلفه هاي اخلاقي و ديني متخلق شوند.

4-پرهيز از كبر و غرور

يكي ديگر از ويژگي هاي مهم سياست اخلاقي اميرالمؤمنين علي (ع) كه خود نيز در دوران حكمراني بدان ملتزم و پايبند بود پرهيز و دوري از كبر و خودپسندي است. خودپسندي يكي از رذائل اخلاقي است كه در سياست منشأ آثار نامطلوبي است. از امام باقر (ع) روايت شده است كه: «تكبر و خودپسندي از مركب هايي است كه انسان را به دوزخ رهنمون مي كند.» (ابن بابويه، بي تا، ص 500) رسول خدا (ص) نيز فرموده اند «بيشتر اهل جهنم از متكبرانند » (ابن بابويه، ص 502) ممكن است گفته شود كه تكبر لازمة ابهت واليان و كارگزاران و از ابزارهاي اطاعت و پيروي مردم و مخاطبان است. از رفتارهاي متعارف و كلاسيك حكام كه سبب ترس و واهمه مي شد، رفتار متكبرانه بوده است. ماكياولي نيز در كتاب شهريار چنين رفتاري را لازمه ترس و ترس را ابزار اطاعت مي شمارد و مي گويد: براي شهريار بهتر است كه مردم از وي بترسند تا به او عشق بورزند. حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) استفاده از اين ابزار را سخيف و غيراخلاقي شمرده و پرهيز از آن را به زمامداران و واليان توصيه كرده است.
اميرالمؤمنين علي (ع) در لزوم پرهيز واليان و حكمرانان از كبر و غرور و تفاخر مي فرمايند:
«از سخيف ترين ويژگي هاي واليان در نزد مردم صالح آن است كه مردم پندارند كه آنان دوستدار فخر و مباهات اند و بناي كار و حكومت خود را بر كبر و غرور مي نهند.»[10] (نهج البلاغه، خطبه 207) بر همين اساس اميرالمؤمنين علي (ع)در فرمان حكومتي به والي خويش اشعار مي دارند:
«اي مالك از خودپسندي و از اعتماد به آن چه موجب عجب و خودپسندي شده و نيز از دلبستگي به ستايش و چرب زباني هاي ديگران پرهيز كن. زيرا يكي از بهترين فرصت هاي شيطان است براي تاختن تا كردارهاي نيكوي نيكوكاران را نابود سازد.»[11] (آيتي، ص 335)
از لحاظ سياسي نيز كبر و غرور يكي از عوامل مهم استبداد و خودكامگي و قلع و قمع ديدگاهها و نظرات مختلف است كه نتيجه آن تنها ماندن حاكم و قلع و قمع ديدگاههاي منتقد و بعضاً سازنده است. اين خودكامگي به تعبير ابن خلدون در بحث چگونگي زوال دولت ها و حكومت ها يكي از عوامل قابل توجه در فروپاشي قدرت و نظام سياسي است. (ابن خلدون، 1366، صص 324-320)

