تعریف حقوق بشر

حقوق بشر اساسی‌ترین و ابتدایی‌ترین حقوقی است که هر فرد به‌طور ذاتی، فطری، به صِرف انسان بودن از آن بهره‌مند می‌شود.
این تعریف ساده عواقب، بازتاب اجتماعی و سیاسی مهمی را برای مردم و حکومت‌ها به دنبال دارد.

ویژگی‌های حقوق بشر

مطابق اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد بین‌المللی این حقوق ویژگی‌هایی را دارا هستند که می‌توان به مواردی همچون
1- جهان شمول اند
2- غیرقابل سلب اند
3- تبعیض ناپذیرند
4- برابرند
و نیز انتقال ناپذیری، تفکیک‌ناپذیری، برابری طلبی و به هم پیوستگی و درهم‌تنیدگی از دیگر مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد. از این رو به تمامی افراد در هر جایی از جهان تعلق دارد و هیچ‌کس را نمی‌توان از این حقوق محروم کرد، ضمن اینکه همهٔ افراد فارغ از عواملی چون نژاد، ملیت، جنسیت، مذهب، رنگ، زبان و غیره در برخورداری از این حقوق با هم برابرند و هیچگونه تمایز، ارجحیت، محدودیت، و محرومیت در بهره‌مندی از این حقوق ندارند و این حق‌ها قابل نقض نیستند.

این حقوق شامل حقوق طبیعی یا حقوق قانونی که در قوانین ملی و بین‌المللی موجودند، می‌شود.متخصصین و فعالان حقوق بشر در فعالیت‌های بین‌المللی خود در زمینه حقوق بین‌الملل، نهادهای جهانی و منطقه‌ای، سیاست‌های دولتی و در فعالیت‌های سازمان‌های غیردولتی، اساس و شالودهٔ سیاست‌های عمومی و اختصاصی در این زمینه را بنا نهاده‌اند.در واقع می‌توان گفت در صورتی که جامعهٔ جهانی در فضای صلح و با یک زبان مشترکِ اخلاقی، گفتگو و مباحثه کنند، این زبان مشترکِ اخلاقی، در واقع حقوق بشر نامیده می‌شود.

با این وجود هنوز امروزه دکترین حقوق بشر، نظریه‌هایشان را در این مورد با شک و تردید بیان می‌کنند و مباحثه آن‌ها بیشتر در زمینه محتوا، ماهیت و چگونگی توجیه حقوق بشر است. در واقع، پرسش بحث‌برانگیز همانا خود معنای حق یا حقوقی است که باید به رسمیت شناخته شود و این بحث در گفتمان‌های فیلسوفان همچنان ادامه دارد.

مفهوم حقوق بشر در جهان باستان

در جهان باستان، مفهوم حقوق بشر به گونه‌ای که امروزه وجود دارد نبود. بلکه در جوامع باستانی به صورت مجموعه‌ای مفصل از وظایف بود، که مفاهیمی از جمله، عدالت، مشروعیت سیاسی، شکوفایی انسان که در پی دست یابی به کرامت انسانی حاصل می‌شود یا خوب بودن، فارغ از عنوان و مفهوم حقوق بشر وجود داشت. معنی مدرن و امروزی حقوق بشر در اوایل دوره مدرن و همراه با سکولاریزاسیون اروپایی از اخلاق یهودی–مسیحی گسترده‌تر شد و مفهوم آن تغییر یافت. در واقع حقوق بشر از مفهوم حقوق طبیعی گرفته شده‌است. حقوق طبیعی، نظریه‌ای است که در آن قوه قانونگذار به گونه‌ای عینی و منطقی محدود می‌شود. مطابق این مکتب، منطق بشری، بنیادهای قانون را از طبیعت الهام می‌گیرد، و از طریق قانون طبیعت، ضمانت اجرایی به دست می‌آورد و در واقع بخشی از سنت حقوق طبیعی قرون وسطایی به‌شمار می‌رود که در دورهٔ روشنگری توسط فیلسوفانی چون جان لاک، فرانسیس هاچسون، ژان ژاک بورلاماکی و غیره تا حدود زیادی مفهوم مدرن پیدا کرد و در گفتمان سیاسی و انقلاب آمریکا و انقلاب فرانسه هرچه بیشتر توجه جامعه جهانی را به خود جلب کرد؛ لذا بر این اساس، نظریه مدرن حقوق بشر، در طول نیمه دوم قرن بیستم، پدید آمده‌است. و در این دوره فعالیت‌های اجتماعی و گفتمان‌های سیاسی در رأس دستور کار بسیاری از ملل جهان قرار گرفت .

