نويسنده: زینب مقتدایی
منبع: راسخون

بیان کلی اصول نظریه مبادله جامعه شناختی

در تمام نظریه های جامعه شناختی جدا کردن نظریه خاص از کلیات مدل نظری دشوار است. نظریه مبادله همین گونه است. اما در آغاز توصیفی کلی از این نظریه ارائه می شود.
واحد تحلیل درنظریه مبادله: سطح تحلیل خرداست و موضوع موردمطالعه نیز فرد و رفتار فردی است. البته این نظریه از فرد آغازمی کند امادر ادامه تحلیل به گروه ها و نهادها نیز می پردازد زیرا مبادله درخلاء صورت نمی گیرد بلکه درارتباط با افراد دیگر و در نتیجه دریک جمع وگروه انجام می شود. و از آنجاکه گروه ها به عنوان ابزاری برای تحقق هدف های اعضای شان درنظرگرفته می شود به آن نیزمی پردازند.
انگیزه: افراد تمایلات و خواسته های شخصی دارند، ولی این خواسته ها سبب پدید آمدن هدف های مشترک نمی شود. پس انگیزه جنبه فردی وخصوصی دارد هرچند که ممکن است فرهنگ نیز در آن سهم داشته باشد. نظریه مبادله براین فرض استواراست که انسان ها و هر فرد یکسری آرزوها واهداف شخصی دارد که درصدد برآورده کردن آن ها است. یعنی باهرکارش می خواهد پاداشی بگیرد. تا با برآورده کردن آن ها رضایت خاطرخود را فراهم کنند. بنابراین در پس تمام فعالیت ها رضایت خاطر یک مسئله بسیار مهم وحیاتی است. اینجا این سؤال مطرح می شود که انسان ها تنها روحیه ای خودخواهانه ندارد بلکه روحیه دیگرخواهانه نیزدارند. انسان ها گاه بخاطرنجات یک غریق خودرا به خطرمی اندازد. ویا بخاطرکشورش خودرا به کشتن می دهد. نظریه پردازان مبادله می گوید تبیین آن ها اینجا را نیز شامل می شود زیرا پاداشی که شخص ازکارش انتظار دارد دونوع است: پاداش مادی وپاداش معنوی. به عبارت دیگررضایت دوقسم است: رضایت مادی ورضایت عاطفی و معنوی. مثال هایی که ذکر شد نیز برای آن افراد منفعت دارد حتی بگویم که منفعت شخصی دارد اما نوع منفعت فرق می کند اینجا ازنوعی معنوی است نه مادی. پس توصیه نظریه مبادله از مسئله فداکاری هم این است که این نوع فعالیت ها رضایت خاطر عاطفی ومعنوی برای فرد در بر دارد هرچند که از نظر مادی ممکن است زیانی همراه آن باشد. آن ها مدعی اند که پاداش های عاطفی خسارت های مالی را جبران می کند.
سود: فرد طبق خواسته ها وامیالش در جستجوی لذت ورضایت خاطر است. اگر رضایت خاطر متقابل حاصل نشود، هیچ نوع کنش متقابل اجتماعی صورت نخواهد گرفت.
- تفاوت سود وپاداش:
گفته شد که انسان ها درقبال رفتارش انتظار پاداش دارد اما اگر دقیق تر بگوییم انتظارسود را دارند. سود عبارت است ازتفاوت پاداش وهزینه. مثال که اسکیدمورمی زند درمورد اقای بیل و پت است. بیل می خواهد روی پت تأثیربگذارد تا او حرفش را بپذیرد. بیل برای این کار پت را به سینما می برد اما اگر او را به رستورا ن می برد شاید تأثیرگذاری بیشترمی شد. اما اقای بیل نزد خودش محاسبه کرد که اگر پت را به رستوران می برد غیرازمصارفی که باید برای غذا داشته باشد باید برای شان لباس مخصوص نیز بخرد و درکل برای رسیدن به سود باید هزینه ای زیادی را صرف کند. امابا رفتن به سینما هرچند به سودی کمتری می رسد اما بهرصورت هزینه آن خیلی کمتراست. بردن به رستوران سودش زیاد است اما هزینه آن نیزخیلی زیاد است. لذا برای بیل پاداشی بدست آمده با هزینه ناچیز منفعت دارد نه پاداش زیادتر اما با هزینه به مراتب زیادتر. این تفاوت میان پاداش وهزینه دراصطلاح نظریه پردازان مبادله همان سود است.
اراده گرایی: این نظریه بر نوع کنش اجتماعی مبتنی بر اراده تأکید می کند. رفتارهای روزمره نیز به صورت پاسخی فردی از نیروی انتخاب برخوردار است. با توجه به سخنان فوق در نظریه مبادله به انسان به دید کاملاً ازاد و مختار نگریسته می شود.انسان هرگونه اراده کند می تواند. البته نظریه پردازان مبادله به محدودیت های که ازسوی محیط و هنجارها و ارزش های اجتماعی برافراد اعمال می شود نیزتوجه دارد اما می گویند توجه زیاد برمحدودیت های اعمال شده توسط نیروهای خارجی به پوچی منجرخواهدشد. درمورد انسان ها انتخاب نقش برجسته ای دارد ونیروهای خارجی نقش بسیارکمرنگ دارند .محیط به هرشکلی که باشد هرگز آن چنان مسلط نیست که بتواند بطورکامل کنش های مردم را معین سازد.
تأیید اجتماعی: در این نظریه تأیید به عنوان یک ارضا کننده ویک انگیزنده عمومی است و یکی از پایه های این نظریه است. در نظریه مبادله پاداش های کلی معینی وجود دارد که قوی ترین آن ها تأیید اجتماعی است.گفته شد که هرفرد می خواهد رفتاری را انجام دهد که پاداش داشته باشد. اما این پاداش ها اینگونه نیست که تماماً منحصربه فردباشد بلکه پاداش های مشترک بین انسان ها نیز یافت می شود که یکی از آن ها تأیید اجتماعی است. یعنی اکثر آدم ها سعی می کند کاری انجام دهد که درجامعه مورد تأیید قرارگیرد. مردم او را آفرین بگویند. ازهمین جا وارد بحث گروه درنظریه مبادله می شویم.

