یک عمر جدال خونین

با مرگ ابویحیی ابوبکر مرینی پس از کشمکشی کوتاه میان مدعیان تاج و تخت، سرانجام ابویوسف یعقوب مرینی به حکومت رسید. دوره سلطنت تقریباً 30 ساله او یکی از ادوار سخت و پرتنش حکومت مرینیان بر مغرب دور بود. جغرافیای وسیع و برخوردار از مواهب و موانع طبیعی مغرب اقصی، چون رودهای متعدد و سلسله جبال اطلس، اداره این سرزمین گسترده را سخت‌تر هم می‌کرد. مرینیان برخلاف موحدون و مرابطون که عمدتاً نهضت‌هایی سیاسی- دینی بودند و مشروعیت حکومت خویش را بر بنیاد خوانشی نوین از اسلام استوار کرده بودند که در نتیجه آن تمسک به آیین جدید، گروه‌های مختلف قومی و قبیله‌ای را به هم پیوند می‌داد، هرگز نتوانستند قبایل متعدد و متفرق مغرب را رضایت‌مندانه به اطاعت از حکومت خود وادارند؛ (1) خاصه اینکه جغرافیای انسانی و ساختار نظام قبیله‌ای مغرب پس از حمله هلالیان و بنی‌سلیم درهم ریخت و نه تنها رقابت‌های بین بربران زناتی و صنهاجی تشدید شد، بلکه منازعات شمار انبوهی از عرب‌های بدوی مهاجر که به آسانی به سیادت حکومتی غیرعرب تن در نمی‌دادند نیز به این رقابت‌ها افزوده شد. از این‌رو پراکندگی قبایل مختلف بربر و عرب که در نتیجه ضعف حکومت موحدون در مناطق مختلف مغرب استقلال نسبی یافته بودند، کار مرینیان را برای استقرار دولتی مرکزی بسیار سخت می‌کرد. به علاوه جغرافیای وسیع و برخوردار از مواهب و موانع طبیعی مغرب اقصی، چون رودهای متعدد و سلسله جبال اطلس، اداره این سرزمین گسترده را سخت‌تر هم می‌کرد. افزون بر اینها، قدرت‌طلبی‌های مسیحیان و چنگ‌اندازی بر سرزمین‌های اسلامی اندلس و حتی سواحل مغرب و رقابت بی‌پایان زیانیان در تلمسان و آخرین بازمانده‌های موحدون در مراکش دست به دست هم داد تا ابویوسف یعقوب همه عمر را در جدالی خونین با رقبا و مدعیان قدرت سپری کند. او در حالی بر مسند قدرت نشست که سرزمین وسیع مغرب اقصی چند پاره شده بود و موحدون، مرینیان، عرب‌ها و امرایی که هر یک داعیه استقلال داشتند، بر بخش‌هایی از این منطقه حکم می‌راندند. (2) به علاوه در همسایگی‌اش دو حکومت مقتدرتر؛ یعنی مسیحیان اندلس و زیانیان تلمسان حضور داشتند که پیوسته چشم دوخته بودند تا بلکه بر بخش‌هایی از این سرزمین دست یابند.
نخستین کشمکش ابویوسف یعقوب با برادرزاده‌اش عمر، فرزند ابوبکر بود که بی‌درنگ پس از درگذشت پدر در فاس برجای او نشسته بود و برخلاف نظر مشایخ مرینی و اصحاب حل و عقد از پذیرش جانشینی عمویش که در این هنگام در تازی بود امتناع می‌کرد؛ از این‌رو، ابویوسف به سرعت خود را به فاس رساند و اگرچه نخست تصمیم گرفت تا حکومت را در عوض واگذاری بلاد تازی و بطویه و ملویه به برادرزاده‌اش وا گذارد، اما دیری نپایید که در اثر سعایت یارانش به فاس تاخت تا سلطنت را از چنگ وی درآورد. (3) در جنگی که بدین منظور در وادی مکس درگرفت، عمر شکست خورد و ناگزیر پیشنهاد امارات مکناسه را پذیرفت تا عمویش ابویوسف یعقوب در شوال 656ق. بر تاج و تخت مرینی در فاس تکیه زند. (4) تقریباً یک سال بعد، عمر در اثر توطئه برخی عموزادگانش به انتقام کشته شد و مکناسه بدون جنگ و درگیری به قلمرو ابویوسف یعقوب مرینی درآمد. (5)

نمایش پی نوشت ها:
1- Shatzmiller, Marīnīds, EI2, Vol.6, p.571
2- حریری، ص27-28.
3- ابن خلدون، العبر، ج7، ص234.
4- ابن ابی زرع، الذخیرة السنیه، ص88-89.
5- همو، 89؛ ابن خلدون، همان، ج7، ص235.

منبع مقاله :
فرهمند، یونس؛ (1394)، مرینیان: سیاست، جامعه و فرهنگ در مغرب سده‌های میانه، تهران: پژوهشکده‌ی تاریخ اسلام، چاپ اول.