نویسنده: دکتر علی اکبر ولایتی
در میانه ی قرن پنجم هجری، سلسله ی سلجوقی در ایران به حکومت رسید. نابسامانی های اجتماعی و سیاسی در این دوران امکانی را برای سلجوقیان فراهم آورد که دایره ی فتوح خود را گسترش دهند. آنان سرزمین های اسلامی را، از مدیترانه گرفته تا آسیای میانه و چین شرقی (کاشغر)، یک پارچه ساختند و فرهنگ اسلامی- ایرانی را در هر جا که پا گذاشتند پراکندند. نافرمانی حکومت های محلی و ناامنی راه ها سلجوقیان را بر آن داشت که برای به دست آوردن حکومتی واحد به مدیرانی توانمند و مدبّر، مانند خواجه نظام الملک طوسی (408-485ق)، وزیر الب ارسلان و ملکشاه سلجوقی، تکیه کنند (فرای، 1363، ص23-244).
میانه ی قرن پنجم تا هشتم هجری همچنین مصادف بود با حکومت فرمان روایان خوارزمشاهی که، در برخی شهرهای ایران، قدرت و حشمتی به دست آوردند. آنان نیز به فرهنگ و زبان ایرانی تعلق خاطری ویژه داشتند. این گرایش زمینه های رشد فرهنگی را برای ایرانیان پدید آورد، چنان که در دوران حکومت سی ساله ی قطب الدین محمد خوارزمشاه (491 یا 495-521 ق)، دومین پادشاه این سلسله، دانشمندان و شاعران و نویسندگان از حمایت فراوانی برخوردار بودند(جرحانی، 1380، مقدمه محرری، ص نوزده -بیست).
گسترش فضای فرهنگی، به ویژه فرهنگ ایرانی، در دوران سلجوقی مرهون درایت و کفایت خواجه نظام الملک طوسی بود. خواجه نظام الملک در 451 ق به وزارت رسید و مدت 30 سال کشور را اداره کرد و خدمات گسترده ای صورت داد. او به فقیهان و صوفیان ارادتی داشت و مدارس و خانقاه های بسیاری بنا نهاد (صفا،ج 2، ص904-905). خواجه نظام الملک، پیش از آن که نظامیه ی بغداد ساخته شود، چندین مدرسه ی آموزش عالی، که به نام او «نظامیه» خوانده شدند، در ولایات مهم قلمرو سلجوقی تأسیس کرد (تاج بخش، 1379، ج2، ص102).
تأسیس این مدارس در شهرهای نیشابور، مرو، بغداد، اصفهان بلخ، هرات و دیگر شهرهای بزرگ نهضتی جدید در تاریخ آموزش و پرورش اسلامی محسوب می شود. هدف نظام الملک از تأسیس نظامیه ها علاوه بر دانش پروری، تشکیل نهادهای آموزشی تعلیمات اهل تسنن بود که بتواند با مراکز آموزشی فاطمی مصر و اسپانیای اموی به رقابت بپردازد. اولین مدرسه ی نظامیه، پیش از بنای نظامیه بغداد در نیشابور، برای امام الحرمین جوینی بنا شد که امام محمد غزالی، (450-505 ق) نیز مدتی در آنجا تلمّذ و تدریس می کرد. بزرگترین و مهم ترین مدرسه ای که نظام الملک تأسیس کرد نظامیه ی بغداد بود که در ذی القعده ی 459/1067 م گشایش یافت. در این مدرسه گروهی از بزرگ ترین دانشمندان ایرانی، از جمله شیخ ابواسحاق شیرازی و امام محمد غزالی، تدریس می کردند و بسیاری چهره های درخشان علم و ادب همچون سعدی و انوری دانش آموخته ی آن بودند (همان جا).
در این مدارس، دانشجویان علوم گوناگون، شبانه روزی از وسایل آسایش و تحصیلات بهره مند می شدند و مقرری می گرفتند. در نظامیه ها کتابخانه های معتبری وجود داشت و کتاب ها را بدون محدودیت به دانش پژوهان به امانت می دادند. بخش عمده ای از مخارج این مدارس از ثروت شخصی نظام الملک و پاره ای از عایدات مملکتی تأمین می شد. نهضتی که نظام الملک با ساختن مدارس نظامیه در برخی از شهرها برپا کرده بود به سرعت در سایر نقاط ایران گسترش یافت و موجب شکوفایی دانش و رواج رشته های علمی در قرن های بعد شد(همان، 103).
توسعه ی کتابخانه ها نیز از دستاوردهای این دوران بود. در بیشتر شهرهای ایران کتابخانه هایی دایر شد. کسانی نیز کتابخانه های شخصی خود را وقف مساجد و مدارس می کردند که به نام بانیان آن ها نامیده می شد. کتابخانه های خصوصی بزرگان و پادشاهان را نیز می توان بر این تعداد افزود، که محل رجوع طالبان علم بود. شمار کتابخانه ها و تعداد کتب موجود در آن ها چندان بود که یاقوت حموی در معجم البلدان آورده است: در مرو ده کتابخانه ی موقوفه وجود داشت که از نظر تعداد کتاب و خوبی نسخه بهتر از آن را در جهان اسلام ندیدم (صفا، ج2، 251-252؛ تاج بخش، همان جا).
منبع مقاله: ولایتی، علی اکبر؛ (1390)، سید اسماعیل جرجانی، تهران: امیرکبیر، چاپ اول
/م