جایگاه گروه درنظریه مبادله

تا اینجادرباره افراد وکنش های انگیزشی شان بحث کردیم اماهدف اصلی نظریه مبادله تبیین کنش های افراد درقالب گروه های اجتماعی است ودرنتیجه تبیین گروه های اجتماعی.
انسان ها بدنبال پاداش اند و این پاداش ها تنها درتعامل با دیگران تحقق می پذیرد. پس هرفرد تنها درمیان یک جمع وگروه است که می تواند انتظارپاداش را داشته باشد لذا هرفرد اگربخواهد دیگران رفتاراورا پاداش دهد اوباید طوری رفتارنماید که مورد پسند دیگران وگروه باشد وهمینطوردیگران. این مسئله درگرو همکاری منظم کنشگران با یکدیگراند. بنابراین بدست آوردن پاداش ومخصوصاً تأیید اجتماعی بیشتر درگروی همکاری منظم بین افراد است وکسانیکه چنین همکاری نداشته باشند ازپاداش کمتری نیز برخوردار خواهند بود. این مسئله باعث می شود که افراد جذب گروه شوند و در درون گروه نیزبه هنجارهای گروهی احترام بگذارند تا پاداش بیشترنصیب شان شود. پس درجامعه گروه های بوجود می آید و نظم در رفتارگروهی را به این صورت می توان تبیین کرد.
این گروه سلسله مراتبی ازسمت ها دارند. عده ای بالا و عده ای در پایین قراردارند. معیار در قرارگرفتن درهرمرتبه نیز داشتن منابع کمیاب است مانند داشتن تخصص، ویژگیهای اخلاقی ومدیریت و.... و هر فرد با توجه به سمتی که دارد از احترام و پاداش اجتماعی برخوردارمی شود.
یکی ازمسائل دیگردرمورد گروه مسئله انطباق افراد با هنجارهای گروهی است که به تبیین گروه کمک می کند. درسلسله مراتبی گروه هرکسی که در سمت بالاتر باشد و از احترام بیشتر برخوردار باشد، درقبال گروه بیشتر احساس مسئولیت می کند و خود را بیش از همه موظف به رعایت هنجارها و قوانین گروه می داند. اما کسانیکه در مراتب پایین تری قراردارند کمتر پایبند به قوانین و مقررات گروه است مخصوصاً زمانیکه گروه های رقیب نیز درکمین باشد که چنین افرادی را جذب کنند. این مسئله چیزی جالبی دیگری را نیز به دنبال دارد و آن اینکه افراد که در مراتبی بالا قرار دارند اگرکدام تخطی نمایند اولاً مردم آن را باورنمی کنند و ثانیاً اگر باور هم کنند باز تاحدودی چشم پوشی می کنند. درصورت که چنین تخطی از رده های پایین غیرقابل اغماض است.