انواع دسته های حقوق بشر

حقوق بشر را می‌توان به گونه‌های مختلف و متفاوتی دسته‌بندی و طبقه‌بندی کرد. رایج‌ترین آن در سطح بین‌المللی، شیوه‌ای از طبقه‌بندی است که حقوق بشر را به حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تقسیم‌بندی کرده‌است. حقوق مدنی و حقوق سیاسی، مندرج در مواد بیست و یک تا سی از اعلامیه جهانی حقوق بشر (UDHR) و در میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) می‌باشد. حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مندرج در مواد ۲۲ تا ۲۸ از اعلامیه جهانی حقوق بشر و در میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. (ICESCR)

حفاظت از حقوق بشر

بعد از جنایاتی که در جنگ جهانی دوم رخ داد نگرانی برای حمایت اجتماعی و حقوقی از حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و پایه افزایش یافته بود. پایه و اساس سازمان ملل متحد و مفاد منشور سازمان ملل متحد ارائه و ایجاد مبنا و بنیادی برای یک سیستم کامل و جامع از حقوق بین‌الملل و تلاش در زمینه حفاظت از حقوق بشر است. از آن زمان به بعد، حقوق بشر بین‌المللی، توسط مجموعه به هم پیوسته‌ای از قرادادها، عهدنامه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای سیاسی پایه‌ریزی شد.

منشور سازمان ملل متحد

مفاد منشور سازمان ملل متحد اساساً برای توسعه و گسترش حفاظت از حقوق بشر بین‌المللی است. در مقدمه آن لزوم پایبندی به حقوق اساسی بشر، حیثیت و ارزش انسانی و تساوی حقوق مرد و زن ذکر شده‌است. مطابق مورد سوم از ماده یک منشور، بر لزوم همکاری بین‌المللی در زمینه حل مشکلات بین‌المللی که دارای جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی یا بشردوستانه است و در پیشبرد و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همگان بدون تمایز از حیث نژاد، جنس، زبان یا مذهب تأکید شده‌است.

بررسی ماده ۵۵ منشور

تبیین می‌نماید که باتوجه به ضرورت ایجاد شرایط ثبات و رفاه برای تأمین روابط مسالمت‌آمیز و دوستانه بین‌الملل براساس احترام به اصل تساوی حقوق و خودمختاری ملل، سازمان ملل متحد امور زیر را تشویق خواهد کرد:
الف- بالا بردن سطح زندگی، فراهم ساختن کار برای حصول شرایط ترقی و توسعه در نظام اقتصادی و اجتماعی؛
ب- حل مسائل بین‌المللی اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و مسائل مربوط به آن‌ها و همکاری بین‌المللی فرهنگی و آموزشی.
ج- احترام جهانی و مؤثر حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همه بدون تبعیض از حیث نژاد، جنس و زبان یا مذهب.
اهمیت حقوق بشر در صحنه جهانی را می‌توان از روی اهمیت آن در چارچوب سازمان ملل متحد پیش‌بینی کرد و منشور سازمان ملل متحد را می‌توان نقطه شروعی برای گسترش طیف وسیعی از اعلامیه‌ها، عهدنامه‌ها، پیاده‌سازی و اجرایی سازی ارگان‌های سازمان ملل متحد، کمیته‌ها و گزارش‌ها برای حفاظت از حقوق بشر محسوب نمود.حقوقی که توسط منشور سازمان ملل متحد از آن‌ها حمایت می‌شود حقوق مدون و تعریف شده در اعلامیه‌های بین‌المللی حقوق بشر است مانند اعلامیه جهانی حقوق بشر ، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی .

حقوق بشر در اسلام

امروزه موضوع حقوق بشر به ابزاری در دست استکبار جهانی و ایادی آن برای سرکوب و به انقیاد در آوردن کشورهای مستقل و غیرهمسو با آن‌ها تبدیل شده است؛ آن هم نه حقوق بشر برگرفته از اصول و ارزش‌های مادی و معنوی انسان، بلکه مباحثی که اصول آن نشئت یافته از تراوشات اذهان مادی بشر است. مدعیان دفاع از حقوق بشر در حالی مسلمانان را به نقض حقوق بشر متهم می‌کنند که آنان جزو اولین نقض‌کنندگان حقوق بشر در دنیا محسوب می‌شوند و اسلام بزرگ‌ترین منادی حقوق اولیه و مسلم بشر است و امت اسلامی پیرو احکام نورانی آن هستند.

این در حالی است که اعلامیه جهانی حقوق بشر با نادیده گرفتن ابعاد معنوی و پرداختن صرف به جنبه‌های مادی و طبیعی حیات بشری همواره در تلاش است با نادیده گرفتن فرهنگ سایر ملل از جمله کشورهای مسلمان، ارزش‌های لیبرال- سکولار حاکم بر جامعه خود را در پوشش حقوق بشر بر جهان تحمیل کند. از این رو، کشورهای اسلامی بر آن شدند تا در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی، قوانین و مقرراتی حقوق بشری را بر اساس شریعت اسلام تدوین کنند و در سال 1990 (1369 شمسی) در نشست قاهره ، اعلامیه حقوق بشر اسلامی را در سطح دولت‌های اسلامی به تصویب رساندند.