5- لزوم پرهيز از ظلم و ستم به مردم

پنجمين مؤلفه از سياست اخلاقي حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) پرهيز از ستم و ظلم در ابعاد و اشكال مختلف آن است. ستم به خلق ستون خيمه سياست غيراخلاقي است كه در طول تاريخ بشر با قدرت سياسي آميخته شده است. ظلم به معناي تعدي از حدود است. اين معناي عام از ظلم به تعبير برخي از بزرگان انواع رذائل و ارتكاب انواع افعال زشت عقلي و شرعي را شامل مي شود.
اين برداشت مبين ظلم بالمعني الاعم است. (نراقي، 1376، ص 475). ظلم به معناي اخص شامل اضرار به غير و ايذاء بندگان خدا در مراتب مختلف است. كشتن، تصرف ناروا و غيرشرعي در اموال، مضروب نمودن، ناسزا گفتن و حتي عيب كردن از مصاديق ستمگران و ستم به غير شمرده شده است. قرآن مجيد در آيات متعددي از فرجام دهشتناك ظلم سخن مي گويد. از جمله در سورة ابراهيم مي فرمايد: «گمان مبر كه پروردگار غافل است از كردة ستمكاران، اين مهلتي كه به آنان داده است به جهت آن است كه عذاب و كيفر عملشان را به روزي موكول كند كه در آن چشم ها از گردش بازماند.» [12](سوره ابراهيم، آيه41)
در روايات اسلامي ظلم والي به معناي عام، به عدل و داد رفتار نكردن آمده است. رعايت عدل و داد نيز در معناي گستردة آن به تعبير كلاميون، «اعطا كل ذي حقٍ حقّه» در تمام حوزه هاي حيات اجتماعي و سياسي و توزيع منابع و امتيازات است. از رسول خدا (ص) مروي است كه «پست ترين و ذليل ترين مردم در نزد خداوند كسي است كه امر مسلمانان در اختيار او باشد و ميان ايشان به راستي و عدالت رفتار نكند.» (مجلسي 1403، ص 352)
اميرالمؤمنين (ع) در خطبة 175 نهج البلاغه در فرازي از گفتار خويش ظلم را به سه نوع تقسيم مي كنند و مي فرمايند:
«بدانيد كه ظلم را سه گونه است. ظلمي كه آمرزيده نشود و ظلمي كه بازخواست گردد و ظلمي كه بخشوده است و بازخواست نشود. ظلم و ستمي كه آمرزيده نشود شرك به خداوند است. خداوند (در قرآن مجيد) مي فرمايد: خدا نمي آمرزد كسي را كه به او شرك ورزيده باشد. ظلمي كه آمرزيده شود ظلم بنده است به خود با ارتكاب برخي كارهاي ناشايست و ظلمي كه بازخواست مي گردد ظلم كردن بندگان خداست به يكديگر. (آيتي، ص 199).» از مصاديق ستم به خلق در حوزة قدرت سياسي واگذاري مناسب حكومتي و تخصصي به افراد نالايق و بي كفايت است. در سيره سياسي حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) مشاهده مي شود گاه افرادي از لحاظ معنوي و ديني در مرتبه والايي قرار داشته و حتي مانند كميل از اصحاب سرّ ايشان بودند ولي امام از واگذاري مسئوليت و منصب حكومتي به ايشان خودداري كردند. تشخيص امام علي الاصول مبتني بر اين داوري بوده كه عليرغم وجود دينداري و پرواي الهي، توانايي و كفايت در انجام وظايف حكومت كه از آن تعبير به كفايت و تونايي در مديريت مي شود لازمة انتصاب به مناصب حكومتي است. دليل اين امر نيز واضح است زيرا والي هم از لحاظ شرعي و هم از نظر مردم مسئول رفتار خود و زيردستانش است. نكته اي كه در منابع ديني نسبت به آن هشدار داده شده و غزالي در كتاب نصيحه الملوك و احياءعلوم الدين به آن اشاره كرده است.
امام علي (ع) در فرمان حكومتي خويش به مالك اشتر، استاندار و والي خويش را به شدت از ظلم و ستم نهي مي نمايد و حتي برخي از مصاديق ظلم را كه به جز كيفر شديد اخروي، در دنيا نيز در زوال قدرت سياسي مؤثر است يادآور مي شود.
اميرالمؤمنين (ع) به مالك اشتر مي فرمايد:
«اي مالك بترس از خون ها و بناحق ريختن آن، زيرا چيزي بيشتر موجب عذاب و كيفر و بزرگتر براي بازخواست و سزاوارتر براي از دست دادن نعمت و به سر رسيدن عمر از ريختن خون هاي بناحق نيست، و خداوند نخستين چيزي را كه روز رستاخيز بين بندگان حكم مي فرمايد درباره خون هايي است كه ريخته اند. پس قوت و برقراري حكومتت را با ريختن خون حرام طلب مكن، زيرا ريختن خون حرام از اموري است كه حكومت را ضعيف و سست مي گرداند و بلكه آن را از بين برده (و از گروه و خانداني به خاندان ديگر) انتقال مي دهد.» (فيض الاسلام، 1378، ص 130)
همچنين از اميرالمؤمنين (ع) مروي است كه « بزرگترين گناهان، گرفتن (تصرف ناروا) مال مسلمان بناحق و ظالمانه است». (الحر العاملي، بي تا، ص 343)
در تعاليم اسلامي، ظلم و ستم در تمام اشكال آن فرد ظالم را مديون فرد مظلوم مي نمايد. در حوزة قدرت سياسي ظلم و ستم مي تواند در مورد تعداد زيادي از مردم اعمال شود لذا در دادگاه عدل الهي پذيرفته شدن توبه ظالم منوط به چشم پوشي و گذشت تمام افراد مظلوم است و حصول اين بخشش كاري است بس دشوار.
اميرالمؤمنين علي (ع) در فرمان حكومتي خود به مالك اشتر دربارة عواقب ستم جمعي گفتار انديشه برانگيزي دارند و مي فرمايند: «اي مالك بپرهز از اينكه به خود اختصاص دهي، چيزي را كه همگان را در آن حقي است يا خود را به ناداني زني در آن چه توجه تو به آن ضروري است و همه از آن آگاهند. زيرا به زودي آن را از تو مي ستانند و به ديگري مي دهند. زود باشد كه حجاب از برابر ديدگانت برداشته شود ببيني كه داد مظلومان را از تو مي ستانند». (آيتي، ص 355) با ملاحظه گفتار و سيره حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) ملاحظه مي شود كه وي سياست اخلاقي خويش را به حوزه حقوق اجتماعي خلق و لزوم اَداي حقوق آنان از سوي زمامداران تعميم داده و عدم توجه به اين مهم را موجب بازخواست جدي در پيشگاه قاضي اعظم يعني خداوند مي داند. با تعمقي در سياست اخلاقي حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) مشاهده مي شود كه باور ايشان به رستاخيز و مؤاخذه پس از مرگ باعث شده بود ايشان چه در دوران حكومت، چه در زمان جنگ، چه در زمان صلح و چه در دوران عزلت پس از غصب خلافت، از روش هاي غيراخلاقي كه دين نيز تأييد نمي كند جهت پيشبرد اهداف و مقاصد استفاده نكنند.

