معنای خاتمیت در مکتوبات امام رحمه الله به این مضمون بیان شده که: خاتم نبوت و آن که مهر ختم بر آن می خورد، کسی است که اسماء و صفات را به طور جامع و کامل و تمام دارد و در نتیجه کسی می تواند خاتم الاولیا باشد که در این جامعیت پیرو و جانشین خاتم النبی باشد. هر چند در موارد دیگری این بزرگواران را نور واحد می دانند که از یک حقیقت سرچشمه گرفته اند.
خاتم الانبیاء حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) است و خاتم الاولیاء، ابوالعقل و أب روحانی خلقت، حضرت امیر المؤمنین على ابن ابی طالب علیه افضل الصلاه والسلام است. انسان کامل کسی است که در رأس مخروط عالم قرار گرفته است. ذات مقدس خداوندی اسمای غیبیه خود را در آن ظاهر نموده و اسماء الله را به طور تمام و کمال در حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بلا متجلی نموده است و ایشان را خاتم نبوت و صاحب ولایت مطلقه قرار داده است.
پس آن، قلب تقی نقی احمدی احدی جمعی محمدی است که حق تعالی به جمیع شئون ذاته وصفاته و اسمائه و افعالیه بر آن تجلی نموده و دارای ختم نبوت و ولایت مطلقه است. جامعیت هر نبوتی به هر اندازه باشد، امامت و نیابت آن هم به اندازه جامعیت او می باشد؛ زیرا نواب انبیا بالاصاله نرسیده اند، بلکه به تبع رسیده اند. لذا ولایت حضرت امیرالمومنین علیه السلام که وصی حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله و سلم بوده ولایت ختمیه می باشد.
در میان انبیاء هر یک به اندازه وعاء وجودی خویش از اسماء و صفات الهی بهره می گیرد و به همین نسبت نیز نبینی که از جامع اسماء و صفات بهره برده و دارای نبوت ختمیه است و آن کسی که از صفت و یا اسم محدود بهره مند شده، نبوت محدودی دارد. انبیاء با هر اسمی که در آنها متجلی شده است، مردم را دعوت به حق می نمایند. مثلا حضرت یحیى اللی که تجلی اسم خوف الهی بود و از راه خوف مردم را انذار می نمود و هرچه مظهرین انبیاء جامع تر باشد، نبوتشان نیز جامع تر می گردد. حضرت ختمی مرتبت مظهر جمیع اسماء و صفات می باشد، به همین جهت نبوت ختمیه پیدا کرد. هرچه نبوت کامل و جامع تر باشد، نیابت و امامت آن هم جامعیت بیشتری دارد. بنابراین حضرت على التلی که وصی حضرت ختمی مرتبت این بود، ولایت ختمیه از ایشان می باشد و این ولایت تا امام دوازدهم ادامه یافته و هر یک از امامان امانت ولایت را به ولی بعد از خود می سپارند.
خداوند تعالی به ولات امر (رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه ااطهار علیهم السلام) امر کرده ولایت و امامت را به اهلش رد کنند؛ یعنی رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و ولایت را به امیر المؤمنین علیه السلام و آن حضرت هم به ولی بعد از خود واگذار کند، و همین طور ادامه یابد. حضرت امام الله در نهایت حضرت مهدی (عجل الله فرجه الشریف) را خاتم ولایت معرفی مینمایند و ایشان را حاکم بر تمامی موجودات می دانند.
همان طوری که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به حسب واقع، حاکم بر جمیع موجودات است؛ حضرت مهدی همان طور حاکم بر جمیع موجودات است. آن خاتم رسل است و این خاتم ولایت. آن خاتم ولایت کلی بالأصاله است و این خاتم ولایت کلی به تبعیت است. در این میان آنچه مسلم است، این که در مذهب و عرفان شیعی، بحث خاتمیت، کاملا روشن و واضح است. زیرا اولیاء و اوصیاء به حق رسول الله و بر اساس فرمایشات پیامبر خاتم، خاتمان ولایت می باشند.
خوارزمی در شرح خود بر فصوص الحکم این سخن ابن عربی را دلیل بر خاتم الاولیاء بودن او می داند و می گوید، از آنجا که ابن عربی همانند خاتم رسل تمثل حائطی را دیده است، بنابراین ابن عربی همان خاتم الاولیا است. در ادامه خاتم ولایت على الاطلاق را حضرت عیسی ال معرفی می کند. که بعد از او هیچ ولی نمی آید.
در شرح فصوص پارسا به نکته ظریفی در ختم ولایت اشاره می شود. ایشان معتقد است، ابن عربی ولایت مقیده محمدی است و حضرت مهدی (عجل الله فرجه الشریف) از نسل رسول الله و خاتم ولایت مطلقه محمدی است. ابن عربی در یک مرتبه از ولایت به مقام خاتمیت رسیده است که آن مرتبه قلب می باشد، اما حضرت مهدی ال در مرتبه ای بالاتر یعنی در مرتبه روح به مقام خاتمیت دست یافته است. نظریه استاد آشتیانی در جمع مطلب استاد آشتیانی مباحث مصداق خاتم ولایت را به نحو عالی بیان نموده اند. ایشان ولایت را دارای اقسام و مراتب مختلف میدانند. که هریک از اوصیاء و اولیاء و حتى علمای امت حضرت ختمی می توانند، خاتم ولایت باشند. اما هریک به فراخور مقام خویش، خاتم در رتبه خاصی هستند.
منبع: انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و امام خمینی رحمة الله علیه، نرگس موحدی،صص194-188 و صص127-126، چاپ و نشر عروج، چاپ اول، تهران، 1393
