ابوهاشم جعفری، یکی از کسانی است که وقتی به شدت گرفتار می‌شود و در تنگنای سختی قرار می‌گیرد، خدمت امام هادی (علیه السلام) میرسد تا از وضع خود شکایت کند. او خود می‌گوید: چون نزد امام(علیه السلام) نشستم، به من فرمود: ای هشام! کدام یک از نعمت‌های خدای عزوجل را می‌خواهی سپاس‌گزاری؟! من سکوت کردم و ندانستم چه جوابی بدهم. امام از خود آغاز به سخن کرد و فرمود: ایمان را روزی تو ساخت، در نتیجه، بدنت را بر آتش حرام کرد و سلامتی را روزی تو ساخت، پس تو را بر اطاعت خدا یاری کرد و قناعت را روزی تو کرد، پس تو را از ابتذال مصون داشت. از مجموع این موارد می‌توان دریافت که نگاه تک بعدی به داشته‌ها یکی از عوامل نارضایتی است. اگر افراد به مجموعه آنچه برای شادکامی انسان یک امکان و داشته به شمار می‌رود، آگاه شوند و سپس به آن توجه نمایند، خواهند دید که چیزهای فراوانی برای بالیدن وجود دارد و هیچ گاه دچار احساس محرومیت نمی‌شوند.
یکی از راه‌هایی که در زندگی‌مان برای ارزیابی وضعیت خود به کار می‌بریم، مقایسه کردن خود با دیگران است. در این مقایسه، انسان، موقعیت اجتماعی و کامیابی زندگی خود را شناسایی می‌کند. رهاورد این مقایسه، یا شادکامی و رضایت از زندگی، همراه با امید و پویایی است و یا ناخرسندی و نارضایتی از زندگی، همراه با ناامیدی و ناتوانی است. مقایسه صعودی، موجب کاهش رضامندی در موقعیت خوشایند می‌گردد. کسی که وضع خود را با کسانی که در سطح بالاتری قرار دارند، مقایسه کند، رضایت او از زندگی خودش پایین می‌آید. این بدان جهت است که مقایسه وضع خود با وضع کسانی که در موقعیت برتری قرار دارند، سبب کوچک شماری داشته‌های خود و بزرگنمایی داشته‌های دیگران و سپس تمرکز بر نداشته‌های خود و برتری دیگران، مانع دیدن داشته‌های خود می‌شود، همانند خورشید که در روز، مانع دیده شدن ماه و ستارگان می‌شود. در زندگی، چیزهای فراوانی وجود دارند که می‌شود به خاطر آن‌ها زندگی بانشاط و شادی داشت. مقایسه صعودی سبب می‌شود که انسان، آنچه را در خود دارد، نبیند و پیوسته حسرت زندگی دیگران را بخورد. آن کوچک شماری و این بزرگ نمایی و آن تمرکز بر نداشته‌ها، مجموعه وضعیت بسیار سخت و آزاردهنده‌ای را به وجود می‌آورند که منجر به ناخرسندی و نارضایتی از زندگی می‌گردد. امام صادق (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:« بپرهیزید از این که به آنچه در دست فرزندان دنیاست، چشم بدوزید؛ که هرکس به آن چشم بدوزد، اندوهش طولانی می‌گردد و خشم او آرام نمی‌گیرد و نعمت الهی را که نزد اوست، کوچک می‌شمرد و در نتیجه، سپاس‌گزاری او کاهش می‌یابد.»
در این روایت، تصریح شده که مقایسه صعودی، موجب استصغار (کوچک شمردن) نعمت می‌شود و همین امر، سبب کاهش شکر گزاری می‌گردد. همچنین چنین فردی به اندوه طولانی مدت و خشم آرام ناپذیر نیز مبتلا می‌شود. در روایتی دیگری نیز امام (علیه السلام) می‌فرماید:« دو ویژگی است که اگر در کسی باشد، خداوند، او را به عنوان سپاسگزار و بردبار می‌نویسد و اگر در کسی نباشد، خداوند، او را به عنوان سپاس گزار و بردبار نمی‌نویسد: و کسی که در دین خود به پایین تر از خود بنگرد و در دنیایش به بالاتر از خود بنگرد و به خاطر آنچه از دست داده، افسوس بخورد. خداوند، او را سپاسگزار و بردبار نمی‌نویسد.» بدیهی است کسی که به مقایسه صعودی دست زد، نه نسبت به داشته‌های زندگی‌اش شاکر خواهد بود و نه نسبت به نداشته‌هایش صابر. به همین جهت، قرآن کریم توصیه کرده است که از مقایسه صعودی و نگاه به زندگی برتر دیگران، پرهیز شود. در قرآن چنین آمده است: هرگز چشم خود را به نعمت‌های مادی که به گروه‌هایی از آن‌ها (کفار) دادیم، میفکن! و به خاطر آنچه آن‌ها دارند، غمگین مباش! علاوه بر آنچه در باره اثر مقایسه صعودی گذشت، در این آیه، به مسئله اندوه نیز اشاره شده است. بر اساس این آیه، مقایسه صعودی، موجب افزایش اندوه فرد می‌گردد.
امام صادق (علیه السلام) نقل می‌فرماید که وقتی این آیه نازل شد، پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) فرمود:« کسی که به دلداری دادن خدا آرام نمی‌گیرد، جانش بر دنیا حسرت ها می‌خورد و هر که چشمش به دارایی‌های دیگران باشد، اندوهش بسیار می‌شود و ناراحتی اش بهبود نمی‌یابد.» در روایت دیگری نیز تصریح شده که مقایسه صعودی، موجب طولانی شدن اندوه می‌گردد.
امام باقر(علیه السلام) می‌فرماید:« هر کس به آنچه در دست دیگران است، چشم بدوزد، اندوه او طولانی می‌گردد و خشم او آرام نمی‌گیرد.» در نقل دیگری آمده است که روزی جبرئیل بر پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) نازل شد و گفت: ای پیامبر خدا! خداوند متعال بر تو سلام می فرستد و می‌گوید: بخوان، به نام خداوند بخشایشگر مهربان. و چشمان خود را مدوز به آنچه گروه‌هایی از آنان را از آن بهره مند ساختیم... پس از نزول این آیه شریف، پیامبر(صلی الله علیه و اله و سلم) به کسی فرمود که این پیام را به گوش مردم برساند که: هر کس با ادب الهی تربیت نشود، از حسرت بر دنیا نفسش به شماره می افتد.
منبع: الگوی اسلامی شادکامی، دکتر عباس پسندیده، صص294-291، مؤسسه علمی فرهنگی دار‌الحدیث، قم، چاپ دوم، 1394