6-عفو و گذشت در مواجهه با دشمنان و مخالفان

از مؤلفه هاي مهم و عجيب در سيره اخلاقي حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) عفو و گذشت به خصوص هنگام غلبه بر دشمن بود. رفتار بزرگوارانه و تؤام با فتوت او با مخالفان و دشمنانش مانند مروان و عبدا… بن زبير و سعيد بن العاص كه در جنگ جمل بر آنان تفوق يافت و علي رغم اسارت، امام آنان را رها كرد و تلافي ننمود، از آن جمله است. اهل بصره عليه وي و اولادش دست به شمشير بردند و ناسزا گفتند اما پس از غلبه بر آنان، همگي را امان بخشيد و مانع تصاحب اموالشان شد. در جنگ صفين معاويه و لشكرش پس از تصرف، آب را بر روي امام و يارانش سد كردند اما حضرت اميرالمؤمنين علي پس از تفوق بر آنان و دور كردن آنان از مقابله به مثل خودداري كردند. اينگونه رفتارهاي فتوت آميز كه حاكي از علو روح و ملكات والاي اخلاقي است در سياست هاي مبتني بر اخلاق امام به وفور قابل مشاهده است. منابع اهل سنت نيز سيره اخلاقي امام را اعجاب آور و تحسين برانگيز خوانده اند. محدث قمي (ره) نقل نموده كه يكي از بزرگان اهل سنت حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) را در عالم رؤيا و خواب مشاهده مي نمايد. به ايشان مي گويد: «چرا شما وقتي مكه را فتح نموديد خانة ابوسفيان را مأمن قرار داديد و فرموديد هر كس داخل خانة ابوسفيان شود در امان است در حالي كه فرزند او در كربلا در حق فرزندان و خاندان تو به عكس تلافي نمود. حضرت اميرالمؤمنين علي در توضيح فرمودند: مگر اشعار ابن الصيفي را در اين باب نشنيدي.» گفتم: خير، فرمود: جواب خود را از ايشان بگير. پس از مراجعه به ابن الصيفي متوجه مي شود اشعاري را كه حضرت اميرالمؤمنين علي به آن اشاره نموده در همان شب سروده شده و آن اشعار داراي اين ابيات است:
مَلَكنا فكان العفو مِنّا سَجيَّتهً
فلمّا ملكتم سالَ بالَّمَ أَبطَحُ
و حَللتُم قتل الاُساري و طال ما
غرونا علي الأسري فَنًعفو و نسفَحُ
و حَسبُكم هذا التفاوت بيننا
و كُلُّ اِناءٍ بالّذي فيه يَرشحُ
(قمي، 1377، ص 197)
در آثار و كتب مربوط به «اندرزنامه و سياست نامه نويسي» عفو و گذشت به ويژه در هنگام غلبه بر خصم از عوامل مهم جذب مخالفان و انقياد آنان در برابر قدرت سياسي شمرده شده است، هر چند به تعبير طه حسين در الفتنه الكبري رفتارهاي اخلاقي حضرت اميرالمؤمنين علي و عفو و گذشت و تصدق و بخشش وي فاقد اغراض دنيوي و سياسي بوده است.