نظریه عمومی نظم اجتماعی بر اساس بنیان های مبادله

تا اینجا از عوامل و شیوه هایی سخن گفتیم که سب برانگیختن افراد می شود، ولی غرض اصلی در جامعه شناسی یافتن روابط بین افراد و دسته بندی گروه ها وتحلیل ماهیت آن هاست. با درنظر گرفتن تأیید اجتماعی به صورت پاداش آن، می توان پیش بینی کرد در میان افرادی که با هم معاشرت دارند، میزان ودرجه تأیید اجتماعی فزون تر خواهد بود. همچنین می توان فرض کردکه تأیید اجتماعی، به مثابه چیزی که از سوی کسی ارائه می شود می تواند برای جلب نظر برخی از اعضای گروه به کار رود. زیرا هر عضوی در گروه از برخی جهات مورد تأیید اعضاء می باشد. بدین گونه تأیید اجتماعی ویژگی هایی دارد و از نظر طرفداران نظریه مبادله تأیید اجتماعی به صورت یک مجری عمومی می تواند برخی از معاشرت ها را تعیین کند.

رده بندی و ارزش ها

برای تبیین رده بندی بر حسب نظریه مبادله از مفاهیم ارزش وکلمات کم یابی استفاده می کنیم. تأیید اجتماعی معمولاً تنها رده بالا نیست. زیرا به آسانی می توان به آن دسترسی یافت. درحالی که دسترسی به صفات نادر مشکل تر بوده ودر جریان مبادله از ارزش فزون تری برخوردار است. نکته دیگر در فهم گروه توجه به هماهنگی است. در گروه هماهنگی منبع رضایت است و اگر آنچه را که دیگران از ما انتظار دارند بدون توسل به زور انجام دهیم، همان چیزی خواهد بود که از آن با عنوان «رفتار اخلاقی»یا «فعالیت اجتماعی»نام برده می شود.
فردی که بیشترین نفع را از گروه می برد از بقیه اعضاء سازش کارتر است ودر واقع شدید تر از بقیه در پی هماهنگ شدن با گروه است. البته ممکن است از درون گروه افراد دون پایه، بیش از دیگران در پی هماهنگی با گروه باشد. که در این چنین شرایطی وفاداری به گروه جای رقابت را می گیرد و اعضای پایین تعهدات شدیدی دارد و در شرایط دیگر از میزان تعهدات آن ها کاسته می شود که در این جا مسئله دگرگونی هنجارها و نوع آوری پیش می آید. روشن شد که رتبه بندی در گروه با میزان هنجارها و نوع آوری رابطه دارد. پس تبیین یک چیز فوراً به تبیین چیز دیگر می انجامد. رتبه بندی ارزش هماهنگ شدن وسازش با گروه و نوع آوری جدایی پذیر نیست. بدین گونه پویش ها متقابلاً به هم مربوط بوده، وگروه ها خصیصه هایی دارند که کاملاً نمی توان آن ها را به خصیصه های فردی تقلیل داد.
در قسمت به بررسی زندگی و اندیشه یکی از جامعه شناسان نظریه مبادله یعنی ریچارد امرسون می پردازیم:

ريچارد امرسون

زندگی نامه ریچارد امرسون

ريچارد امرسون به سال 1925 در سلت لِيک سيتي ايالت يوتا ديده به جهان گشود. او که در کوه ها بزرگ شده بود، هرگز تصور نمي کرد که تا اين حد از رودخانه ها، قله ها و يخچال هاي طبيعي دور بيفتد. يکي از ارزشمندترين موفقيت هاي شخصي اش شرکت در صعود موفقيت آميز به قله اورست در 1963 بود. او ابعاد اين تجربه اش را در دسامبر 1963 در اثري با عنوان «صعود به اورست»، در قالب گزارش سالانه باشگاه کوهنوردان و نيز در مقاله ديگري (1966) در نشريه ي سوسيومتري آشکار ساخت. امرسون از سوي بنياد ملي علم حمايت مالي شد تا فعاليت هاي گروهي اين صعود را که تحت فشارهاي مداوم و طولاني انجام مي گرفت، بررسي کند. اين طرح مدال هابِرد را براي او به ارمغان آورد؛ مدالي که توسط رئيس جمهور کندي به نمايندگي از جامعه ملي جغرافيا در جولاي 1963 به او اعطا شد.
عشق ريچارد امرسون به کوه ها و زندگي اجتماعي کوه نشينان پاکستان به سرچشمه ي دائمي و منبع الهام بخش جامعه شناختي در سراسر زندگي اش تبديل شد. مطالعاتش درباره رفتار ميان فردي، فعاليت گروهي، قدرت و نفوذ اجتماعي اغلب از آشنايي اش با اردوهاي تحقيقاتي سرشار از شور و هيجان همکاري و رقابت نشأت گرفته بود، هيجاني که تحت فشارهاي محيطي شديدتر هم شده بود.
امرسون پس از جنگ جهاني دوم و گذراندن دوره سربازي در اروپاي غربي، ليسانسش را به سال 1950 از دانشگاه يوتا گرفت و سپس موفق شد فوق ليسانس (1952) و دکتراي خود (1955) را از دانشگاه مينه سوتا دريافت کند؛ رشته اصلي او جامعه شناسي و رشته فرعي اش روان شناسي بود. همچنين عنوان پايان نامه دکترايش «عوامل تعيين کننده در گروه هاي چهره به چهره» بود.
امرسون نخستين سمت دانشگاهي اش را در دانشگاه سين سيناتي به دست آورد (1964 - 1955). او پس از ترک سين سيناتي عنوان کرد که «مقاله ام درباره روابط قدرت- وابستگي، نوعي درون مايه تکراري را در کارم برجسته ساخته است. با وجود اين، اين نظريه بي گمان پيش از آن که خلاصه اي از گذشته باشد سکوي پرتابي به سوي آينده خواهد بود. من نقشه هاي نسبتاً روشني براي کارهاي نظري و تجربي در مورد قشربندي و ساختار قدرت اجتماعي در ذهن دارم.» او تا زمان مرگ ناگهاني اش در دسامبر 1982 سرگرم اين کار بود. کارش راجع به روابط قدرت- وابستگي اکنون در جامعه شناسي آمريکا نمونه کلاسيکي به شمار مي رود که بر بسياري از کارهاي معاصر درباره ي قدرت تأثير گذاشته است.
دو تا از کارهاي ديگرش نيز بسيار تأثيرگذار از آب درآمده اند. اين ها همان فصول دوگانه اش درباره نظريه مبادله اجتماعي هستند که در 1967 نوشته شده و در 1972 انتشار يافتند. اين اثر در دانشگاه واشينگتن تکميل شد؛ دانشگاهي که امرسون در 1965 عضو هيأت علمي آن شده بود. او بي گمان به خاطر جاذبه هاي المپيک و آبشاره هاي کوچک در شمال غرب آمريکا به اين منطقه کشيده شده بود.
نفوذ امرسون بر نظريه جامعه شناسي چشمگير بود، هر چند که او در دانشگاه واشينگتن به سر مي برد و با همکاري کارن کوک طي يک دوره ده ساله (1982- 1972) روي توسعه تجربي نظريه مبادله اجتماعي کار مي کرد. آن ها يک برنامه پژوهشي را در نخستين آزمايشگاه رايانه اي به راه انداختند تا اين نوع از پژوهش را در ايالت متحده عملي سازند. هزينه هاي اين کار طي سه کمک بلاعوض از سوي بنياد ملي علم تأمين شد.
همکاران و دانشجويان سابق امرسون با عنوان «انديشمند» از او ياد مي کنند. اين جنبه از شخصيت او به بهترين وجه در نقل قولي برگرفته از مقاله اي که او در 1960 نوشته بود، در کتاب باون با عنوان اساتيد جديد نمايان است: «پس بررسي آکادميک (يعني غير تجربي و به دور از زندگي واقعي) يک موضوع چه ارزشي دارد؟ مردم عادي نيز همين سؤال را مطرح مي کنند. پاسخ به چنين پرسش هايي آسان نيست؛ زيرا آن هايي که اين سؤال ها را مطرح مي کنند، هرگز کوهي را فتح نکرده اند و هيچ علاقه اي به يک موضوع ندارند. من مي گويم که آن ها از زندگي واقعي بسيار فاصله گرفته اند.»
اين زندگي نامه چکيده وار توسط کارن کوک نوشته شده است.
منابع :
- ریتزر، جورج (1374)، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات علمی.
- اسکیدمور، ویلیام (1372)، تفکر نظری در جامعه شناس، ترجمه علی محمد حاضری ودیگران، چاپ اول، تهران، سفیر.
- آزاد ارمکي، تقي( 1389 )، نظريه هاي جامعه شناسي، تهران، سروش ( انتشارات صدا و سيما )، چاپ ششم.
- ادیبی حسین؛ انصاری، عبدالمعبود (1358)، نظریه های جامعه شناسی، چاپ اول، تهران: جامعه.
- توسلی، غلام عباس (1370)، نظریه های جامعه شناسی، چاپ دوم، تهران: سمت.
- ريتزر، جورج؛ گودمن، داگلاس جي (1390)، نظريه جامعه شناسي مدرن، ترجمه خليل ميرزايي و عباس لطفي زاده، تهران، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول.
وبلاگ نظریه های جامعه شناسی
http://www.khabaronline-sw.blogfa.com