از سوی دیگر، با توجه به شرایط حاکم در عرصه بین‌المللی و ضرورت تقویت همکاری و هماهنگی فعال در میان کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی، به منظور دست‌یابی به ابزار و راهکارهای نشر، ارتقا و حفظ تعالی و ارزش‌های اسلامی در حوزه حقوق بشر و همچنین به منظور حمایت و دفاع از تصویر واقعی اسلام و نیز مبارزه علیه اهانت به اسلام و تشویق گفتگوی میان مذاهب ایجاب می‌کرد تا روزی به عنوان روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی انتخاب شود و در آن روز فرصتی برای امت اسلامی فراهم شود تا بتوانند حقوق بشر در اسلام را به جامعه جهانی معرفی کنند. به همین خاطر در سال 1387 بنا به پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران، سالروز تصویب اعلامیه اسلامی حقوق بشر، یعنی 5 اوت هر سال (14 مرداد) به عنوان روز «حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» تصویب شد.

شایان ذکر است اعلامیه حقوق بشر اسلامی همانند اعلامیه جهانی حقوق بشر، بر شرافت و کرامت ذاتی انسان تکیه کرده و برخی حقوق اولیه لازم الرعایه را احصا کرده است که باید آن‌ها را به رسمیت شناخت و در مقام اعمال و اجرای آن‌ها برآمد. علاوه بر این، برخی از اصولی که به عنوان حقوق آزادی‌های اساسی در اعلامیه جهانی حقوق بشر آمده در این اعلامیه نیز وجود دار. همچنین برخی از حقوقی که در این اعلامیه بدان‌ها هیچ‌گونه اشاره‌ای نشده است همچون ممنوعیت استعمارگری و حق مبارزه با آن، حق مقابله و تجاوز به حیات انسان، حق زندگی در محیط پاک و دور از مفاسد اخلاقی، داشتن امنیت دینی علاوه بر امنیت‌های مربوط به جان، خانواده، ناموس و نیز اشاره به لزوم حفظ حرمت انسان حتی پس از حیات او و محترم شمردن جنازه او، در اعلامیه اسلامی مورد توجه و تصریح قرار گرفته است. با این حال، بارزترین نکته‌ای که وجود دارد این است که اعلامیه حقوق بشر اسلامی با تأکید بیشتر بر کرامت انسانی، ویژگی‌های متفاوت‌تری نسبت به اعلامیه حقوق بشر دارد و می‌تواند به عنوان یک الگوی جهان‌شمول در این حوزه مورد توجه قرار گیرد.

در پایان باید گفت، اعلامیه حقوق بشر اسلامی در واقع تلاشی از سوی جامعه اسلامی برای ابراز هویت اسلامی خود در سطح بین‌المللی و بیان دیدگاه‌ها و نظرات این دین الهی در خصوص حقوق انسان‌هاست؛ چراکه با توجه به موقعیت حساس کنونی و وجود ظلم و ستم در ملل اسلامی، متأسفانه عدم نظارت سازمان‌های حقوق بشری سبب شده ملت‌های مسلمان مورد ظلم و ستم قرار بگیرند. همچنین جنگ و ترور، بمباران، تجاوز و تضییع حقوق اولیه انسانی از جمله ظلم‌هایی است که ملت‌های مسلمان درگیر آن هستند و جای بسی تأسف است که علت اصلی این میزان خشونت، ضعف حقوقی و نظارتی سازمان‎هایی است که در طی هفتاد سال اخیر، شعار دفاع از حقوق بشر آن‌ها گوش جامعه جهانی را پر کرده است.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

1. همه انسان ها و به طور کلی بشریت دارای حقوقی است که برای همه از هر رنگ و نژاد و تیره و قبیله ای و با هر مذهب و مرام و مسلکی محفوظ است و همگان باید به آن احترام بگذارند و مدّنظر قرار دهند.

2. حقوق مسلم افراد در بازی های دولت مردان و بخصوص دول زورگوی عالم، که به کمتر از همه چیز قانع نیستند، تضییع و نادیده گرفته می شود و در مسابقه برای تحکّم و زور و استعمارگری فرا نو، همین نوع بشر و زن و کودک بی گناه است که تاوان کبر و مستی قلدران را می پردازد.

3. اعلامیه جهانی حقوق بشر دارای نکات خوب و ارزنده ای برای بشریت است، اما این بدان معنا نیست که همه محتویات آن مورد تأیید باشد. مهم تر از همه اینکه در عصر حاضر، حقوق بشر به بهانه ای در دست مستکبران برای تعقیب منافع به ناحق خویش تبدیل شده است.

4. شاید مهم ترین نکته ای که در اعلامیه جهانی حقوق بشر نادیده گرفته شده است، احترام به ادیان و فرهنگ های به حق و معتبر موجود در عرصه جهانی است.

5. اساس و مبنای حقوق بشر در دیدگاه اسلامی عبارت است از خدامحوری و توحید، در حالی که، حقوق بشر جهانی از چشم انداز انسان محوری تدوین شده است.

پی نوشت

1- اسلام و حقوق بشر ، تهران 1372
2- سید جلال الدین مدنی، حقوق اساسی در جمهوری اسلامی ایران 1369
3- سید خلیل خلیلیان، حقوق بین الملل اسلامی 1366
4- عباسعلی عمید زنجانی، حقوق اقلیت ها ، چ پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1370
5- مبانی فقهی کلیات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، تهران، انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی
6- عبداللّه جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر ، قم، اسراء، 1375