7-اكتفا به حداقل در استفاده از مواهب دنيوي در دوران زمامداري

حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) برخلاف روش متداول زمامداران، در دوران حكمراني و زمامداري در استفاده از مواهب دنيوي مانند غذا و لباس، خود را در مضيقه بيشتر قرار داده و بر نفس خويش سخت گيري مضاعفي وارد مي كردند. حضرت اميرالمؤمنين علي با اين نگرش اخلاقي و با اين احتمال كه شايد در قلمرو حكومتي وي و در بلاد دوردست شخصي وجود داشته باشد كه با شكم گرسنه سر بر بالين گذارد، با آنان در گرسنگي احتمالي همدردي مي كرد. حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) در نامه به عثمان بن حنيف فرمود: «پيشواي شما از مواهب دنيا به دو جامة كهنه و از طعام به دو قرص نان اكتفا نموده» و سپس به وي يادآور شدند:
«اگر مي خواستم غذاي خود را از عسل مصّفي و مغز گندم قرار دهم و جامه هاي خويش را از حرير و پارچه هاي گران قيمت قرار دهم براي من امكان پذير بود، ولي دور باد كه هوي و هوس بر من غلبه كند و من چنين روشي اختيار كنم و شايد در حجاز و يمامه كسي باشد كه نان نداشته باشد و با شكم گرسنه سر بر زمين بگذارد. آيا من با شكم سير بخوابم و در اطراف من شكم هاي گرسنه باشد و قناعت كنم به اين كه مرا امير مؤمنان گويند ولي در فقر با آنان مشاركت نكنم و به خوردن غذاهاي لذيذ بپردازم؟» (قمي، 1377، ص 195)
براساس همين نگرش و جهت گيري اخلاقي، حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) در فرمان حكومتي خويش به مالك متذكر مي شود كه دورترين مردم در قلمرو حكومت تو همان اندازه حق دارند كه نزديك ترين آنها. (آيتي، ص 337). امام متقين همچنين از والي خويش طلب مي كند كه جهت آشنايي نزديك و شخصي با مشكلات و نيازهاي مردم، خود را از آنان پنهان نكند و به رفع نيازهاي آنان بپردازد و به بهانة پرداختن به كارهاي مهم و سترگ از رفع حوائج به ظاهر كوچك آنان غفلت نورزد. اصبغ بن نباته از حضرت اميرالؤمنين علي (ع) نقل مي كند كه :
«هر والي و زمامداري خود را از مردم پنهان كند خداوند نيز در روز رستاخيز خود را از او پنهان دارد و روي گرداند. (به نيازهايش در آن روز توجه نكند) و اگر والي و حاكم جهت (رفع نيارهاي آنان) از آنان هديه بگيرد مرتكب خيانت شده و اگر از مردم رشوه بگيرد مشرك است. (عمل او در حد شرك به خدا محسوب مي شود.) (ابن بابويه، بي تا، ص 595)
سياست اخلاقي اميرالمؤمنين (ع) به خصوص در دوران حكمراني، الگويي روشن در تبيين نگرش اخلاقي دين در حوزه قدرت سياسي است. الگويي كه حتي در مواجهه و داوري دربارة خصم نيز از آن عدول نمي كردند. پيشواي پنجم شيعيان حضرت امام باقر (ع) دربارة رفتار اخلاقي و منش بزرگوارانة آن حضرت نسبت به مخالفان و كساني كه عليه وي دست به شمشير بردند و به قيام مسلحانه روي آوردند يعني ناكثين و قاسطين و مارقين كه سه جنگ داخلي جمل، صفين و نهروان را به امام تحميل كردند مي فرمايد:
«علي (ع) هيچ يك از كساني را كه با او مي جنگيدند متهم به شرك و نفاق نمي كرد و دربارة آنان مي گفت: .»[13] (الحر العاملي، بي تا، ص 62)
«آنان برادران ما هستند كه بر عليه ما دست به تجاوز و نافرماني زده اند!»
در سيره سياسي حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) مؤلفه هاي ديگر در آميختگي اخلاق و سياست و استفاده از سياست اخلاقي در حكمراني قابل مشاهده و رديابي است كه در اين مقوله به ذكر مختصر برخي از مهم ترين مؤلفه ها بسنده شده است. در پايان يادآوري اين نكته ضروري است كه در سيرة حضرت اميرالمؤمنين علي (ع) روش هاي اخلاقي دين كه در حوزة روابط خصوصي و اجتماعي تبيين شده است به شكلي كاملاً آشكار به حوزة قدرت سياسي تعميم يافته است و چنين نيست كه روابط فردي و خصوصي در اجتماع اخلاق و رفتار به هم آميخته باشد اما در حوزة قدرت سياسي و به بهانة مصلحت انديشي هاي خاص اين آميختگي مغفول واقع شود.
روش و سيره حضرت اميرالمومنين علي (ع) همچنين در جهت ترغيب ديگران به خصوص صاحبان قدرت به اتخاذ چنين شيوه هايي در مديريت و حكمراني بود. در مصادر روايي آمده است كه امام در دوران زمامداري در ميان مردم و صنوف مختلف ظاهر مي شدند و اين آيه را تلاوت مي نمودند «تلك الدار الآخره تجعلها للذين لايريدون علوّاً في الارض و لا فساداً» و مي گفتند كه اين آيه در مورد حكمرانان عادل و متواضع و ديگر مردماني است كه صاحب قدرت هستند. (المتقي، 1979. م، ص 108)

پي نوشت :

# استاديار دانشكده معارف اسلامي و علوم سياسي دانشگاه امام صادق (ع)
[1]- اني بعثتُ لِاُتمِمَ مكارم الاخلاق.
[2]- يا ايها الذين آمنوا لِمَ تقولون ما لاتفعلون كَبُرَ مقتاً عندالله أن تقولوا ما لاتفعلون‘
[3]- «أتامرون الناسَ بالبرِ و تنسو‘ن انفسكم و انتم تتلون الكتاب أفلا تعقلون».
[4]- « يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين لله شهداء بالقسط و لا يَجرمنّكم شَنَأن قومٍ علي ا‏لا تعدلوا، اِعدلوا هو أقرب لِلتقوي…»
[5]- «عن علي بن ابراهيم، عن ابيه، عن علي بن اسباط، عن عَمِّهِ يعقوب بن سالم، عن ابي الحسن العبدي، عن سعد بن طريف عن الاصبغ بن نباته قال اميرالمؤمنين (ع) ذات يومٍ و هو يَخطبُ علي المنبر بالكوفه «ايها الناس لو لا كراهيه الغَدر لَكُنتُ مِن أدهي الناس الا أنّ لِكُلِّ غَدرَهٍ فَجرة، و لِكُلِّ فَجرَه. ألا و ان الغدر و الفُجور و الخيانه في النار»
[6]- « و ا… ما معاويه بادهي منّي و لكنَّهُ يَغدِرُ و يفجر و لولا كراهيه الغدر لكنت مِن أَدهي الناس، ولكن كُلُّ غَدرةٍ فَجرَة، و كُلُّ فجرة كُفَرَة، و لكل غادرٍ لواءٌ يُعرَف به يوم القيامة.
[7]- «يَجيُ كُلُّ غادرٍ بامام يوم القيامة مائلاً شدقه حتي يَدخُلَ النار.»
[8]- ايّاك … أن تَعِدَهُم فَتُتبع موعِدَك بِخُلفِك،… و الخُلف يوجب المَقتَ عندا… و الناس قال ا… تعالي: «كَبُرَ مقتاً عندا… أن تقولوا ما لاتفعلون.»
[9]- «و أشعر قلبكَ الرحمه لِلرَّعية و المحبة لهم و اللُّطفَ بِهم و لاتكونَنَّ عليهم سَبُعاً ضارياً تَغتنِمُ أَكلهم، فانّهم صنفَان، اِمّا أَخٌ لك في الدين او نظيرٌ لك في الخلق.»
[10]- «…و انّ منِ أَسخَف حالاتِ الوُلاة عندَ صالح النّاس أن يَظُنَّ بهم حُبَّ الفَخر، و يوضَعَ أَمرُ هُم علي الكِبر.»
[11]- «اياكَ و الاعجاب بنفسك و الثِّقًه بمايُعجِبُك منها و حبّ الاطراء، فانّ ذلك مِن أوثق فُرَصِ الشيطان في نفسه لِيَمحَقَ مايكونُ مِن احسان المحسن.»
[12]- «ولا تحسبنَّ الله غافلاً عما يفعل الظالمون، انما يوخرّهم ليومٍ تشخَصُ فيه الابصار.»
[13]- «انَّ علياً لم يكن ينسب اَحداً مِن اهل حربه اِلي الشرك و لا اِلي النّفاق و لكنّه كان يقول هُم اخواننا بَغَوا علينا

كتابنامه

1-قرآن كريم:
2- آيتي، عبدالمحمد، ترجمه نهج البلاغه، ج2، تهران، بنياد نهج البلاغه، 1376.
3- ابن بابويه، ابوجعفر، محمد بن علي بن الحسين قمي، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، چاپ رستمخاني بي تا.
4- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة كتاب العِبَر، ترجمه محمد پروين گنابادي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1366.
5-ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات.
6- الحر العاملي، شيخ محمد بن الحسن، وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه، ج11، بيروت، داراحياء التراث العربي، بي تا.
7- الطباطبائي البروجردي، السيد حسين، جامع احاديث الشيعه، ج13، قم، منشورات مدينه العلم، 1407.
8- الطباطبائي، السيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، ج5، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بي تا.
9- الطبرسي، اِعلام الوري بأعلام الهدي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بي تا.
10-عنايت، حميد، بنياد فلسفه سياسي در غرب، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1364.
11- غزالي، ابوحامد، نصيحة الملوك با تصحيح استاد جلال الدين همائي، تهران، نشر هما، 1367.
12- فروزانفر، بديع الزمان، احاديث مثنوي، تهران، انتشارات اميركبير، 1361.
13- فيض الكاشاني، محسن (محمدبن المرتضي)، المهجة البيضاء في تهذيب الاحياء، مؤسسه نشر اسلامي، بي تا.
14- فيض الاسلام، علي نقي، ترجمه نهج البلاغه، تهران، انتشارات فيض الاسلام، 1378.
15- الكليني الرازي، ابوجعفر، محمدبن يعقوب بن اسحاق، اصول كافي، ج3 (كتاب الايمان و الكفر، بي جا)، انتشارات علميه اسلاميه، بي تا.
16- ليتل، دانيل، تبيين در علوم اجتماعي، عبدالكريم سروش، چاپ اول، 1373.
17- المتقي، عطاءالدين بن علي، كنز العمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسة الرساله 1979.
18- المجلسي، مولي محمد باقر، بحارالانوار، ج 61، بيروت، مؤسسة الوفاء. 1403.
19- المجلسي، مولي محمدباقر، مرآة العقول في شرح اخبار آل الرسول، تهران، دارالكتب الاسلامية ، 1404.
20- مولوي، مولانا جلال الدين محمد، مثنوي معنوي، تهران، نشر اقبال، 1377.
21- مسكويه رازي، ابوعلي احمد بن محمد بن يعقوب، تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق، اصفهان، انتشارات مهدوي، بي تا.
22- ماكياولي، نيكولو، شهريار، داريوش آشوري، تهران، نشر مركز، 1375.
23- ماكياولي نيكولو، گفتارها، حسن لطفي، تهران، انتشارات خوارزمي، 1377.
24-محدث قمي، شيخ عباس، منتهي الامال، چاپ علمي، 1377.
25- نراقي، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات هجرت، 1376.